اوقات فراغت و توسعه مهارت های شناختی

غور و تفحص در گستره حیات بیانگر این است كه در زندگی پرفراز و نشیب انسان لحظه ها و اوقاتی وجود دارد كه از اهمیت و حساسیت فوق العاده ای برخوردار است. اوقاتی كه بستر مطلوبی است برای جریان نیكوی رشد شخصیت و اعتلای وجود و یا زمینه همواری است برای بروز اختلالات رفتاری، انحرافات اخلاقی و بزهكاری های اجتماعی.
اوقات فراغت، این پرارزش ترین سرمایه عمر آدمی، مناسب ترین شرایط و مطلوب ترین موقعیت برای اندیشه و تفكر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب و خوشایند فردی و اجتماعی است. بدون تردید هدایت فكری و حمایت مستمر و مؤثر كودكان، نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت، به ویژه در تعطیلات نسبتاً طولانی تابستانی نه تنها آسیب پذیری اجتماعی و كژروی های اخلاقی آنان را در هر شرایطی به حداقل می رساند، بلكه ایشان را در برابر همه آسیب ها و تهاجمات فرهنگی مصون می كند.در كنار اهمیت قابل توجهی كه نقش اوقات فراغت در سلامت جسم، بهداشت روان، یادگیری های پایدار و اكتساب مهارت های گوناگون، اندیشه آزاد و بدیع و رشد و تعالی شخصیت دارد، این اوقات بهترین شرایط برای اصلاح رفتارهای سازش نایافته، زدودن خلق و خوی نادرست و عادات ناپسند و پدید آوردن رفتارهای مطلوب فردی و اجتماعی است.واقع امر این است كه غالب رفتارهای نامطلوب و كنش های غیر اجتماعی و ضد اجتماعی، ناشی از اكتساب های محیطی و شكل گیری تدریجی عادات نادرست فردی و اجتماعی است. چرا كه در جریان زندگی روزمره و اشتغالات مستمر ذهنی، تحصیلی و شغلی و حرفه ای، فرصت چندانی برای اندیشیدن و بازنگری به كنش ها و واكنش ها و عادت های كلامی و رفتاری خود نمی یابیم و بدون آن كه خواسته باشیم، اراده و آگاهی و همه وجودمان را در میان حلقه های زنجیره ای از عادت های محبوس كرده، فرصت اندیشه و ابتكار عمل را از خود سلب می كنیم.اوقات فراغت، ولو وقت و زمان اندكی هم باشد، شرایطی را فراهم می آورد كه در خلوت و تنهایی خود، بدور از هر گونه اشتغالات موظف و تكالیف معین، آزادانه و آگاهانه و با میل و اشتیاق، نگاهی دوباره به خود و رفتار های مان داشته باشیم و با زدودن عادات نامطلوب، جوانه های آگاهی و اراده را در خود شكوفا كنیم. مطلبی كه در پی می آید، نقطه نظرات دكتر غلامعلی افروز، استاد دانشگاه تهران در این خصوص می باشد كه از نظرتان می گذرد.منظور از اوقات فراغت، فرصت و زمانی است كه انسان مسئولیت پذیر، هیچ گونه تكلیف یا كار موظفی را عهده دار نبوده، زمان در اختیار اوست كه با میل و انگیزه شخصی به امر خاصی بپردازد ،به دیگر سخن فراغت زمانی است كه پس از انجام رساندن كار و تكلیف موظف روزانه، باقی مانده و انسان فرصت می یابد كه با رغبت، علاقه و انگیزه شخصی فعالیت یا برنامه خاصی را انتخاب نماید.از دیدگاه دكتر افروز، بارزترین ویژگی اوقات فراغت وجود نیروی انگیزه و انتخاب است. وی معتقد است: به لحاظ وجود همین میل و انگیزه شخصی و انتخاب آزادانه، بهره وری از اوقات فراغت، هر هدفی را كه به همراه داشته باشد، قطعاً خوشایند و مطلوب است، اعم از این كه گذران اوقات فراغت برای استراحت و رفع خستگی، تفریح و سرگرمی بوده و یا به منظور توسعه رشد و تحول فرآیندهای روانی و شكوفایی خلاقیت های ذهنی باشد. در این جا سعی می شود به اختصار به ارزشمندی ها، قابلیت ها و ملازمت اوقات فراغت با بعضی از رفتارها و برنامه های تربیتی اشاره ای بشود.
اوقات فراغت و بهداشت روانی
حسن گذران اوقات فراغت تضمین كننده سلامت و بهداشت روانی انسان است. دكتر غلامعلی افروز در این زمینه می گوید: اشتغال مستمر و بدون وقفه فكری و عملی در فعالیت ها یا مشاغل معین، موجب خستگی جسمی و ذهنی گردیده، به تدریج فرد نشاط و سرزندگی خود را از دست می دهد. در واقع فشارهای ناشی از اشتغال ممتد ذهنی و جسمی(به خصوص ذهنی) نه تنها ممكن است همراه با از دست دادن نشاط و تعادل حیاتی فرد باشد، بلكه در مواقعی عامل مهمی در بروز بسیاری از اختلالات روانی همچون افسردگی ها و نارسایی های جسمی به ویژه از نوع بیماری های روان تنی(سایكوسوماتیك) می گردد. در این شرایط برخورداری از یك برنامه جامع و پیش بینی فرصتی آزاد و فارغ از كار موظف و بهره وری از آن، اولین و مهم ترین گام در پیشگیری از آسیب های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است. فقدان حداقلی از اوقات فراغت در زندگی روزمره، ولو ساعتی و یا كم تر از آن باعث افزایش اضطراب و فشار روانی گردیده، زمینه اختلال در قوای حسی و ادراكی را فراهم می كند و فرد در تفكر مولد و خلاق با مشكل جدی مواجه می شود. زنگ تفریح در مدارس، خود پاسخی است برای تأمین یك نیاز طبیعی در دانش آموزان، چرا كه دانش آموزان مدارس به خصوص در مقطع دبستان، دامنه توجه محدودی دارند و موظف نمودن آنها برای حضور فعال در كلاس های درس طولانی و پیوسته به مدت چند ساعت، خود آفت بهداشت روانی بوده، موجب خستگی ذهنی، فشار روانی و بروز اختلالات رفتاری در آنها می گردد. گرچه كودكان در استفاده از فرصت زنگ تفریح آزادی چندانی نداشته، با محدودیت هایی مواجه هستند، اما همین فرصت كوتاه به لحاظ آن كه در تأمین بخشی از نیازهای اساسی و بهداشت روانی آنها مؤثر است، برای ایشان فوق العاده خوشایند و لذت بخش است.در طول سال تحصیلی نیز هرگز نمی بایست شاگردان را به مطالعه مستمر و بی وقفه مجبور كرد و مانع استفاده آنها از زنگ های تفریح و استراحت و بهره گیری از اوقات فراغت شد. مسلماً همان طوری كه ذكر شد، فشار ذهنی و روانی ناشی از فعالیت ها و مشغله های مستمر و بی وقفه نه تنها موجب ایجاد اختلال در بهداشت روانی فرد می شود، بلكه قدرت فراگیری ادراك مطالب و نگاهداری ذهنی به حداقل می رسد.دكتر افروز تأكید می كند كه اولیا و مربیان ضمن توصیه دانش آموزان نسبت به اهمیت، ارزش و نقش حیاتی اوقات فراغت، در چگونگی حسن گذران فرصت های آزاد، آنها را یاری دهند. در این رهگذر انتظار می رود فرصت استفاده مطلوب وبرنامه ریزی شده از اوقات فراغت به آن دسته از دانش آموزانی كه به عللی در بعضی از دروس تجدید شده اند نیز داده شود، چه بسا بهره مندی شایسته از اوقات خوشایند فراغت مانع خستگی ذهنی و فشار روانی دانش آموزان شده، با فراهم نمودن نشاط و سرزندگی كه از شاخصه های بهداشت روانی است، قدرت یادگیری و نگاهداری ذهنی در آنها افزایش یابد. بدون شك در بعضی از مواقع علت تجدیدی دانش آموزان را باید در وجود یك بی نظمی و بی برنامگی در رفتار تحصیلی آنها جست، فی المثل بعضی از دانش آموزان در طول سال تحصیلی مطالعه منظمی نداشته، صرفاً در ایام امتحانات بدون وقفه و با فشار ذهنی و كم خوابی و خستگی جسمی درس می خوانند، پرواضح است كه این قبیل درس خواندن ها نه تنها نمی تواند یادگیری پایداری را به همراه داشته باشد، بلكه مخل بهداشت روانی دانش آموزان نیز خواهد بود.
فراغت و خلاقیت
مطالعات و بررسی های انجام شده حاكی از آن است كه اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای خلاقیت ها و نوآوری ها بوده است. از آن جایی كه ذهن انسان در اوقات فراغت به فعالیت موظفی مشغول نیست، انسان می تواند فارغ از قالب های از پیش طراحی شده پیرامون مسائل مورد علاقه فعالیت داشته باشد.این روانشناس می گوید: انسان در اوقات فراغت می تواند با طیب خاطر و آزادانه اندیشه نموده، در حل مسائلی كه در حوزه شناختی او مطرح هستند از تفكر واگرا بهره گیرد، تفكر واگرا یا خلاق، خمیرمایه نوآوری ها و اختراعات بشری است. مطالعات انجام شده در زمینه ویژگی های افراد خلاق(سیسك ۱۹۸۵) نشان می دهد كه آنان علاوه بر این كه از هوشی سرشار، صداقت، صراحت و انعطاف پذیری برخوردار هستند، از اوقات فراغت حداكثر بهره را گرفته با آزاداندیشی و تفكر واگرا مسائل مختلف را بررسی می كنند و به راه حل های نو دست می یابند، در واقع وجود فشار زمان یا فشار وقت در زندگی روزمره ،خود زمینه ساز تنش و اضطراب فزاینده است. بدیهی است وجود اضطراب شدید نیز همان طوری كه پیش تر اشاره گردید، از آفات تفكر مولد و خلاق خواهد بود. بنابر این بهره گیری از ساعات و ایام فراغت عامل مهمی در پیشگیری از تأثیرات نامطلوب «فشار زمان» همچون اضطراب و هیجان زدگی است و نقش بسزایی در تأمین بهداشت روانی و تبلور اندیشه های آزاد خواهد داشت.
اوقات فراغت و توسعه مهارت های شناختی
اوقات فراغت مناسب ترین فرصت ها برای توسعه مهارت های شناختی و شكوفایی استعدادهاست. زمانی كه دانش آموزان بدون این كه تكلیف درسی موظفی را عهده دار باشند، با علاقه و انگیزه شخصی بخواهند در زمینه های متنوع آموزشی فعالیت داشته باشند، مسلماً تلاش ایشان در این شرایط مطلوب و خوشایند ذهنی و روانی منجر به فراگیری های پایدار خواهد بود.علاوه بر مطالعه و پژوهش های فردی، حضور در جلسات مختلف سخنرانی، سمینارها و كنفرانس ها، جشنواره های گوناگون هنری، ملاقات و گفت و شنود با الگوهای شاخص رفتاری و صاحب نظران و كارشناسان و متخصصان در رشته های مختلف علمی و فنی و بازدید از مراكز فرهنگی و صنعتی و بالاخره سفرهای دور و نزدیك در اوقات فراغت سهم بسزایی در توسعه توانایی های شناختی و تحول شخصیت خواهد داشت.
تقویت مهارت های حسی و حركتی
از سوی دیگر، تأثیر مهارت های حسی و حركتی و فعالیت های ورزشی بر كنش های ذهنی و تحول روانی به گونه ای است كه بسیاری از روانشناسان و كارشناسان تعلیم و تربیت عقیده دارند كه این قبیل فعالیت ها می بایست در درجه اول جزو برنامه های موظف آموزشی دانش آموزان به ویژه در مقاطع پیش دبستانی و دبستانی قرار داده شود. آشنایی كودكان و نوجوانان با برنامه ها و روش های مختلف فعالیت های حسی و حركتی، تقویت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت روانی آنان را فراهم می سازد. اهمیت و نقش حیاتی تربیت بدنی و فعالیت های ورزشی گویای این حقیقت است كه یكی از مطلوب ترین برنامه ها در حسن گذران اوقات فراغت، اختصاص زمانی از فرصت های آزاد به این امور است.
اصلاح رفتار
دكتر افروز در خصوص اصلاح رفتار و تعالی شخصیت در ایام اوقات فراغت می گوید: كثرت و استمرار فعالیت های ذهنی و عملی در زندگی روزمره بدون بهره گیری از فرصت های آزاد برای تعمق و بازنگری به عملكردها و نحوه برخورد با افراد و مقابله با پدیده های مختلف، ممكن است به تدریج موجب پدیدار شدن بعضی عادات یا رفتارهای نامطلوب در انسان بشود. این مسأله در بین دانش آموزان مدارس به ویژه در مقاطع راهنمایی و متوسطه به دلیل تراكم و فشردگی برنامه های درسی بیشتر قابل ملاحظه است. البته در غالب موارد اولیای دانش آموزان نیز بیشترین توجه خود را در طول سال تحصیلی به پیشرفت تحصیلی و رفتار آموزشگاهی فرزندان خود معطوف می دارند تا به وجود احتمالی بعضی عادات یا رفتارهای نامطلوبی كه می تواند آفت رشد متعادل و متعالی شخصیت آنها باشد.بنابر این یكی از با ارزش ترین ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگی رفتار شخصی و اجتماعی خود و فرزندان است. باید توجه داشت كه انحرافات اخلاقی و رفتاری به صورت ناگهانی ظاهر نمی شود، بلكه همواره به تدریج پدیدار می گردد و از اوقات فراغت می توان به عنوان مناسب ترین زمینه برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری نظیر پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، كمرویی و... بهره گرفت. تذكر این نكته نیز حائز اهمیت است كه هر رفتاری قابل اصلاح است، اما هر روشی و توسط هر كسی و در هر شرایطی ممكن است مؤثر واقع نگردد. اوقات فراغت به جهت این كه عاری از تكالیف موظف، تنش ها و فشارهای ذهنی و روانی است، از بهترین شرایط اصلاح عادات ناپسند و رفتارهای نامطلوب است.
اوقات فراغت و آسیب پذیری های اجتماعی
همان گونه كه پیشتر اشاره شد، در كنار همه ارزش مندی ها و اثرات حیات بخشی كه از اوقات فراغت انتظار می رود، باید واقعیت ناخوشایندی را نیز مورد امعان نظر قرار داد. دكتر افروز می گوید: متأسفانه به دلایل متعدد، از جمله عدم ایجاد نگرش مثبت در اذهان دانش آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه های آموزشی و توجیهی در حسن بهره وری از فرصت های آزاد، به ویژه تعطیلات تابستانی و سرانجام بلاتكلیفی ها و بی برنامگی ها، بررسی ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهكاری كودكان و نوجوانان، حاكی از آن است كه در غالب موارد، انحرافات اخلاقی و آسیب پذیری های اجتماعی با اوقات فراغت دانش آموزان بستگی دارد. بدین معنا كه همواره آغاز یا فزونی كژروی ها و بزهكاری های كودكان و نوجوانان در ایام فراغت به خصوص در طول تعطیلات مدارس بوده است. این مسأله در نزد آن دسته از دانش آموزانی كه از نظر هوشی پایین تر از حد متوسط بوده و از پیشرفت تحصیلی رضایت بخشی برخوردار نیستند و تجارب چندانی از موقعیت های موفقیت آمیز و خوشایند ندارند، بیشتر مشاهده می شود، بدیهی است در این رهگذر فقر فرهنگی و فقدان انگیزه های رشد مزید بر علت است.بنابر این با در نظر گرفتن حساسیت، اهمیت و نقش حیاتی اوقات فراغت ضروری است با تهیه و تنظیم برنامه های جامع آموزشی از طریق همكاری مشترك اولیا و مربیان و اتخاذ روش های مناسب، ضمن توجیه دانش آموزان و ایجاد نگرش مثبت در آنها نسبت به ارزش و اثرات مثبت اوقات فراغت وبرانگیختن رغبت و انگیزه در حسن بهره وری و بارورسازی این فرصت ها، در زمینه پیشگیری از هر گونه آسیب پذیری ها در ایام فراغت، تدابیر لازم را پیش بینی كرد.

منبع : روزنامه همشهری