بلاتکلیفی اوکراین بین جاذبه های آمریکا و روسیه (۱)

جدایی اوكراین یكی از پانزده جمهوری تشكیل دهنده اتحاد شوروی از فدراسیون روسیه در پی نابودی اتحاد شوروی برای بسیاری از ملی گرایان روسیه یك تراژدی واقعی تلقی شده است. دومای روسیه نیز در نیمه دوم دهه پایانی قرن بیستم با صدور مصوبه ای فروپاشی و تجزیه اتحاد شوروی را غیرقانونی خواند، ولی این تجزیه در مسیری برگشت ناپذیر تحول یافت. نخستین دولت روسی در شهر كی یف مركز فعلی اوكراین تشكیل شده بود كه سپس به مسكو انتقال یافت. اوكراین به طرز عمیقی پاره ای از هویت تاریخی روسیه بوده است. براساس همین پیوندهای تاریخی بود كه در سال پایان اتحاد شوروی، سران روسیه، اوكراین و روسیه سفید (بیلوروسی) تشكیل جامعه كشورهای مستقل مشترك المنافع GIS را هدف قرار دادند كه جمهوری های دیگر به آن اضافه شدند.۱
برای فدراسیون روسیه در پایان همبستگی های همه جانبه دوران اتحاد شوروی، اوكراین به عنوان محل زندگی بزرگترین اقلیت روس كه در خارج از فدراسیون روسیه زندگی می كنند، دارای اهمیت ویژه است.۲ بیش از ۲۰ درصد از مردم اوكراین را روس ها تشكیل داده اند كه حدود ۵/۱۱ میلیون نفر از جمعیت این كشور هستند. از نیمه دوم قرن هفدهم بخش شرقی اوكراین ارتباط تنگاتنگی با مناطق روس نشین پیدا كرد. رهبران روسیه كه توانستند با روسیه سفید (بیلوروسی) به اتحادی در شكل جدید دست یابند، در طول سال های پس از جدایی فراز و نشیب بسیاری را در تنظیم روابط با اوكراین تجربه كرده اند. بسیاری از روس ها بر این باورند كه بدون اوكراین نه تنها از «روسیه بزرگ» كه حتی از روسیه نیز نمی توان سخن گفت. شاید به گونه ای بتوان نوستالژی جدایی روسیه و اوكراین را به جداشدن ایرلند شمالی از انگلستان تشبیه كرد.
با استقلال اوكراین رهبران بازمانده از دوران كمونیسم بنای دولت جدیدی را مستقل از هویت روسی و بر پایه هویت اوكراینی مورد توجه قرار دادند. گسترش ملی گرایی در اوكراین در برخی موارد به تقابل با روسیه در برخی موارد منتهی شد. هر چند لئونید كراوچوك با گورباچف نخستین گام ها را برای تشكیل «جامعه كشورهای مستقل مشترك المنافع» برداشت، ولی به زودی به رهبری تبدیل شد كه برای تقویت دولت ملی اوكراین به تلاش پرداخت. در چارچوب تلاش های انجام شده استفاده از زبان اوكراینی به عنوان تنها زبان رسمی پذیرفته شد و كاربرد زبان روسی به ارتباطات بین قومی (روس ها) محدود شد. كراوچوك برنامه ریزی گسترده ای بر پایه شكل گیری دولت اوكراین و استقلال همه جانبه آن از روسیه انجام داد.
برخلاف نگاه اولیه رهبران روسیه به جمهوری های پیشین اتحاد شوروی و پذیرش استقلال كامل آنها به زودی تحولاتی شكل گرفت كه امنیت و منافع روسیه را در جمهوری های پیرامون یا به تعبیر آنها «خارج نزدیك» برجسته تر ساخت. جنگ داخلی در تاجیكستان، مناقشه نظامی در مولداوی، جنگ در قفقاز و گسترش ناامنی به همراه افزایش مداخلات بیگانگان برای رهبری روسیه، حتی در دوران سیطره غرب گرایی در دوران ریاست جمهوری یلتسین نیز اهمیت بهبود و توسعه و بازسازی روابط همه جانبه با جمهوری های بازمانده از فروپاشی شوروی مطرح بود.
پیوندهای انسانی، فرهنگی، اقتصادی، جغرافیایی و... ضرورت این رویكرد را تقویت كرده بود. به هر حال برای اوكراین این روند توانست در شكل گیری دولت ملی و كاركردهای آن بسیار تاثیرگذار باشد. مسئله انتقال سلاح های هسته ای بازمانده از دوران اتحاد از اوكراین به روسیه یكی از مهمترین مباحث در روابط دو كشور پس از جدایی بود. طبق توافق های قبل از فروپاشی اوكراین، روسیه سفید و قزاقستان موظف بودند در برابر حمایت ها و كمك های آمریكا فرآیند غیرهسته ای شدن خود را تحقق بخشند.
مسكو و واشینگتن هر دو، توانایی هسته ای اوكراین را تهدیدی برای صلح و ثبات جهانی می دانستند و در این زمینه تلاش های خود را برای غیرهسته ای كردن اوكراین شدت بخشیدند. دولت كلینتون در این مورد فعالیت های گسترده ای را انجام داده بود. تعهد مسكو به بخشیدن سهم مهمی از بدهی های اوكراین به روسیه كه براساس برخی آمارها به ۵ میلیارد دلار می رسد، انگیزه خوبی در این مذاكرات بوده است. مسائل مربوط به كنترل شبه جزیره كریمه، بندر سواستوپل و تقسیم ناوگان دریای سیاه در این میان مورد توجه دو كشور بوده است. آمریكا از همین ایام در تنظیم روابط كی یف و مسكو مداخلات چشمگیری را شكل بخشیده است. كمك های اقتصادی و فنی آمریكا برای كاهش دشواری های پس از فروپاشی اتحاد شوروی برای رهبری اوكراین بسیار قابل توجه بوده است.
یكی از مهمترین منازعات دو كشور در مورد مسائل ارضی و مرزی به خصوص در مورد شبه جزیره كریمه بوده كه در سال ۱۳۳۳/۱۹۵۴ در سالگرد انضمام اوكراین به روسیه از سوی خروشچف به این جمهوری اهدا شده بود و مالكیت بندر سواستوپل كه در كنار دریای سیاه به عنوان محل استقرار ناوگان دریای سیاه مورد مناقشه جدی قرار گرفت. جنبش الحاق گرایان اوكراینی در شبه جزیره كریمه از سوی جنبش ملی گرای رخ Rukh در اوكراین مورد حمایت قرار داشت. اختلافات دو كشور به شیوه تقسیم ناوگان دریای سیاه نیز امتداد یافت. هر چند این اختلاف ها با امضای موافقتنامه ای پایان گرفت، ولی زمینه های آن برجای ماند.
در موافقتنامه همكاری و مودت دو كشور كه به آن اشاره شد، شرایط برای توسعه روابط اقتصادی روسیه و اوكراین با تسهیلات بیشتری به وجود آمد. پیش از آن روسیه و اوكراین هم در سال ۱۳۷۱/۱۹۹۲ برای تقسیم ناوگان دریایی به طور برابر موافقت كرده بودند. لئونید كوچما كه روابط اقتصادی اوكراین با اتحادیه اروپا و ناتو و نیز اعضای سابق پیمان ورشو را از نظر دور نداشته بود، با انعقاد این توافق در پی ایجاد روابط «متعادل» با روسیه بود. پیش از آن در سال های ۷۱-۱۳۷۰/۲-۱۹۹۱ پارلمان روسیه (دومای كشوری) الحاق شبه جزیره كریمه بندر سواستوپل كل استقرار ناوگان دریای سیاه در آن قرار دارد، را غیرقانونی و ملغی اعلام كرده بود. این اقدام برای ملی گرایان بسیار تحریك آمیز بود و تبلیغات شدیدی علیه روسیه در این كشور را به دنبال داشت. لئونید كوچما رئیس جمهوری اوكراین تلاش كرد تا در روابط دو كشور توازنی ایجاد كند و رابطه با اروپا و آمریكا را در چارچوب اتحادیه اروپا (EU) و ناتو (NATO) در چارچوب پیمان مودت و همكاری با روسیه به سطحی از تعادل برساند. به هر حال این توافق به مباحث مربوط به اختلافات دو كشور در عرصه های گوناگون پایان نداد. یكی از مهمترین عرصه ها در تنظیم روابط اوكراین با غرب و به ویژه آمریكا تمركز یافته است.
چنین انتظار می رفت كه با انعقاد قرارداد همكاری و مودت اوكراین و روسیه اختلافات دو كشور در عرصه های گوناگون پایان داده شود. سیاست لئونید كوچما در مسیر تقویت همكاری های همه جانبه اوكراین با روسیه و ایجاد تعادل در روابط خارجی این كشور با روسیه و غرب (آمریكا - اروپا) بود. در سال های پس از فروپاشی اتحاد شوروی، اوكراین نیز مانند دیگر جمهوری های بازمانده از فروپاشی اتحاد شوروی در پی تقویت روابط با آمریكا و اروپا برآمد تا زمینه های گوناگون وابستگی های خود به روسیه را كاهش دهد. گسترش احساسات ملی گرایی در این كشور نیز كاملاً برجسته بوده است. توسعه روابط با آمریكا و اروپا می توانست برای این جمهوری در مذاكرات با مسكو فرصت هایی را عرضه كند كه مورد بهره برداری قرار گرفت. حضور میلیون ها روس در اوكراین سبب شده تا در تنظیم روابط با روسیه رهبران این جمهوری ناچار از توجه به این عامل و آثار آن باشند.
رهبری اوكراین سیاست عملگرایانه ای را در شرایط پس از فروپاشی اتحاد شوروی برای رفع مشكلات و نابسامانی های گوناگون برجای مانده از نظام برنامه ریزی متمركز و دستوری دوران اتحاد و نیز آثار فروپاشی دنبال كرده است. انتقال به نظام اقتصاد بازاری و توسعه روابط همه جانبه با آمریكا و اروپا طی این دوران محور برنامه های دولت اوكراین بوده است. چگونگی تنظیم رابطه با غرب در چارچوب سیاست خارجی روسیه كه در طول سال های پس از فروپاشی از فرازونشیب قابل توجهی داشته، بر روابط با اوكراین بسیار تاثیرگذار بوده است. برخلاف نگاه بسیار خوشبینانه مسلط در روسیه در نخستین سال های تجزیه اتحاد شوروی كه همگرایی همه جانبه با حزب به ویژه آمریكا دنبال می شد، از نیمه دهه گذشته ۱۳۷۰/۱۹۹۰ در نگرش این كشور نسبت به غرب تحول جدی به وجود آمد.۳ اقتضائات ژئوپولیتیكی روسیه در نگاه «اوراسیایی جدید» خود را آشكار ساخت. روسیه برای بیان استقلال عمل خود در جامعه جهانی و تاكید بر منافع ویژه خود در جمهوری های بازمانده از فروپاشی اتحاد شوروی نوعی رویارویی با غرب را سازمان داد.
در چارچوب نگاه «اوراسیایی جدید» در روسیه روابط این كشور با كشورهای اسلامی و از جمله جمهوری اسلامی ایران در اولویت ویژه ای قرار گرفت. عوامل داخلی مؤثر بر این رویكرد مانند مسئله چچن یا منازعات سیاسی نیز در جای خود قابل بررسی است. به هر ترتیب در نیمه دوم دهه گذشته این رویارویی گسترش یافت كه در مسئله گسترش ناتو سوی شرق به سوی قلمرو سابق پیمان ورشو و جمهوری های پیشین اتحاد شوروی بحث های جدی را در پی داشت.۴ در این روند مسئله حضور ناتو در جمهوری های سابق اتحاد شوروی و از جمله اوكراین با حساسیت بسیار شدید روسیه مواجه بوده است، به گونه ای كه در مباحث گسترش ناتو به سوی شرق و عضویت اعضای سابق اتحاد شوروی در آن، فضای كاملاً بسته ای به وجود آمد، روسیه موافقت خود را با این گسترش به شرط عدم شمول اعضای سابق اتحاد شوروی ساخته است، مناطقی كه از نظر سیاستمداران روس حوزه «منافع حیاتی» آن تلقی می شوند. به این ترتیب نوع همكاری و ارتباط این كشورها با ناتو اساساً به چارچوبی تحت عنوان «برنامه مشاركت برای صلح» (PFP) مربوط شد. در بحث گسترش ناتو به سوی شرق روسیه بر خط قرمز این جمهوری ها همواره اصرار ورزیده است.

منبع : باشگاه اندیشه