۲۹ اوت ۱۸۹۹ ـ مشکلاتی که «هنری مورتیمر دوراند»، دیپلمات انگلیسی برای ایران و آسیای جنوبی ساخت

Henry Mortimer Durand هنری مورتیمر دوراند (دارای لقبSir) که از سال ۱۸۹۴ تا سال ۱۹۰۳ وزیر مختار دولت انگلستان در تهران بود ۲۹ اوت ۱۸۹۹ بدون کسب اجازه از دولت ایران، آماده دیدار از جنوب غربی وطن ما می شد که این سفر سه ماهه و دو هزار کیلومتری هفته بعد (ماه سپتامبر) آغاز شد و در دسامبر به پایان رسید، بدون این که دولت تهران انجام آن را مداخله در امور خود اعلام دارد و اعتراض کند!. این سفر بذر فتنه های متعدد را کشت کرد که یکی از آنها ترسیم خط تقسیم وطن ما به دو منطقه تحت نفوذ روسیه و انگلستان بود. دوراند قبلا خط مرزی دو هزار و ششصد کیلومتری میان افغانستان و هندوستان انگلستان (پاکستان امروز) را تعیین کرده و در سال ۱۸۹۳ آن را به عبدالرحمان خان امیر کابل قبولانده بود که از قرن بیستم تا کنون منشأ اختلافات و مسائل متعدد بوده است.
دوراند پسر ژنرال ماریون دوراند فرمانده نیروهای انگلیسی در هند که بر زبان فارسی کاملا مسلط بود به رغم مخالفت شدید مسکو، از سوی لرد رزبری نخست وزیر وقت انگلستان به عنوان نماینده دیپلماتیک این دولت در ایران تعیین و ۱۷ نوامبر سال ۱۸۹۴ وارد تهران شده بود. وی در سپتامبر ۱۸۹۹ سفر خود به غرب ایران را از اصفهان آغاز کرد. او در این سفر با سران قبایل بختیاری، سران لرستان و بزرگان و معتمدان محلی منطقه کارون (خوزستان) ملاقات و دوستی برقرار کرد و پس از دادن آموزش و وعده به آنان، به تهران بازگشت. دوراند قبلا اطلاعات فراوان درباره سیستان، کرمان و فارس به دست آورده بود. او یک دهه پیش گزارش رساله مانندی درباره اهمیت سیستان که ریشه شاهان باستانی ایران (کیانیان) از آنجاست برای دولت انگلستان فرستاده بود. دوراند در گزارش دیگری، دولت متبوع خود را از تاریخچه برخوردهای اعراب شیعه و سنی بین النهرین (عراق) آگاه کرده و نوشته بود که این برخوردها با حکومت بوئیان دیلمی (ایرانی ها) که شیعه مذهب بودند بر بین النهرین آغاز شد و در این دوره شیعیان برتری داشتند، بعدا با روی کارآمدن سلجوقیان این برتری از آن سنی ها شد و صفویه دوباره برتری شیعیان را احیاء کرد که عثمانی ها ورق را برگردانیدند و این تناوب ادامه داشته است.
محصول دیدار دوراند از جنوب غربی ایران ترسیم خطی از خانقین به سیستان بود که ازهمدان، اصفهان، یزد و کرمان می گذشت. همین خط که به «دوراند لاین» دوم معروف شده است در سال ۱۹۰۷ در مذاکرات سن پترزبورگ مورد استناد قرار گرفت و خط تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ آن دو قدرت اروپایی شد.
دوراند در زمان امتیاز نفت، قتل ناصرالدین شاه، به شاهی رسیدن پسرش مظفرالدین و مشروطه خواهی در ماموریت تهران بود. دوراند زمانی به سفارت انگلستان در تهران منصوب شده بود که نفوذ روسها در دربار ایران رو به گسترش گذارده بود و لرد رزبری نخست وزیر وقت از دوراند خواسته بود که نظرش را بدهد. دوراند پس از یک بررسی کامل چنین نظر داده بود: روس ها می خواهند که سلطنت ایران رونوشتی از سلطنت روسیه باشد. لذا، سیاست ما در ایران که دربار شاه و رجال آن به ویژه علی اصغرخان (اتابک اعظم) به دام روس ها افتاده اند نمی تواند خارج از یکی از این سه راه باشد. ا ـ همکاری و هماهنگی با روس ها با هدف حفظ منافع انگلستان. ۲ ـ به روسیه اخطار شود که اگر در غرب ایران پیشروی بیشتری کند (نفوذ خود را گسترش دهد) با واکنش انگلستان در مناطق جنوبی ایران رو به رو خواهد شد. ۳ ـ با حفظ نظام سلطنتی، کمک به ایجاد تغییرات روزافزون در مدیریت و اداره کشور (مشروطیت ـ محدود شدن اختیارات دربار). دولت انگلستان راه سوم پیشنهادی دوراند را پذیرفت و .... دخالت های دوراند در اوضاع ایران و ایجاد تغییرات در وضعیت سیاسی به قدری گسترده و علنی بود که حتی مورد اعتراض هربرت بوئن نماینده سیاسی آمریکا در تهران قرارگرفت و جریان را به واشنگتن گزارش کرد که در مطبوعات آمریکا انعکاس یافت. این انتقاد به قدری مستدل بود که نظر سالزبری نخست وزیر انگلستان (از حزب محافظه کار) را نسبت به دوراند تغییر داد و بعدا محل ماموریت دوراند به مادرید و واشنگتن تغییر یافت و وی پس از ماموریت واشنگتن، به کار نویسندگی روی آورد و کتاب های متعدد نوشت از جمله «نادر شاه»، «دیدار پاییزه از غرب ایران»، «پدرم ژنرال ماریون دوراند (بیوگرافی پدرش)» و ... و یک اتوبیوگرافی (زندگینامه خودش).
درباره کارهای این دیپلمات انگلیسی کتاب ها و رسالات متعدد انتشار یافته که کاملترین آنها را توماس اسمیت تحت عنوان «نفت و کانوا» نوشته است. دوراند که قبل از ماموریت ایران، چند ماموریت در افغانستان انجام داده بود. وی که به همراه ژنرال رابرتز در دومین جنگ انگلستان و افغان ها شرکت کرده بود با ترسیم خط مرزی افغانستان در منطقه هندوکش که مرز فعلی افغانستان و پاکستان را تشکیل می دهد و قبایل منطقه را به زیان افغانستان تقسیم کرده است مسئله آفرین شده است. دولت کابل تاکنون بارها به این خط (دوراند لاین ـ۱) اعتراض کرده و در سال ۱۹۹۳ انقضای اعتبار آن را اعلام داشته است. ناقص و غیر طبیعی (مغرضانه) بودن همین خط باعث شده است که یک ایالت مرزی پاکستان به صورت فدراسیون قبیله ای اداره شود که گفته شده است مخفیگاه القاعده است. ناقص بودن همین خط نزدیک بود که در دهه ۱۹۶۰ به جنگ افغانستان و پاکستان منجر شود که با میانجیگری دولت وقت ایران مسئله موقتا فیصله یافت، ولی آتش زیر خاکستر باقی مانده است.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز