از میدانهای کهن تافلکه های امروزی/ترافیک در دایره ناآشنا

واژه میدان، در اصل پارسی است ولی جمع عربی بسته و به آن میادین می گویند. این معنی واژه میدان از فرهنگ دهخدا است. با این تعریف، در گذشته میدان به هر عرصه فراخ، پهن و بی عمارت گفته می شد، به همین دلیل میدان به مكان های بزرگ و سربازی كه در آن چارپایان، سبزی و میوه، ذغال و كاه و امثال آن را می فروختند نیز اطلاق می شد. این نوع میدان ها، میدان تجاری بودند و تا به امروز نیز معمولا چنین مكان هایی نام میدان را به خود دارند، مانند میدان میوه وتره بار و سایر میادین كه عمدتا عبارت بودند از میادین حكومتی كه نهادهای حكومتی در اطراف آن مستقر بودند مانند میدان ارگ تهران یا نقش جهان اصفهان، میدان نظامی كه خاص تمرینات نظامی و...مانند میدان توپخانه و سایر میادین میدان اصلی شهر نیز محل اصلی تجمع مردم بود، فضاهای عمومی متعددی از مساجد، بازار، آب انبارهای بزرگ و نظایر اینها پیرامون آن جمع شده بود، مانند سبزه میدان تهران یا قزوین.
به گفته یك شهرساز در گذشته در ایران هر شهر یك میدان داشته كه عناصر موجود در آن متاثر از عناصر میادین یونان بوده است. در میادین ساخته شده در شهرهای یونان تالار شهر یاثنا، كلیسا یا معبد بزرگ شهر، بازار یا آكادمی باغ دانش از عناصر یك میدان بوده كه در ایران نیز كاخ شاهی، مسجد و بازار از عناصر ساخته شده در اطراف میدان بوده كه در نقش جهان اصفهان وجود این عناصر به خوبی به چشم می خورد. «صمد ذواشتیاق» ادامه داد: غیر از میادین بزرگ شهر هر شهر چند میدانچه هم داشته كه معمولا بزرگان محل برای رفع مشكلات محل در آن جمع می شدند.
طراح جامع شهر تهران اضافه كرد: میدان استفاده دیگری نیز داشته و آن زمانی بوده كه شهر گرفتار بلایی همچون آتش سوزی یا بیماری لاعلاجی همچون وبا می شد. مردم در میدان بزرگ شهر جمع می شدند تا بلا از شهر دفع شود.
به گفته ذواشتیاق بعد از ورود اتومبیل به شهر، میدان بافت و تاثیر خود را از دست داده است، بنابراین آنچه امروز در كشور ما به میدان مشهور است میدان واقعی نیست، بلكه فلكه یعنی جایی كه دور آن می چرخند است.
به گفته یك معمار طراحی شهری، میدان، یك مفهوم علمی ، یك مفهوم غلط و یك مفهوم میانه دارد. به مفهوم علمی، میدان فضای بیرونی همگانی است كه محل تجمع مردم و فعالیت های آزاد است؛ انجام فعالیت هایی كه ماهیتا جمعی است و نمی توان زیر سقف انجام داد. با این تعریف میدان یك فضای شهری نیمه محصوری است كه باز بودن و عمومی بودن، ویژگی خاص آن است و زمانی كه محوریت زیاد است به گونه ای كه استفاده كنندگان حس كنند یك فضای نیمه داخلی است و فقط سقف ندارد كه میدانچه یا پلازا نام دارد.
بهترین معادل برای میدان
بهترین معادل برای میدان شهری در زبان انگلیسی پلازا است كه در ایتالیایی پیاتزا و در اسپانیایی پلاكا گفته می شود و هر سه كلمه از واژه لاتین پلاتی مشتق شده اند، پلازا به عنوان فضای عمومی و سرباز تعریف شده كه كف آن را بیشتر مصالح سخت پوشانده و ورود اتومبیل به آن ممنوع است و عمدتا فضائی برای قدم زدن، رفع خستگی، نشستن و خوردن و آشامیدن و تماشای اطراف است.
به نظر مصطفی بهزادفر عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت برخی تكیه ها یا حسینیه ها هم می توانند به عنوان میدانچه عمل كنند كه معروف ترین آنها در یزد است ، حسینیه هایی كه ساختمان ندارند، محوطه ای هستند كه دیوار داشته و محل برگزاری آئین های مذهبی بویژه آئین عزاداری امام حسین(ع) و به طور خاص نخل گردانی هستند. او تصریح كرد: در تهران هم محلاتی همچون سنگلج، محله كوچك درخونگاه، میدانچه های مختلفی را كه مظهر قنوات و استقرار مساجد هستند می توانیم ببینیم. برخی از میدا ن ها در مقیاس بزرگتری عمل می كنند كه در تهران میدان ارگ، توپخانه و سبزه میدان وجود داشته كه از توپخانه چیزی به غیر از بانك شاهی یا همان بانك تجارت در خیابان سپه باقی نمانده است، یا میدان سبزه میدان كه توسط محسن خان وزیری كاربری خود را از دست داد. این دكترای طراحی شهری در مورد معنی غلط میدان گفت: در ایران بعد از حضور اتومبیل و طراحی راه ها بر مبنای اتومبیل و قرار دادن كانون هایی غالبا دایره شكل در محل تقاطع ها كه دور زدن وسایل نقلیه را تسریع می كنند میدان می گویند در حالی كه اصطلاح صحیح آن فلكه است و نه میدان كه به آن «round about» می گویند.
به عقیده بهزادفر چون فلكه یك فضای بیرونی است كه هم محل گشایش است و هم یك محصوریت محدود دارد حس میدان را به مردم می دهد كه البته غلط هم نیست، چون بخشی از فعالیت های عمومی در این مكان ها صورت می گیرد، مثل میدان فردوسی، انقلاب و امام حسین(ع)، اما نباید فراموش كرد كه تمام محوطه یك میدان باید مورد استفاده قرار گیرد، ولی در فلكه تنها اتومبیل باید حركت كند و از لحاظ ارتباطی بخشی از حواشی آن محل تجمع و ارتباط جمعی است و می تواند تا حدودی نقش میدان را ایفا كند. در كشور ما چون میدان و فضای جمعی وجود ندارد فلكه ها به صورت كاملا نارسا نقش میدان را هم ایفا می كنند، چنانچه در فلكه هایی كه فضای میانی آن جای كافی نداشته باشد، مثل میدان ونك، انقلاب، میدان آزادی، سر پل تجریش، ولیعصر و هفت حوض كه كانون زندگی جمعی مردم هم شد، این اتفاق به چشم دیده می شود. به گفته بهزادفر طبق اطلاعات، محوطه میانی میدان ونك محل نمازگذاران، خوابیدن و غذاخوردن و حتی برخی روابط پنهانی است وگوشه های میدان هم هر كدام محل فعالیت های خاص هستند، مثل محل تجمع كارگران ساختمانی، ولی چون مركز آن به صورت فلكه است مشكل دارد و محوطه میانی میدان دایره ای است كه توزیع سفرها را در یك تقاطع مهندسی ترافیك به عهده دارد.
این معمار ادامه داد: از نظر كالبدی ، فیزیكی و هندسی شهری، اكثر میادین امروز تقاطع های ترافیك نسبتا بزرگی هستند. در اروپا وقتی اتومبیل وارد شد ، تقاطع ها ساخته شدند تا میادین از بین نروند.
وی اضافه كرد: به دلیل نارسایی جامع ساخت و ساز ، طراحی اجرا در عرصه شهری مفاهیم ، كاركرد ، فرم و قابلیت های فضاهای شهری عوض شد ، لذا در ایران میدان تخریب شده و فلكه، میدان شد و در مجموع فضای جمعی به عنوان محفل جمعی تخریب شد.
شكل گیری میدان راه آهن
از زمانی كه كریم طاهرزاده بهزاد ، برادر نقاش معروف، حسین بهزاد طراحی ایستگاه راه آهن را در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی به پایان رساند ، نزدیك به ۷۸ سال می گذرد. عملیات ساخت این ایستگاه در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی پایان یافت ، اما كار اتمام خطوط سراسری راه آهن كه اجرای آن نیز از سال ۱۳۰۶ از محل عوارض قند و شكر و چای آغاز شده بود تا سال ۱۳۱۷ به درازا كشید.
با شروع قرن، نوسازی كالبدی شهرها در دستوركار نظام سیاسی قرار گرفته بود. ورود به دوران مدرن نیازمند به كارگیری ابزار مدرن و لاجرم فراهم كردن ما به ازای كالبدی آنها بود. برای تسهیل حركت اتومبیل ، خیابان ها تعریض و برای استفاده از قطار و هواپیما خطوط ریلی و ایستگاه های راه آهن و فرودگاه ها احداث شدند. پیش از رضاشاه، تهران تنها دارای ۳ یا ۴ میدان بود كه بزرگترین و معروف ترین آنها میدان توپخانه نام داشت. میدان ارگ ، سبزه میدان و میدان مشق از دیگر میدان های تهران به شمار می آمد. به تدریج و با گسترش تهران به بیرون حصار خود ، میدان های دیگری نیز در محل دروازه های قدیم شهر شكل گرفتند. میدان انقلاب یا ۲۴ اسفند، میدان باغشاه یا دروازه قزوین ، میدان دروازه خراسان ، دروازه گمرك و میدان راه آهن از جمله اینها بودند.
به گفته بهزادفر ، برخی از میادین به ۳ دلیل موقعیت مكانی ، شكل میدان و اندازه آنها نقش میانه میدان و فلكه را در حال حاضر دارند مانند میدان آزادی و هفت حوض كه میدان هفت حوض بیشتر مستطیل است تا دایره و جای نشستن دارد و حالت پاركی است كه به وسیله شبكه رفت و آمد سواره محصور شده و میدان آزادی علاوه بر بزرگی ، عنصر یادمانی است كه به عنوان یك نشان ملی مورد توجه مردم قرار دارد ، فضاهای باز زیادی دارد و اطراف آن بخصوص در جبهه جنوبی بنای یادمانی آزادی محل كشش مردم است.
وی ادامه داد: میدان بهارستان هم می تواند با تغییرات كوچكی اینچنین باشد ، موقعیت قرارگیری كنار مجلس ، شكل و اندازه چنین ویژگی را برایش ایجاد كرده است ، اما برخی از میدان ها هستند كه با وجود بزرگی زیاد، نقش فلكه و تقاطع را ایجاد می كنند مانند میدان امام حسین.
خطاهای ساخت فلكه ها
به عقیده بهزادفرد میادین ما طوری طراحی شده كه بسیاری از آنها در مقیاس پیاده حس میدان بودن را القا نمی كند. عابران حس نمی كنند كه به میدان نزدیك می شوند. فاصله دید طبیعی ، نحوه قدم زدن و اندازه فیزیكی انسان تعریف كننده مقیاس میدان است و در این مقیاس انسانی نمی توان فضای میدان را حس كرد ، چون میادین ما در مقیاس دید پرنده ساخته شده، میادین بزرگ را تنها در مقیاس دید پرنده می توان حس كرد. میادین كوچك در شهرسازی بعد از مدرن به عنوان فلكه های كوچك یا mine round about در محلات ایجاد شد فلكه های كوچك غالبا دید مقیاس انسانی دارند. در محله نارمك ۱۱۹ گره فلكه ای وجود دارد كه برخی از آنها شاخص هستند مانند میدان صد.
بهزادفرد ادامه داد: این نوع طراحی نه برای طراحی میدان نه برای فلكه و نه برای شهر هیچ كدام درست نیست. میادین و فلكه های تهران فضاهای باز شهری هستند كه در جریان ساخت و ساز شهر تهران غالبا به صورت اتفاقی و بدون داشتن یك اندیشه طراحانه شكل گرفته اند و پس از شكل گرفتن برحسب نیازهای اجباری مردم ، چه برای رفت و آمد و چه برای مكث و توقف مورد استفاده قرار گرفته اند و در اثر استفاده ای كه مجبور به آن بوده اند ، در شهری بی سامان یك نوع تعریف ناقص از میدان را به خود گرفته اند.
وی تصریح كرد: در این مسیر بسیاری از بخشهای شهری در محلاتی كه در گذشته فضاهای میدانی و میدانچه ای تعریف شده درستی نیز داشته اند ، تحریف و تخریب فیزیكی شدند ، مثل سرپل تجریش كه مردم آن را با میدان تجریش اشتباه می گیرند.
سرپل تجریش مكانی بود توقفگاهی ، تجمعی و كانون تبادلات مردم شمیرانی با غیر شمیرانی، در مقیاس پیاده تا سواره در حد محدود نظیر كالسكه رانی و غیره داشته است.
این استاد دانشگاه اضافه كرد: پل تجریش تبدیل به یك فلكه نیمه بیضی شده و اطراف آن به محل رفت و آمد تبدیل شده است و بیشتر شبیه به پایانه ای است كه محل انتقال و جابه جایی شده و ارزش آن به عنوان میدان تخریب شده است.
از دیگر حوزه های میدانی كه در ایران رو به تخریب گذاشته، تكایا و حسینیه ها است. حوزه اطراف سرپل تجریش ، بازار تجریش. امامزاده صالح از حوزه هایی است كه در گذشته فضاهای جمعی زیادی داشته كه هنوز یكی از معروف ترین تكایا در غرب بازار تجریش باقی مانده است . امامزاده صالح در گذشته فضای بازی بود كه با یك درخت مقدس چنار تعریف می شد و مكان مقدس مقبره امامزاده نیز یك مكان دنج در مقیاس دید انسانی بود كه مردم در حول درخت تجمع می كردند و به درخت دخیل می بستند تا اینكه بعدها درخت امامزاده را سوزاندند و بعد قطع كردند. سرپل تجریش تخریب شد و از میدان تجریش یك فلكه باقی مانده به نام «میدان قدس».
میدان از دید ترافیك
به عقیده یك كارشناس ترافیك ، میدان یك نماد شهری است و تعریف ترافیكی ندارد و ترافیك نمی تواند در تعریف آن دخیل باشد.
به گفته كامران صوری، كمتر از ۱۰۰ سال است كه ماشین وارد شده و كمتر از ۱۵ سال است كه مبحث میدان مهم شده است ، ولی امروزه وقتی می توان با اینترنت از اوضاع شهر باخبر شد ، وجود میدان تاثیر خود را از دست داده است.وی ادامه داد: اما میدان یا همان فلكه از لحاظ ترافیكی نمادی است كه چراغ راهنمایی ندارد تا شما نیاز به توقف نداشته باشید. برای مثال میدان آزادی یك میدان ترافیكی خوب است. میدان محلی است كه حجم ترافیك ندارد و چند تقاطع را به هم وصل می كند. متاسفانه امروزه میادین یا همان فلكه های شهر ما این حالت را هم ندارند و ما مجبوریم كه از چراغ راهنمایی در میادین استفاده كنیم مانند میدان فردوسی ، چون حجم زیادی اتومبیل وارد می شود و خروجی كوچك است پس چراغ زماندار نصب می شود ، اما در میدان امام حسین چون شعاع گردش زیاد شده و مدت زمان بودن در میدان نیز زیاد است ، نیاز به نصب چراغ نیست.
وی اضافه كرد: از آنجا كه اول میدان یا همان فلكه ساخته شده و بعد ترافیك ایجاد شده میدان های امروزی از لحاظ ترافیك مشكل پیدا كرده است.
فلكه های امروزی چندین سال پیش ساخته شده و امروز نمی توانیم قضاوت كنیم كه این فلكه ها از لحاظ ترافیك خوب ساخته شده اند یا نه!
شاید اگر قرار باشد به بحث توسعه محلات و اداره آنها توسط خود مردم توجه شود ، بهتر باشد به ساخت و تاثیر میادین در شهرهای بزرگی همچون تهران توجه بیشتری كرد.

منبع : روزنامه کیهان