سقوط در گام اول(۱)

در جامعه ما مصرف سیگار شیوع بسیار زیادی در اقشار مختلف پیدا كرده است و روز به روز نیز شاهد افزایش آن هستیم. در یك تحقیق به عمل آمده روی دانش آموزان دختر و پسر مقطع پیش دانشگاهی با میانگین سنی ۸/۱۷ سال، مشخص شد۲/۷ درصد از پسرها و ۱ درصد از دخترها (طبق تعریف تحقیق) سیگاری بودند. ۲۵ درصد پسرها و ۲۷ درصد از دخترها سیگار را تجربه كرده بودند. میانگین سن شروع مصرف سیگار برای پسران سیگاری ۵/۱۴ سال و برای پسرانی كه سیگار را تجربه كرده بودند، ۷/۱۳ سال بود و میانگین سن شروع مصرف سیگار كشیدن برای دختران سیگاری ۳/۱۴ و برای دخترانی كه فقط سیگار را «تجربه» كرده بودند، ۳/۱۳ سال بود.
بسیاری از افراد مصرف سیگار را فقط «كاری بالاتر از مصرف چای» می دانند، در حالی كه مصرف زیاد سیگار نوعی اعتیاد است. طبق تحقیقات انجام شده، سیگاری هایی كه برای مدت طولانی به نحو شدید به كشیدن سیگار عادت دارند، معتادان واقعی هستند. آنها هنگام ترك سیگار، واكنش هایی مشابه واكنش ترك سایر مواد نشان می دهند (فقط با علایمی كمی ملایم تر).ترك سیگار برخلاف آن چه در نظر اول به ذهن می آید، كار دشواری است، چنانچه طبق یك تحقیق كه روی ۱۳۶ معتاد به تریاك و هروئین در كرمان انجام شده ۲۴ درصد آنها ترك سیگار را مشكلتر از ترك مواد فوق می دانستند.استفاده از مواد مخدری كه قانون منع نكرده است چون توتون، پیش از استفاده از مواد مخدر غیرقانونی آغاز می شود. در تحقیقاتی كه در سایر كشورها انجام شده، دیده شده است كه استفاده نوجوانان از مواد مخدر، طی چهار مرحله متمایز صورت می گیرد:۱) سیگار ۲) ماری جوانا، حشیش و... ۳) مشروبات الكلی ۴) سایر مواد مخدر و قاچاق.داخل شدن در هر مرحله الزاماً به معنی آن نیست كه شخص به مرحله بعدی روی خواهد آورد، بلكه از میان افرادی كه در یك مرحله هستند، تنها عده ای به مرحله بعدی می روند. در عین حال، مشخص است كه هرچه نوجوان یكی از مرحله های استفاده از مواد مخدر را زودتر آغاز كند، احتمال استفاده از مواد مخدر دیگر بیشتر خواهد بود. همچنین استفاده بیشتر از مواد مخدر در هر مرحله، با قدم گذاردن به مرحله بعد در رابطه است.
آیا مصرف سیگار لذتبخش است؟
استعمال سیگار همواره خوشایند نبوده، گاهی با سوزش، تنگی نفس، سرفه و حتی تهوع و سرگیجه همراه است.سیگاری ها مدعی اند، سیگار باعث رفع خستگی می شود؛ لیكن مدارك نشان می دهد، استعمال دخانیات باعث افزایش تنش هایی مثل سردرد و لرزش دست می گردد. طبق بررسی ها اگر فردی سریعاً پس از دود كردن اولین سیگار، سراغ سیگار بعدی رود و این كار از سوی نگرش های وی تأیید شود، احتمال اعتیاد منظم وی افزایش می یابد. از طرفی اگر این تجربه اولیه خوشایند بوده و مشكلاتی برای او ایجاد نكند، اعتیاد استمرار پیدا می كند. تصور سیگار به عنوان وسیله ای جهت كاهش اضطراب نیز در اعتیاد استمرار پیدا می كند. تصور سیگار به عنوان وسیله ای جهت كاهش اضطراب نیز در اعتیاد آن نقش را بازی می كند، اما اگر سیگار احساس اضطراب خوشایندی را در آنها دامن بزند، احتمال ترك سیگار وجود دارد. از سوی دیگر اگر سیگار كشیدن وسیله ای برای پذیرش در گروه تلقی شود، اعتیاد به آن افزایش می یابد.
طبق تحقیق ضیایی و همكاران (۱۳۸۰) مشخص شد شانس سیگاری شدن در افرادی كه سیگار را تجربه كرده اند، در میان پسرها ۲۰ درصد و در میان دخترها ۳ درصد است. این ارقام نشان می دهد كه در میان پسران تجربه سیگار خطر بیشتری برای سیگاری شدن به دنبال داشته است.
انگیزه سیگاركشی
طبق تحقیقات مختلف، انگیزه سیگاركشی در چند مقوله ذیل قابل بررسی است:
۱) سیگار كشی به خاطر ایجاد واكنشهای عاطفی مثبت، شامل تحریك و برانگیختگی، تن آرامی، لذت بری از طعم، نگهداری وسایل سیگاركشی (مثل فندك های تزئینی و فانتزی).
۲) سیگاركشی برای كاهش واكنش های عاطفی منفی، مثل كاهش تنش و اضطراب.
۳) سیگاركشی به دلایل اجتماعی متعدد به ویژه تعلق گروهی، همانند سازی با دیگران و تعریف تصور از خود.
۴) سیگاركشی در اثر عادت، بدون انگیزه های دیگر.
۵) اعتیاد به سیگار، یعنی فرد سیگار می كشد زیرا در اثر عوامل بیولوژیك، وابستگی به نیكوتین پیدا كرده است.
در واقع اكثریت افراد بزرگسال به خاطر تركیبی از عوامل فوق سیگار می كشند ،ولی كودكان و نوجوانان بیشتر به خاطر فرار از فشارهای اجتماعی ناشی از خانواده، تعامل با خانواده یا دوستانی كه سیگار مصرف می كنند و طغیان جوانی، به سیگار رو می آورند.
مدارس و اعتیاد
در محیط مدارس راهنمایی و دبیرستان، انواع نوجوانان و جوانان از خانواده های مختلف وجود دارند. برخی از دانش آموزان از محیط و خانواده هایی اعتیاد خیز به مدرسه می آیند و در محیط مدرسه به راحتی به اشاعه سیگار و مواد مخدر می پردازند. طبق تحقیقات و بررسی های ایوانز و همكاران (۱۹۷۵)، كلاس هفتم (دوم راهنمایی) یك سن و یك مرحله بحرانی است كه در آن فشارها برای سیگاركشی افزایش می یابد و مفهوم «خود» شاگردان در یك حالت سیال قرار دارد. در واقع در این زمان اولین آثار بلوغ در پسران دیده می شود؛ ارتباط نوجوان با همسالان خود بیشتر می شود و آنها با موقعیت های اجتماعی بیشتری روبرو می شوند. دنیای نوجوان ها بیش از گذشته از والدین و سایر بزرگسالان جدا می شود و دسترسی آنها به سیگار و مواد مخدر راحت تر صورت می گیرد. یكی از منابع اضطراب دانش آموز در این دوره، پذیرش او از سوی همسالان است كه آنها را با فشار زیادی مواجه می سازد. میل به استقلال و «بزرگ محسوب شدن» در آنها بسیار زیاد است و آنها در مورد آنچه به ایشان آموخته شده است، با دیده تردید می نگرند.به واسطه جمعیت زیاد دانش آموزان، مسئولان مدارس معمولاً نمی توانند تحت نظارت افراد شایسته آنها را در كلاس، زمین ورزش و محیط های دیگر سازمان بخشیده و بر آنها تسلط كافی داشته باشند. از سوی دیگر نوجوانان و جوانانی كه به طور مداوم در فعالیت های درسی شكست می خورند و پیوسته مورد ملامت و سرزنش مسئولان آموزشگاه ها و اولیای خویش قرار می گیرند، لاجرم می كوشند به نحوی این شكست را جبران كنند و مفری برای رهایی فكری خود بیابند و از این طریق به مصرف سیگار روی آورند. البته در حال حاضر مشاوران آموزش و پرورش، تا حدود زیادی به نظارت منطقی و بدون فشار بر جوانان كمك كرده اند و مجالی مناسب برای ابراز مشكلات و یافتن راه حل هایی برای آنها فراهم كرده اند.
در یك كار پیشگیری، پژوهشگران به تدوین یك مجموعه ویدیویی در چهار قسمت ده دقیقه ای پرداختند كه برای استفاده دانش آموزان كلاس نهم در نظر گرفته شده بود. این مجموعه به شرح منابع عمده فشار برای سیگاركشی می پرداخت و به دانش آموزان راه برخورد كارآمد و مؤثر با آنها را نشان می داد. از آنجا كه پیام های سنگین یا مصنوعی مسئولان اغلب موجب واكنش های منفی در شاگردان می شود، در این مجموعه از بازیگرانی كه خود دانش آموز بودند، استفاده شده بود. این بازیگران مستقیماً بیان می كردند كه از آنها خواسته شده است كه راه های محتمل پاسخ به وضعیتهای گوناگون در اجتماع را نشان دهند. مطالعات بلندمدت، كار این روش بر روش های دیگر را تأیید كرد، به عبارت دیگر پیام هایی كه بر پیامدهای فوری سیگاركشی تأكید می كنند (مثل میزان منواكسید كربن) در ایجاد تغییر واقعی در نگرش ها و نیت های كودكان مؤثرتر است تا برنامه های ترساننده مثل جامعه سرطان شناسان كه بر پیامدهای بلندمدت سیگار كشیدن تأكید می نماید.
نگرش و تصور ذهنی نسبت به سیگار و مواد مخدر
جوانان به واسطه ذهنیت مثبتی كه از سیگار و مواد مخدر دارند، در معرض مصرف آن قرار می گیرند. تصوراتی مثل این كه «مواد مخدر باعث كیف و لذت است» ، «رسیدن به حلم و آرامش» ، «رفتن به عالم هپروت و راحتی از فكر و خیال» و همچنین بسیاری از افراد سیگاری معتقدند «سیگار برای افراد مسن و بیماران قلبی مضر است» و «من كاملاً سلامت هستم و سیگار برایم ضرری ندارد.» تمامی این موارد باعث آمادگی جوان برای مصرف سیگار و سایر مواد مخدر می شود.
مصرف سیگار در بین كادر آموزشی مدارس
متأسفانه در چند سال اخیر مصرف سیگار در بین كاركنان مدارس به شدت افزایش یافته، هیچگونه تحقیق، علت یابی و پیشگیری در این زمینه صورت نگرفته است.
دانش آموزان با دیدن این امر با تمسخر پیرامون دبیران خود صحبت می كنند. به طور مثال:«اینها كه همه شان دودی اند». این امر در حالی صورت می گیرد كه كادر آموزشی مدارس یكی از الگوهای مهم رفتاری دانش آموزان هستند. استعمال سیگار توسط آنها باعث همانند سازی دانش آموزان می شود و احتمال سیگاری شدن آنها افزایش می یابد. نگارنده بارها در صحبت های ارشادی برای ترك سیگار كه با دانش آموزان دبیرستانی داشته ام، از زبان آنها چنین جملاتی را شنیده ام: «سیگار كه چیزی نیست، بیشتر دبیرهایمان می كشند.»
زمانی كه فردی از كادر یك مدرسه سیگار مصرف می كند، وی نمی تواند نسبت به دانش آموزی كه پاكت سیگار همراه دارد و به وی سیگار می دهد، چندان اعتراضی نماید. از زبان دانش آموزی شنیدم كه گفت: «آقای... كه خودش دائم سیگار می كشد، آمده بود به من گیر می داد!.»اگر همه گیری مصرف سیگار در بین كاركنان آموزش و پرورش همچنان ادامه یابد، در آینده نمی توان انتظار داشت كه حتی كسانی كه خود سیگاری نیستند، بتوانند نسبت به مصرف سیگار توسط دانش آموزان ایرادی بگیرند. از سوی دیگر افراد یا دانش آموزانی كه نسبت به سیگار دید منفی دارند، زمانی كه شاهد هستند افراد فرهنگی اقدام به مصرف سیگار می كنند، نسبت به این افراد، نگرش منفی پیدا می كنند. در سطح وسیع تر، مصرف سیگار توسط فرهنگیان، باعث كاهش حساسیت سایر مردم نسبت به مصرف سیگار می شود؛ زمانی كه افراد فرهنگی كه با دانش آموزان سر و كار دارند و دارای تحصیلات بالا هستند اقدام به مصرف سیگار نمایند، به طور مسلم افراد عامی و كسبه نیز تحت تأثیر منفی آنها قرار می گیرند. در مجموع به دلایلی كه ذكر كردیم، بسیار بجا و ضروری است كه هرچه زودتر اقداماتی پیرامون این معضل صورت گیرد.
چه باید كرد؟

منبع : خبرگزاری فارس