سبزی های پیوندی

پیوند در گیاهان از قدیم الایام در گیاهان چوبی و درختان میوه معمول بوده است و در گیاهان علفی و سبزی ها كمتر به آن پرداخته شده و استفاده عملی و تجاری كمتری از آن برده شده است. ردپای پیوند در درختان میوه را باید در روزگاران باستان جست وجو كرد، جایی كه چینی ها حداقل ۱۵۶۰ سال قبل از میلاد مسیح آن را به كار گرفته بودند. در نوشته های كشاورزی ارسطو (Aristotle) (۳۸۴-۳۲۲ قبل از میلاد مسیح) و تئوفراست Theophrastus)) ( ۳۷۱- ۲۸۷ قبل از میلاد مسیح) در مورد پیوند درختان میوه مطالبی گفته شده است. در كتب مقدس یهودیان و مسیحیان نیز به پیوند درخت انگور (مو) اشاراتی شده است.
پیوند سبزی های علفی قدمتی قدیمی و كهن دارد. پیوند در گیاهان خانواده كدوئیان (خیار، خربزه، هندوانه و...) به اختصار در كتابی نوشته هونگ (Hong) (۱۷۱۵ _ ۱۶۶۳ میلادی) در قرن هفدهم توضیح داده شده است. وی روش های تولید میوه های زینتی بزرگ با پیوند مجاورتی دو گیاه به هم را توصیف كرده و آورده است كه از این میوه ها به عنوان مخازن بزرگ ذخیره برنج استفاده می شود. پیوند سبزی ها تا قرن دوازدهم به عنوان یك روش و عمل عادی در قاره آسیا مطرح نبود.
اطلاعات دقیق و جزیی در مورد پیوند سبزی ها، اولین بار در مجلات علمی سال ۱۹۲۰ میلادی انتشار یافت كه در آن زمان محققان ژاپنی موفق به پیوند هندوانه بر روی كدوی قلیانی یا بطری شكل شده بودند. بعد از آزمایشات اولیه، سطح زیر كشت سبزی های پیوندی به طور مداوم افزایش یافت به طوری كه اكثر هندوانه ها، خربزه ها، خیار های گلخانه ای، گوجه فرنگی و بادنجا ن ها قبل از انتقال به مزرعه یا گلخانه پیوند می شدند. فلسفه و هدف اصلی پیوند در سبزی ها مبارزه با عوامل بیماری زای خاكزاد مانند فوزاریوم بود ولی با گذشت زمان اهداف جدیدتری مانند افزایش مقاومت در برابر تنش هایی همچون دمای پایین، شوری و رطوبت بالای خاك، افزایش جذب آب و عناصر غذایی و قدرت رشد گیاه و در پی آن طولانی كردن دوره برداشت اقتصادی میوه نمود پیدا كرد. در كشور هایی مانند ایالات متحده و دیگر كشور های غربی، پیوند سبزی ها جایگاهی متناسب با پیوند درختان میوه پیدا نكرده است چون در این كشور ها زمین های زراعی قابل كشت و حاصلخیز در سطوح وسیعی وجود دارد و به راحتی هر ساله كشاورزان می توانند تناوب كاشت را در زمین های خود رعایت كرده و از آلودگی خاك به عوامل بیماری زای خاكزاد ممانعت به عمل آورند ولی در كشو های آسیایی، وضعیت به گونه ای دیگر است، در این كشور ها به دلیل محدودیت در زمین های قابل زرع، كشاورزان مجبور به كاشت متوالی و هر ساله زمین خود هستند و با این عمل خود راه شیوع عوامل بیماری زای قارچی را هموار كرده و هر ساله با كاهش جدی عملكرد در محصول خود مواجه می شوند، لذا این كشاورزان جهت مبارزه با این بیماری ها چاره ای جز استفاده از پیوند و پایه های مقاوم ندارند و از طرفی مبارزه شیمیایی و استفاده از سموم قارچ كش نیز در این كشور ها محدودیت ها و استاندارد های خاص خود را دارد. چون اثرات مخرب زیست محیطی این سموم، از تلفات محصول ناشی از شیوع بیماری ها، در جوامع انسانی بیشتر است و این در حالی است كه در كشور ما، هیچ گونه برنامه و راهكاری جهت كنترل مصرف سموم دفع آفات نباتی وجود ندارد و با وجود آلوده بودن اكثر مزارع پرورش سبزی در ایران، هیچ اطلاعات تئوریك و عملی در مورد پیوند و پایه های مقاوم جهت استفاده در پرورش سبزی ها از سوی سازمان ها و مراكز ذی ربط ارائه نشده است.
• موقعیت كنونی پرورش سبزی های پیوندی
تولید سبزی با استفاده از نشا های پیوندی امروزه در بخش هایی از دنیا به صورت یك روش معمول درآمده است. این تكنیك در كشور های آسیایی با مزارع كوچك كه كاشت متوالی و هر ساله زمین در آنها اجتناب ناپذیر است، نمود عینی به خود گرفته است. استفاده از نشا های پیوندی در تولید تجاری سبزی ها تا سال ۱۹۶۰ به صورت یك امر معمول درنیامده بود. حتی در كره و ژاپن با وجود اطلاع از مزایای استفاده از نشا های پیوندی در تولید تجاری سبزی ها، اولین نوشته ها در اواخر سال ۱۹۲۰ انتشار یافته بود.
معرفی و استفاده گسترده از پلاستیك ها در باغبانی منجر به گسترش كشت های محافظت شده در كشور های آسیایی با اقلیم معتدله (كره، ژاپن و چین) گردید و همراه خود، تكنولوژی پیوند برای پرورش سبزی ها را گسترش داد.
سبزی های پیوندی در گلخانه های پلاستیكی و تونل های بلند افزایش یافتند. چون شرایط تنش زای اواخر پاییز تا اوایل بهار همچون شدت نور پایین، رطوبت نسبی بالا و دمای پایین مانع كشت و كار مطلوب در این فضا ها بودند. این شرایط، ناهنجاری های فیزلویوژیكی مختلفی را باعث می گردیدند كه منجر به كاهش شدید عملكرد محصول می شد.
مطابق با آمار انتشار یافته در سال ۲۰۰۰ میلادی، حدود ۵۰ درصد خیار های مزرعه ای و ۹۵ درصد خیار های گلخانه ای در كشور ژاپن و كره از نوع پیوندی هستند. در ژاپن فقط ۸ درصد گوجه فرنگی ها و بادنجان ها جهت كاشت در مزرعه پیوند می شوند در حالی كه همین رقم برای كشت گلخانه ای گوجه فرنگی و بادنجان، ۴۸ درصد است. در كره تمامی خربزه ها بدون استثنا پیوند شده و بعد كشت می گردند. استفاده از فلفل پیوندی در كره جهت كنترل كاهش محصول در اثر بیماری قارچی فیتوفترا (phytophthora) در شرایط گلخانه ای در حال افزایش است. حدود ۱۰ درصد فلفل های سبز (حدود ۱۲ میلیون گیاه) در كره از نوع پیوندی هستند و سطح زیر كشت آنها در گلخانه ها مدام در حال افزایش است.
استفاده از نشا های پیوندی در كشت های هیدروپونیك (پرورش گیاهان بدون خاك و در محلول غذایی) یك تكنولوژی پایه برای پرورش موفق سبزی ها است كه باعث طولانی شدن دوره برداشت اقتصادی محصول می شود. در هلند، كشاورزان با پیوند گوجه فرنگی توانسته اند، بیش از ۵ خوشه از هر گیاه برداشت نمایند با این حال كه گسترش بیماری های خطرناك مانند پژمردگی فوزارویومی از منابع خارجی یا از بذر، می تواند در سیستم های هیدروپونیك فاجعه انگیز باشد.
تكنیك استفاده از سبزی های پیوندی به سرعت در كشور های آسیایی و در دنیا در حال گسترش است. بذور پایه ها برای سبزی ها در كاتالوگ های شركت های تولید كننده بذر سبزی ها معرفی شده است. یكی از سرشناس ترین این شركت ها، شركت Rijk Zwaan است كه پایه های خوبی را برای برخی سبزی ها معرفی كرده است از جمله Ferro RZ برای خربزه و هندوانه۶۴،ت-ت۰۵ RZ برای خیار، خربزه و هندوانه، ۶۴ت-ت۱۳ RZ برای هندوانه و ۶۱ت-ت۵۸ RZبرای مقابله با ویروس موزائیك توتون در گوجه فرنگی. تمامی این بذور به صورت هیبرید هستند. تعدادی از كمپانی های بذر، نوار های ویدئویی پیوند جهت تبلیغ و فروش بذور پایه و كاشت سبزی های پیوندی به بازار داده اند. به رغم مشكلات مرتبط با كاربرد نشا های پیوندی، استفاده و فروش نشا های پیوندی در حال گسترش است و به صورت یك عمل معمول در پرورش برخی سبزی ها به ویژه در مناطق معتدله درآمده است.
•طراحی و ساخت روبوت ها و ماشین های پیوند زن
پیوند یك عمل پرزحمت است و كشاورزان باید با دست تعداد زیادی نشا را در مدت زمان محدودی پیوند بزنند. در اكثر موارد كشاورزان ژاپنی با هم و به صورت تعاون و همكاری نشاها را پیوند می كنند. تحلیلی از یك كار گروهی پیوند سبزی ها نشان می دهد كه تولید تقریباً سه هزار نشای پیوندی خیار نیاز به ۶ ساعت كار یك تیم ۷ نفره دارد كه حدود ۷۰ درصد این زمان، صرف اتصال می شود.سن متوسط كشاورزان در حال افزایش است و تقاضای آنها برای نشا های پیوندی مدام در حال گسترش است، لذا با پیوند دستی نمی توان جواب تقاضا های روزافزون این كشاورزان را داد. لذا آنچه می تواند این تكنیك را به صورت تجاری و اقتصادی درآورد، به كارگیری روبوت ها و ماشین های پیوندزن در خدمت پیوند نشا های سبزی ها است. در میان كشور های آسیایی و البته كشور های دنیا، دو كشور ژاپن و كره پیشرفت قابل توجه و چشمگیری در طراحی، ساخت و به كارگیری این روبوت ها كرده اند به طوری كه امروزه هیچ پیوندی در این دو كشور توسط دست كشاورزان انجام نمی گیرد. به طور مقایسه یك شخص می تواند هزار گیاه را در یك روز پیوند كند در حالی كه یك ماشین ساده پیوند با دو شخص، ۶۰۰ گیاه را در ساعت پیوند می نماید.
روبوت های پیوند به طور كامل ۱۲۰۰ _۶۰۰ گیاه را در یك ساعت می توانند پیوند بزنند. با توجه به كارایی این روبوت ها در پیوند سبزی ها و پیشرفت هایی كه در این زمینه صورت گرفته است، جای تعجبی باقی نمی ماند كه در آینده ای نزدیك بخش اعظمی از سبزی ها در تمامی كشور های دنیا با این روبوت ها پیوند شده و وارد چرخه تولید شوند.
•جمع بندی و آ ینده پیوند سبزی ها
كاشت سبزی های پیوندی، به طور موفق در برخی از كشور های آسیایی چند دهه ای است كه عمومیت پیدا كرده و در قاره اروپا در حال گسترش است. شركت های بین المللی بذر از طریق كاتالوگ های تجاری و تبلیغی خود در حال معرفی و توزیع بذور پایه ها هستند.
هندوانه و گوجه فرنگی دو سبزی عمده هستند كه تكنیك پیوند در آنها بیش از سایر سبزی ها استفاده می شود. همچنین در بین سایر سبزی ها (خیار، خربزه، كدو های گلخانه ای، بادنجان و فلفل ها) این تكنیك جایگاه خود را پیدا كرده است. معرفی پایه های عالی مقاوم به چندین بیماری و ماشین های پیوند زن با كارایی بالا مانند روبوت ها باعث تشویق و گسترش استفاده از سبزی های پیوندی در سرتاسر دنیا شده است.
مشكلاتی عموماً در ارتباط با پیوند و كاشت نشا های پیوندی وجود دارد كه از جمله می توان به هزینه ای اضافی جهت خرید بذور پایه، نیاز به كارگر اضافی برای پیوند و نگهداری نشاهای پیوندی، نبود تجربه و علم برای پیوند و كاشت گیاهان پیوندی و شیوع ناهنجاری های فیزیولوژیكی احتمالی مرتبط با پیوند اشاره كرد. هر چند مزایای زیاد استفاده از نشا های پیوندی، وجود این مشكلات را كمرنگ می كند. مهم ترین مزایای استفاده از پیوند عبارتند از: افزایش درآمد حاصل از فروش محصول به دلیل بالا رفتن عملكرد و تولید خارج از فصل، پایین آمدن هزینه های خرید كود و آب آبیاری به علت سیستم ریشه ای قوی و گسترده پایه ها، صرفه جویی قابل توجه در مصرف سموم شیمیایی به علت مقاومت بالای پایه ها به بیمار ی های مختلف، طولانی شدن دوره برداشت اقتصادی محصول، حفظ و نگهداری ارقام و منابع گیاهی در برابر هجوم بیماری ها و سایر ناهنجاری های فیزیولوژیكی، عدم نیاز به تناوب كشت طولانی مدت محصولات، فائق آمدن بر مشكلاتی همچون خاك های شور در مناطق خشك، كاهش هزینه های ضدعفونی خاك، تسهیل در پرورش سبزی ها به صورت ارگانیك (عدم استفاده از كودها و سموم شیمیایی) و كاهش استفاده از سموم شیمیایی با توجه به اثرات مخرب زیست محیطی آنها، به كارگیری جزیی یا كامل این مزایا به عوامل مختلف همچون وسعت مزرعه و میزان مكانیزاسیون، عملیات كاشت مانند تناوب كشت و نشاكاری، سطح تكنولوژی، آگاهی از مزایا و خطرات نشاهای پیوندی و استفاده از كشت های محافظت شده و هیدروپونیك بستگی دارد. استفاده از نشا های پیوندی قویاً برای كاشت هیدروپونیك گوجه فرنگی، فلفل، بادنجان و خیار قابل توصیه است.
كشاورزان در حال حاضر نشاهای پیوندی را از تولیدكنندگان تجاری نشا خریداری نموده و خودشان عمل پیوند را انجام نمی دهند. در این مورد، كشاورز باید از مشخصات كامل نشاهای خریداری شده آگاهی داشته باشد. این راهكار در كشورهای ژاپن، كره، هلند و شاید در سایر كشورها به صورت یك امر معمول درآمده است. با طراحی و ساخت روبوت های پیوندزن و تسهیلات مقاوم سازی، قیمت نشاهای پیوندی به طور قابل ملاحظه ای در آینده جهت استفاده برای كشاورزان كاهش خواهد یافت.

رضا صالحی محمدی
رقیه جوانپور هروی

منبع : روزنامه شرق