سیمای انسان کامل در مباحث عرفان

موضوع بحث، ویژگیهای انسان كامل از دیدگاه عرفانی است كه ضمن آن برخی از ابعاد وجودی امامان معصوم علیه‏السلام را ـ كه بیشتر عرفا به آن پرداخته‏اندـ مرور خواهیم كرد.
این بحث در دو محور ارائه می‏گردد:
۱) بررسی شأن و مكانت انسان بخصوص انسان كامل در عالم وجود
۲) تأمل در موضع اسلام و تشیع
در این باب انسان در این عالم موقعیتی خاص دارد؛ زیرا اشرف مخلوقات است، عقل و اراده دارد و روح خدا در او دمیده شده است. از دیدگاه عرفان اسلامی انسان تنها موجودی است كه در این عالم، استعداد ظهور و تجلی تامّ و تمام اسماء و صفات الهی را دارد و آینه تمام نمای صفات علما و اسماء حسنای الهی است؛ لیكن اگر انسان بخواهد بالفعل آینه حق باشد باید خودیت و منیّتش فانی شود: " الله نور السموات و الارض" در این‏صورت آنچنان نور خدا در این آینه متجلی می‏شود كه یكپارچه نور می‏گردد، و به همین دلیل هركس اولیای حق را ـ كه كاملترین آینه صفات الهی هستند ـ می‏دید، به یاد حق می‏افتاد چرا كه این آینه حق را نشان می‏داد نه غیر را. منیّت، آینه انسان را كدر می‏كند. "انّ الله خلق آدم علی صوره" یعنی انسان می‏تواند واجد و محل ظهور همه صفات الهی باشد و به همین دلیل عصاره عالم خلقت در وجود انسان خلاصه می‏شود . همانگونه كه ابن سینا در كتاب مبدأ و معاد می‏گوید: كمال عالم هستی در این است كه انسان در این عالم پا به عرصه وجود بگذارد. انسان میوه شجره كون است؛ طبق آیات شریف قرآن، خداوند مقام خلیفة اللهی را به انسان داد و به فرشتگان امر فرمود كه بر او سجده كنند. پس بدیهی است كه باید از لحاظ صفات و ویژگیها شبیه مستخلفٌ عنه باشد. خداوند جامع همه صفات ثبوتیه است؛ پس خلیفه هم باید اینگونه باشد. چون وجود و بقای عالم، بسته به وجود خلیفة‏الله است؛ اگر دلمان برای بقای خودمان بسوزد، باید او را بشناسیم. رابطه خود را با او درك كنیم و سعی كنیم شبیه او شویم.
ویژگیهای انسان كامل :
انسان كامل بعد از خدا، عالمترین و عارفترین موجودات است؛ زیرا ظرفیت علمی و علم آموزی انسان نامحدود است. انسان توانایی یادگرفتن را دارد "و علّم آدم الاسماء كلّها" و این توانایی از آن نفس ناطقه است . حال هرچقدر انسان كاملتر باشد، شناختش كاملتر است. بدین ترتیب سررشته علوم در دست انسان كامل است چون عالمترین است. انسان كامل عابدترین است و كاملترین عبادت را دارد؛ زیرا شناخت كامل دارد. مقام عبد بودن رسول الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر مقام رسول بودنش تقدم دارد: "أشهد انّ محمّدا عبده و رسوله".
انسان كامل حجت الله است ؛ زیرا روشنترین دلیل بر ذات و صفات حق تعالی است. امام صادق علیه‏السلام فرمود: "انّ صورة الانسانیه اكبر حجة اللّه و هی الكتاب الذی كتب بیده". این انسان كامل همان كتاب الهی است كه در قرآن آمده كه همه چیز در آن مسطور است؛ اصلی‏ترین كتاب، وجود انسان كامل است، و هی الهیكل الذی بنا بحكمه، هیكلش با حكم الهی نباشد، و هی مجموع صورة العالمین، دو عالم غیب و شهادت در اوست. و هی مختصرٌ من العلوم فی اللوح المحفوظ او خلاصه همه امور است و هی شاهدٌ علی كل غائب و هی الحجة علی كل جاحد هر كس سؤالی دارد برود خدمت او، او حجت است. هی طریق المستقیم الی كل خیرة. راه مستقیم نزدیكترین راه است و آن انسان كامل است. و هی الصراط الممدود بین الجنة و النار . صراط راهی است كه از روی جهنم می‏گذرد تا به دروازه‏های بهشت برسد. مؤمنان باید از این راه بگذرند تا به بهشت برسند كه این
راه، انسان كامل است. در شأن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آمده است: فان محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بصورته و حقیقته و دلیلٌ دالّ علی ربه ؛ او دلیلی است تمام بر پروردگار. روزی كه انسان كامل به عالم بشریت معرفی شد بزرگترین اتفاق رخ داد و این بزرگترین سعادت برای ماست كه با آنها نسبت داریم. و هو اتمّ دلیل لكونه اكمل المظاهرالجمعیة الكمالیة الالهیة الانسانیة و صورته اجمع الصور ایشان جامع جمیع كمالات الهی است. او با این جسم كوچك جامع همه حقایق و صور است . همه چیز در این عالم به اجمال در انسان كامل است. انسان كامل قطب و محور عالم وجود است. حضرت علی علیه‏السلام در نهج البلاغه فرموده: ان محلّی منها محلّ القطب من الرحّی؛ انسان كامل مثل خورشید است كه همه دور آن می‏چرخند. بقای ما وابسته به خورشید است و اگر خورشید خاموش شود، ما و تمام كائنات از بین می‏رویم. محور كل كائنات انسان كامل است. وجود ما از وجود اوست. خدا خطاب به پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: لو لاك لما خلقت الافلاك خلق عالم به خاطر اوست. یكی از یاران امام صادق علیه‏السلام از ایشان سؤال كردند: أتبقی الارض بغیر امام؛ آیا زمین بدون وجود امام باقی می‏ماند؟ فرمود: لو بقیت الارض بغیر امام لساخت؛ "زمین اهل خود را فرو می‏دهد، اگر امام روی زمین نباشد." انسان كامل واسطه فیض است. عالم كون به اراده خدا به وجود آمد. انسان كامل واسطه‏ای است میان عالم مُلك و ملكوت، خاك و افلاك، تجرد و مادیّت و این واسطه، بهترین مخلوقات است. او با عالم ملك و ملكوت وجه مشترك دارد؛ به همین دلیل نیز پیامبران هم ویژگیهای بشریت را داشتند و هم متصل به عالم بالا بودند. بدین ترتیب خدا ابتدا بر وجود مبارك انسان كامل متجلی می‏شود و بعد از آن فیض به سایر موجودات سرایت می‏یابد. ما از انسان كامل فیض می‏یابیم. پس وظیفه ما نسبت به این بزرگان سنگین است. ابن عربی در كتاب فتوحات مكیّه درباره انسان كامل می‏گوید: فالانسان الكامل ظهر كمال الصورة و هو قلب لجسم العالم الذی هو كل ما سوی الله". قلب ما سوی الله انسان كامل است و صورت كامل به وسیله او ظهور پیدا می‏كند. "و هو بیت الحق ". خانه خدا اوست نه كعبه. به این دلیل كه خدا می‏فرماید : "و وسعنی قلب عبدی المؤمن، لا وسعنی ارضی و سمواتی " ؛ زمین و آسمانها با این همه گنجایش جای من نیست؛ بلكه خانه من قلب بنده مؤمن است. در ساحت دین اسلام انسان كامل در قالب معصومان: ظهور پیدا كرده است و تمام ویژگیهای انسان كامل در "ولایت" خلاصه می‏شود و "امامت" ظهور ولایت است؛ ولایتی كه حق دخل و تصرف در امور مولی علیه است . ولایت از آن خداست كه از رگ گردن به ما نزدیكتر است . و ولایت خدا از مجرای انسان كامل اعمال می‏شود، "اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منكم" ،"انّما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكوة و هم راكعون" ؛ ولایت منحصر به خدا، رسول خدا و كسانی است كه در نماز زكات می‏دهند. شیعه و سنّی معتقدند این مسأله فقط در مورد حضرت علی علیه‏السلام رخ داده است. از دیدگاه شیعه چون ائمه علیهم‏السلام همه نوری واحد هستند. این آیه در مورد وجود مبارك ایشان نیز صدق می‏كند. می‏دانیم ولایت دو قسم است :
۱ـ تكوینی
۲ـ تشریعی
ولایت تشریعی یعنی حق دخل و تصرف در امور ارادی بنده. شارع بودن فقط از آن حق تعالی و ابلاغ و انذار از زبان پیامبران است. اما پیامبر به استقلال حق وضع قانون را ندارد. "ما ینطق عن الهوی ان هو الاّ وحیٌ یوحی." اما ولایت تكوینی یعنی حق دخل و تصرف در كائنات و نظام آفرینش. حال چگونه انسان حق دخل و تصرف در كائنات را دارا می‏شود. انسان كامل جامع جمیع اسماء و صفات الهی است. اما اینها فقط لفظ نیستند. بلكه حقایق اند و انسان كامل واجد همه حقایق وجودی است. چون تمام عالم در وجود مبارك انسان كامل جمع است؛ لذا به همان راحتی كه ما می‏توانیم دستمان را بالا و پایین ببریم انسان كامل به اذن خداوند می‏تواند در كل عالم دخل و تصرف كند. لذا در این ساحت كرامات و معجزات را می‏بینیم. پیغمبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: "اول ما خلق الله نوری و نور من اولین چیزی بود كه خدا خلق كرد. عرفا بر اساس این حدیث اولین مخلوق را كه از تجلی حق تعالی صدور یافته است، حقیقت محمدیه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نامیده‏اند. این حقیقت در سیر نزولی در عوالم مختلف ظهور پیدا می‏كند . در عالم اسماء به صورت اسم اعظم كه همان انسان كامل است، در عالم روح به صورت روح محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و در عالم كون در قالب انبیاء از آدم تا خاتم: ظهور و تجلی نموده است و اینها همه از آثار مظاهر وجود مبارك انسان كامل است.

منبع:فصلنامه ندای صادق ، شماره ۲۰

منبع : خبرگزاری فارس