خیام در فراسوی ادبیات‌

نام خیام برای ما ایرانیان و البته برای بسیاری از جهانیان یادآور رباعیات پرشوری است که جان انسان را نوازش می‌دهد. بویژه در مغرب‌زمین او را به واسطه ترجمه آزاد فیتزجرالد از آثارش می‌شناسند، اما خیام فراتر از آن‌که شاعری شوریده باشد دانشمندی یگانه در عصر خود بود که مرزهای دانش ریاضیات را به پیش برد و تنها بداقبالی او آن بود که آثار پیشرفته او در جبر مدت‌ها مفقود شد و زمانی به دست اروپاییان افتاد که آنها راه جدید خود را پس‌از رنسانس در پیش گرفته بودند.
خیام، ریاضیدان و اخترشناسی کامل و بی‌نظیر در عصر خود بود و حتی می‌توان گفت به واسطه آثاری که از او به جای مانده است بیش از آن‌که به معنی علم در دوران خود نزدیک باشد به علم مدرن نزدیک شده بود.
یکی از برجسته‌ترین کارهای او در زمینه دانش نجوم به تصحیح تقویم بر می‌گردد. تقویم معروف جلالی که پایه یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های رایج در جهان است، براساس محاسبات و رصدهای عمر خیام به دست آمد.
او که به دعوت سلطان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی به کار اصلاح تقویم پرداخته بود، توانست به همراه همکارانش طول سال خورشیدی را برابر با ۲۴۲۱۹۸۵۸۱۵۶.۳۶۵ روز محاسبه کند که تا ۶ رقم اعشار درست است. این تقویم در هر ۵۵۰۰ سال تنها ۱ ساعت خطا دارد در حالی‌که دقیق‌ترین تقویم رایج بعدی که تقویم میلادی گریگوری است (تقویمی که امروزه در کشورهای غربی استفاده می شود) در هر ۳۳۳۰ سال یک روز خطا دارد.
اما با وجود این کار بزرگ نقش مهم او در دانش جبر بود.
دانش جبر در آن دوره در حال شکل‌گیری بود و تلاش برای حل معادلات در جهان اسلام آغاز شده بود و به مرحله ای مهم رسید. خیام این تلاش را به اوجی کم نظیر رساند. مهمترین تلاش خیام در ریاضیات را به حل هندسی معادلات درجه سوم نسبت می‌دهند. جایی که او با کمک مقاطع مخروطی که متناظر با معادلات درجه سوم بود، سعی در حل این‌گونه معادلات داشت.
این قبیل مسائل اینک یکی از بنیان‌های مسائل جبری در عصر ما به حساب می‌آید. خیام همچنین به محاسبه ضرایب بسط معروف دو جمله‌ای برای توان‌های مختلف پرداخت و آنها را در قالبی هندسی به شکل یک مثلث ارائه کرد. بعدها پاسکال و نیوتون نیز همین مثلث را به‌کار گرفتند و دانش آموزان جهان امروزه این مثلث کار آمد را به‌نام مثلث خیام پاسکال‌ نیوتون می‌شناسند.
جرج سارتن که از او به پدر تاریخ علم نام برده می‌شود درباره خیام می‌نویسد که این دانشمند فراتر از زمان خود قله‌ای درخشان در جبر قرون وسطی بود. اگر دانش او در زمانش مورد استفاده و پیگیری قرار می‌گرفت، شاید دانش ریاضیات امروز سال‌ها جلوتر از ما بود.

پوریا ناظمی‌

منبع : روزنامه جام‌ جم