واقعیت‌های ناخوشایند خاورمیانه

جدیدترین گزارش نهاد موسوم به "برنامه توسعه سازمان ملل" تحت عنوان کلی "گزارش توسعه انسانی در جهان عرب" و با عنوان ویژه " دولتمداری درست و آزادی های سیاسی" در چنبره ملاحظات و منافع سیاسی گرفتار شده و امکان انتشار نمی یابد. این گزارش که سومین گزارش از سلسله گزارش های مربوط به توسعه انسانی در جهان عرب است ابتدا قرار بود در اکتبر سال پیش انتشار علنی پیدا کند ، اما به دلیل مخالفت دولت آمریکا در بایگانی مانده و سازمان ملل تا کنون اجازه انتشار بیرونی آن را نیافته است . این اقدام دولت آمریکا را چه می توان نام نهاد؟ سانسور یا اعمال معیارهای دوگانه؟ در حالی که واشنگتن از گزارش های اول و دوم مربوط به توسعه در جهان عرب به گرمی استقبال کرد و آنها را همچون متن هایی جادویی و معجزه آسا معرفی نمود اینک اما انتشار گزارش سوم را تنها در صورتی مجاز می داند که بخش هایی از آن که نگاهی نقادانه به سیاست منطقه ای آمریکا دارند مشمول حذف و سانسور شود. این در حالی است که دو سال پیش، جرج بوش در سخنرانی معروف خود به مناسبت بیستمین سالگرد تاسیس سازمان ملی دمکراسی گزارش های اول و دوم توسعه در جهان عرب را مبنای "استراتژی پیشروی به سوی دمکراسی" توصیف کرد. در آن زمان نویسندگان عرب گزارش های مزبور برای افکار و آراء بوش حکم شاهدان و مویدانی مفید و وجهه ساز را داشتند از سال ۱۹۹۰" برنامه توسعه سازمان ملل" گزارش هایی در زمینه توسعه انسانی منتشر می کند که مبنای آنها نگره ها و تئوری های " آماراتیا سن" ، برنده جایزه نوبل است که توسعه انسانی را در وجه عمده افزایش آزادی عمل روزافزون فرد تعریف می کند. اولین گزارش مربوط به توسعه انسانی در جهان عرب که سال ۲۰۰۲ منتشر شد فهرستی از موانع عمومی بر سر راه توسعه را ارائه می کند. آموزش ناکافی و فاقد کیفیت، محدودیت آزادی های سیاسی و در حاشیه قرارداشتن زنان از عرصه های مختلف اجتماعی سه مانع عمده در این فهرست هستند. گزارش های بعدی می بایست سه مانع یادشده را به طور مشخص و با ذکر جزییات و راه حل ها مورد بررسی قرار دهند. به این ترتیب، مضمون گزارش دوم به این مسئله برمی گشت که چگونه می توان در جهان عرب جوامعی مبتنی بر دانش و اطلاعات بنا نهاد. این گزارش با توجه به شکاف فزاینده میان بخش های کوچکی از جوامع عرب که به رسانه های نوین دسترسی دارند و توده وسیعی که محروم از این امکانات هستند اقدامات اصلاحی معینی را برای رفع این شکاف پیش می نهد. سومین گزارش به ملزومات دولتمداری درست و ضرورت و راهکارهای بسط آزادی های سیاسی در جهان عرب می پردازد. گزارش چهارم که تهیه و تدوین آن باید در سال جاری صورت پذیرد در وجه عمده بر توصیف موقعیت نامناسب زنان در جهان عرب و راه های برون رفت از این موقعیت متمرکز است. تا یک سال پیش در هر سند استراتژیکی که دولت بوش در باره وضعیت منطقه انتشار می داد اشاره و استناد به گزارش های یادشده امری معمول و متداول بود. فوریه سال گذشته روزنامه معروف "الحیات" به گونه ای غیرمترقبه برنامه عملی را منتشر کرد که دولت بوش قصد داشت آن را ماه ژوئن جهت بررسی و تصویب به اجلاس سران گروه ۸ در ساوانا ( ایالت جرجیا) ارائه کند. این برنامه عمل به گونه ای بارز به گزارش های اول و دوم مربوط به توسعه انسانی در جهان عرب استناد می کند. در واقع به جز بخش مربوط به سیاست های اقتصادی ، سایر پیش بینی ها و توصیه های گزارش های یادشده در سند دولت بوش بازتاب یافته بودند. برنامه عمل مزبور موجی از انتقاد و اعتراض در جهان عرب برانگیخت، چرا که این برنامه با هیچکس در منطقه، و حتی با تدوین کنندگان گزارش های توسعه در جهان عرب هم ، به بحث گذاشته نشده بود. از جمله "نادر فرقانی" ، جامعه شناس مصری، که تدوین کننده اصلی گزارش های یادشده است دولت بوش را به سوء استفاده از این گزارش ها متهم کرد. به گفته فرقانی رفتار دولت بوش در چنگ زدن به گزارش های او و همکارانش و استناد واشنگتن به این گزارش ها برای تدوین سند "خاورمیانه بزرگ" به رفتار انسان مستی می ماند که به ستون چراغ برقی تکیه می زند، نه برای آن که از روشنایی آن بهره گیرد، بلکه برای آن که تلوتلو نخورد و به زمین نیفتد.از نظر فرقانی استقبال دولت بوش از گزارش های یادشده تنها اعتبار و اهمیت این گزارش ها را زیر سوال می برد.در عرصه عملی هم، نمایندگان منطقه ای دولت بوش برای عملیاتی کردن برنامه یادشده دربدر به دنبال یافتن انجمن ها و تشکل هایی افتادند که کمک ها و رهنمودهای آن را بپذیرند، تلاشی که کمتر قرین توفیق بود.آنچه که برنامه عمل دولت بوش برای تحول در خاورمیانه را با بی اعتنایی وسردی بیشتری در منطقه مواجه ساخت همانا گزارش های انتشار یافته از اعمال شکنجه و نقض فاحش حقوق بشر در زندان ابوقریب و نیز تلاش دولت بوش برای به حاشیه راندن سازمان ملل و از مضمون تهی ساختن دولت حقوقی و محدویت حقوق مدنی در خود آمریکا به بهانه مبارزه با تروریسم بود. کمک به دمکراتیزاسیون منطقه در وهله امر مسئله ای است مربوط به اعتبار و باورپذیری نیرو یا کشور کمک کننده، و این واقعیتی است که دولت بوش کمتر به آن توجه دارد. همین که اینک "برنامه توسعه سازمان ملل" تهدید می شود که در صورت انتشار گزارش سوم توسعه در جهان عرب از کمک های مالی واشنگتن محروم خواهد شد شاهد دیگری است بر این رفتار اعتمادسوز آمریکا. طرفه آن که دولت مصر هم اینک به حمایت از این رفتار و تهدید دولت بوش برآمده است. راست این است که در گزارش های اول و دوم هم، به سیاست های دولت های عرب و نیز سیاست منطقه ای آمریکا انتقاداتی مطرح شده بود، ولی ظاهرا حساسیت و توجه دولت بوش را برنیانگیخته بود. در گزارش سوم که اینک واشنگتن با انتشار آن سر سازگاری نشان نمی دهد ظاهرا نادر فرقانی و همکارانش به گونه ای مشخص تر و بارزتر بر لزوم احیا و تامین استقلال عراق و فلسطین انگشت گذاشته اند. از اکتبر سال گذشته این شایعه به شدت قوت گرفته است که در پس پرده چالش و اختلاف نظر سنگینی میان دولت بوش و نادر فرقانی جریان دارد.در بیانیه مطبوعاتی که "برنامه توسعه سازمان ملل " روز ۲۲ دسامبر گذشته انتشار داد کوشید که شایعات مربوط به موانع انتشار گزارش سوم را تکذیب کند و گزارش های حاکی از تهدید دولت آمریکا را بی اساس جلوه دهد. با این همه ، این بیانیه اشاره کرده بود که فکر و ذکرهایی در جریان است که موسسه نوین و مستقلی در منطقه به وجود آید تا راسا عهده دار انتشار گزارش شود. بیانیه استدلال کرده بود که چنین اقدامی آزادی های بیشتری را برای نویسندگان گزارش تضمین خواهد کرد. این که چرا سازمان ملل در نیویورک خود قادر به تامین این آزادی و استقلال عمل برای این نویسندگان نیست سوالی است که بیانیه یادشده آن را بی پاسخ می گذارد. "رامی خوری"، سردبیر روزنامه معروف و لیبرال لبنانی " دیلی استار" پیشنهاد کرده است که نهادی با نام "مرکز عربی برای توسعه انسانی " ایجاد شود تا به "برنامه توسعه سازمان ملل" امکان حفظ وجهه را بدهد و آن را از زیر فشار آمریکا برهاند. او خواهان آن است که عرب ها راسا ۵ میلیون دلار برای ایجاد چنین موسسه ای اختصاص دهند. این که این موسسه در کدام کشور می تواند ایجاد شود که متاثر از معادلات و فشارهای دولت آن کشور نشود سوالی است که خوری پاسخی به آن نمی دهد. در این میان نادر فرقانی اعلام کرده است که گزارش رسما در روزهای ۴ و ۵ آوریل در امان (پایتخت اردن) ارائه خواهد شد. این که آیا این قول فرقانی جامه عمل خواهد پوشید پرسشی است که در حال حاضر پاسخی برای آن متصور نیست. ولی اگر به راستی گزارش انتشار علنی بیابد آن وقت جالب خواهد بود که از انتقادات مطرح به سیاست خاورمیانه ای آمریکا تا چه حد رد و اثری باقی مانده است. استقبال و استفاده آمریکا از دو گزارش اولیه "توسعه انسانی در جهان عرب" به توصیه های اصلاحی مطرح در این گزارش ها بیش از آن که سود رساند ضربه زد. اینک با کنار رفتن سایه آمریکا از سر این گزارش ها می رود که اعتبار و استقبال از آنها دوباره در منطقه و در میان محافل روشنفکر و دمکرات شدت و رونق درخور را بیابد. نمی توان نادیده گرفت که در کشورهای عربی محافلی از کارشناسان و اهل علم و فن و فرهنگ ابتکار عمل را به دست گرفته و مستقلا و از درون، به گونه ای مسالمت آمیز در پی اعمال فشار بر حکومت های خود جهت پایان دادن به سیاست های سرکوب و نقض حقوق بشر هستند. تا کنون به نظر نمی رسد که واشنگتن چندان از این تحرک و ابتکار خشنودی و رضایتی داشته باشد و از سرکوب و ایجاد محدودیت برای آنها نگرانی به دل راه دهد. نمونه های تونس و الجزایر و اردن و ...پیش چشم ماست. به این ترتیب می توان با "توماس فریدمن"، مفسر بی پروا و تند و تیز روزنامه نیویورک تایمز و ناظر دیرینه اصلاحات در منطقه هم آوا شد که رفتار آمریکا در منطقه را " تراژیک و غم انگیز" توصیف می کند. در کنار تجربه هرج و مرج آور و پرهزینه جنگ علیه عراق که قرار بود این کشور را به مشعل فروزان دمکراسی در منطقه تبدیل کند رفتار یادشده واشنگتن نیز بیش از پیش باور به مدعای آن در مورد کمک به دمکراتیزاسیون منطقه را حتی برای خوشبین ترین افراد هم ، با مشکل مواجه می کند.

منبع : خبرگزاری آفتاب