ثعلب خالدار

▪ نام علمی: Orchis mascula
▪ خانواده: ارکیده‌ها ـ Orchidaceae
▪ راسته: گیاهان گلدار ـ Asparagales
▪ رده: تک لپه‌ای‌ها ـ Monocotyledones
بیشتر افراد با ثعلب به دلیل کاربرد آن در بستنی‌سازی آشنا هستند.
اگر در فصل بهار به نواحی شمالی کشور سفر کنیم، در دشت‌های کوهپایه‌ای این گونه گیاهی را با گل‌های زیبایش خواهیم دید.
ثعلب خالدار گیاهی پایا، به اندازهٔ ۱۰ تا ۷۰ سانتیمتر، بدون کرک و دارای غده‌های زیرزمینی تخم مرغی شکل منقسم است. برگ‌ها به تعداد ۴ تا ۵ عدد در قاعدهٔ ساقه یا محور سنبلهٔ گل گسترده شده‌اند. برگ‌ها کشیده و طویل هستند که در ابتدا پهن‌اند و به سمت انتها باریک می‌شوند و به رنگ سبز تیره یا روشن همراه با لکه‌ها یا خال‌های قهوه‌ای دیده می‌شوند و در سطح فوقانی اندکی غبارآلود به نظر می‌رسند، به‌ندرت فاقد لکه یا خال هستند.
ساقه به رنگ سبز یا بنفش مایل به قهوه‌ای است که در بخش بالایی فاقد برگ و در انتها دارای سنبلهٔ گل‌ها است. گل‌ها به رنگ سرخ، ارغوانی، بنفش یا ارغوانی مایل به صورتی و به‌ندرت سفید هستند. گل‌ها به صورت مجتمع در سنبله‌ها قرار دارند، قبل از شکفتن وضع فشرده بر روی محور سنبله دارند ولی پس از شکفتن تغییر شکل داده و ظاهری استوانه‌ای پیدا می‌کنند که در ابتدا حجیم‌اند و در انتها باریک می‌شوند.
تعداد گل‌ها معمولاً ۲۰ تا ۵۰ عدد در یک سنبله است. هرگل دارای ۳ گلبرگ است که شامل یک گلبرگ میانی و دو گلبرگ جانبی است و برگچه‌ها کوچکتر از گل‌ها هستند.
گاهی حالات غیرطبیعی گوناگونی نیز در اعضای این گونه به ویژه در فرم گل‌ها دیده می‌شود که تشخیص این‌گونه را مشکل می‌سازد.
موسم گل در ماههای اردیبهشت تا تیر است. معمولاً در ارتفاعات بالا گل‌ها در ماه تیر ظاهر می‌شوند. گل‌ها به محض شکفتن بوی خوشی شبیه به عسل در فضا پراکنده می‌سازند ولی به زودی بوی آنها نامطبوع می‌شود که برای جلب حشرات گرده‌افشان مؤثر است.
از حشراتی که جذب گل‌های ثعلب خالدار می‌شوند، به‌طورفراوان زنبورهای جنس بمبوس (Bombis) هستند که همیشه در اطراف این گیاه در رفت و آمد‌ند و نقش مهمی در گرده‌افشانی گل‌های آن دارند. زنبورهای جنس اوسرا (Eucera) و سیتیروس (Psithyrus) نیز جلب گل‌های ثعلب خالدار می‌شوند.
این گیاه خاک‌های آهکی دارای خاکبرگ فراوان را ترجیح می‌دهد و در خاک‌های بسیار اسیدی نمی‌تواند رشد کند. در جاهای مرطوب، روشن و آفتاب‌گیر یا دارای سایهٔ اندک می‌روید.
ثعلب خالدار درجنگل ها، درختزارها، علفزارها، باغ‌ها، مرغزارها، کنار جاده‌ها و راه‌آهن، حاشیهٔ پرچین‌ها، دیوارها و حصارها، کنار رودخانه‌ها، چاه‌ها، استخرها، آبریز‌ها و نیز باغچه‌های منازل مسکونی در مناطق کوهپایه‌ای، دامنه‌های دشتی و ارتفاعات کوهستانی معمولاً تا ارتفاع ۲۰۰ متری دیده می‌شوند. از غده‌های زیرزمینی این گیاه ثعلب تهیه می‌کنند. برای این کار غده‌های این گیاه را پس از خارج کردن از زمین به خوبی با آب می‌شویند. سپس آنها را مدتی در آب داغ قرار می‌دهند تا بافت‌های آنها نرم شود و بعد آنها را خشک می‌کنند.
ترکیبات شیمیایی این گیاه شامل مواد لعابی شبیه با سورین، هیدرات‌های کربن و غیرمحلول در آب، آمیدون تغییر شکل یافته، مواد پروتیدی، قند، املاح معدنی نظیر کلروسدیم و فسفات کلسیم و نیز مقدار اندکی اسانس است که با خشک کردن گیاه به‌صورت کومارین تغییر شکل می‌یابد.
این گیاه علاوه بر ارزش غذایی دارای خواص درمانی قابل توجهی نیز هست که باعث آرامش عصبی، تسکین سرماخوردگی، کاهش التهاب ریه، تأثیر در رفع مشکلات دستگاه هاضمه، بهبود نفریت، ورم مثانه، اسها‌ل‌های معمولی، ورم روده و تب‌های تیفوئید می‌شود.
برای موارد مذکور باید ۵۰ تا ۱۰۰ گرم از این گیاه را در یک لیتر آب دم کرد تا نوعی ماده ژله مانند به دست آیدسپس مصرف کرد. ثعلب را می‌توان با شیر یا کاکائو هم مخلوط و مصرف کرد. به‌طور کلی این گیاه برای کودکان و کسانی که معدهٔ حساس دارند بسیار مفید است.
ثعلب خالدار در ایران تاکنون در استا‌ن‌های مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، جنوب استان اردبیل، نواحی شمالی استان تهران، قزوین و زنجان گزارش شده است.
گونه ثعلب خالدار دارای واریته‌های گوناگون در ایران است و در حال حاضر جمعیت به نسبت فراوانی در ایران دارد و فعلاً هیچ خطری نسل آنها را تهدید نمی‌کند.
ثعلب خالدار در شمال وغرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا پراکنده است.

مرتضی جوهری

منبع : روزنامه اطلاعات