آشنایی با فرش

فرشهای قدیمی به دم بخش عمده تقسیم بندی می شوند : ۱ـ تخت باف یا نمونه پرده ای ۲ـ فرشهای پرز دار . از فرشهای تخت باف نویسندگان یونان قدیم و رم نیز نام برده اند .
فرشهای پرزدار در حدود هزار سال قبل از میلاد در اطراف مغولستان بوجود آمده اند و پس از آن توسط كوچ عشایر به خاور میانه ( بویژه ایران و تركیه ) آورده شده اند . صادرات فرش پرزدار به طرف غرب اروپا و ورود آن به شهر مورز در اسپانیا نتیجه جنگهای صلیبی در قرن ۱۱ تا ۱۳ و سفرهای ماركوپولو و بازرگانان ونیزی به شرق در قرن ۱۳ به بعد بود .
تولیدات فرشهای پرزدار در اروپا در قرن ۱۲ در اسپانیا شروع شد و مقدار كمی از آن نیز تا قرن ۱۷ باقی ماند تا زمانیكه پلند ، رومانی ، ایتالیا ، سوئد ، انگلیس و فرانسه توسعه صنعتی یافتند . از مراكز اصلی فرشبافی در فرانسه میتوان Savonneire و Aubusson و در انگلیس ، Wilton و Axminster را نام برد . فرشهای تخت نیز در شمال آمریكا بوسیله بومیان آمریكایی در قرن ۱۶ و بعدها بوسیله مهاجرین اروپایی بافته شد . توایدات صنعتی فرشهای پرزدار از نیمه دوم قرن ۱۹ در ایالات متحده شروع شد .
دار قالیبافی
فرشهای تخت و فرشهای پرزدار هر دو روی دستگاهی كه در طی قرنهای متمادی قاعده كلی آن كمی تغییر پیدا كرده بافته میشوند . چار چوب اكثر دارهای عمودی چوبی هستند كه تارهای عمودی فرش را تحت كشش نگه میدارند . این دستگاه به بافنده اجازه میدهد روی تخته ای ( نیمكت ) در جلوی دار بنشیند . تارهای افقی از زیر و روی تارهای عمودی عبور كرده و گره ها روی آنها بافته میشوند .در بافتن از پائین به بالا بافنده میتواند تخته ای را كه بر روی آن نشسته بهسمت بالا حركت دهد .
دار افقی دوقسمت دارد كه توسط میخ به زمین كوبیده میشود و همچنین به آسانی نیز حمل می گردد ، بنابراین توسط عشایر چادرنشین جابجا میشود . بافندگان (معمولا دو نفر ) روی قسمت بافته شده و در امتداد بافت می نشینند .
در طی انقلاب صنعتی روشهای قدیمی بافت فرشها بر روی دارهای دستی از میان رفت و در بسیاری از مراكز اصلی بافندگی این كار توسط اختراعات بزرگ كه در ابتدا بوسیله انرژی الكتریسیته كار می كردند صورت گرفت .
فرشهای تخت باف قدیمی
فرشهای تخت باف به دو بخش اصلی تقسیم می شوند كه شامل گلیم و سوماك می باشند . مراكز اصلی بافندگی گلیم تركیه و ایران میباشند . گلیم ها بوسیله تارهای افقی در جلو و تارهای عمودی به صورت یكسان در عقب بافته شده و توسط شانه به پائین كوبیده می شوند . مركز اصلی بافندگی سوماك نیز شمال غربی ایران و قفقاز می باشد . در بافت سوماك تارهای افقی از روی دو تار عمودی می گذرند و قبل از اینكه دور تار جفت بچرخند به دور آنها می گردند .
نقش مایه ها و واگیره ها هر دو بوسیله روشهای مختلف بافت و رنگهای گوناگون تار و پود خلق می شوند . مدلهای مختلف گلیم و سوماك با پشم بافته میشوند ، البته در بعضی از موارد با پنبه و ابریشم نیز تولید میگردند .
فرشهای پرزدار قدیمی
فرشهای پرزدار توسط كشش تارهای عمودی به صورت موازی روی دار تولید میشوند . تكه های نخ نیز از عرض فرش روی تارهای جفت گره زده می شوند . پس از تكمیل یك ردیف گره در عرض فرش پود را از زیر و روی تارهای عمودی می گذرانیم و قبل از اینكه ردیف بعدی پرزها را ببافیم به وسیله شانه ( دفه ) آن را می كوبیم . اندازه یك پرز معمولا پس از هر گره كوتاه می شود و دوباره بعد از تكمیل یك ردیف گره نیز این كار را انجام می دهیم .
در فرشهای پرزدار نقش سایه ها و واگیره ها توسط استفاده از پود در بافت و رنگ كردن یك یا چند لا از خامه ها و ترتیب قراردادن گره ها با رنگ های مختلف درجاهای مختلف خلق می شوند گره ها به سه قسمت عمده تقسیم می شوند : ۱ـ گره تركی ۲ـ گره فارسی (سنه)۳ـ گره جفتی ، به شرح در صفحه ۱۶۶
پایان گلیم ، ریشه و نخهای اطراف
معمولا پایان كار فرشهای تخت و فرشهای پرزدار مانند پایان گلیم شناخته شده اند . در فرشهای تخت بافت بخش اصلی فرآیند پایان در این است كه به جهت سر ریشه ها یا منگوله ویا گیس باف كردن پس از بافت تارهای عمودی بیشتر از پود ها امتداد می یا بند.
ریشه ها فقط به جهت تزئینات فرش نمی باشند بلكه از دست بافته و پرزهای فرش محافظت می كنند. كناره (شیرازه ) فرش نیز توسط نخهای اطراف فرش را تزئین كرده محكم نگه می دارد. معمولا كناره عبارت اند از بستن یك یا چند نخ تار توسط پودها . (اگر بیش از یك تار باشد نخها به دور آن می پیچند) . ترتیب قرار گرفتن پودها نیز به صورت یك در میان و پیچیدن به ور تارهای عمودی در بافت به شكل ۸ (هشت) می باشد كه بصورت جداگانه از میان تارهای جفت عبور می كنند .
مواد رنگها‌
تا قرن ۱۹ همه نخها توسط جوهر گیاهان و حیوانات رنگ می شدند . به عنوان مثال : قرمز دانه رنگ قرمز ، گیاه جوشانده رنگ سبز ، پوست درخت بلوط رنگ قهوه ای ، نیل رنگ آبی و برگ مو رنگ زرد را شامل می شدند .
همه می توانند برای به دست آوردن طیف وسیع رنگها آنها را با یكدیگر تركیب كنند . مزیت اصلی این مواد رنگزا زیبایی خوشایند و آهنگ ملایم آنها است .
رنگهای ثابت نیز در بیشتر موارد در مقابل كم رنگ شدن دوام زیادی دارند ولی این مواد رنگزا با اختراعی مبنی بر ارزانی مواد رنگ زای آنیلینی در سال ۱۸۵۶ با تركیب قطران زغال سنگ كنار گذاشته شدند . اكثر مواد رنگزای آنیلینی ثبات ندارند و بعد از مدتی رنگ آنها اساسا عوض می شود آنها همچنین نسبت به رنگهای گیاهی و حیوانی همتای خود در ظاهر بسیار تند و زننده هستند .
مواد رنگزای آنیلینی نیز در سال ۱۹۲۰ با ثبات مواد رنگزای كروماتیك از میان رفتند ولی اخیرا مواد رنگزای گیاهی به دلیل بی نظیر بودن در ملایمت و شفافی رنگ به مقدار زیادی احیاء شدند .ابزار و مواد
شما برای تعمیرات (مرمت) جزئی یك فرش یا قالی كهنه و قدیمی به چند ابزار احتیاج دارید و همه آن ابزار در خرازی ها و فروشگاه های فلز آلات در دسترس شما هستند . مقدار مواد مورد نیاز به میزان زیادی به نوع تعمیر و مشكلات تمیز كردن سطح كار شما مربوط می شوند .
ـ اتو : همراه با كاغذ خشك كن برای بر طرف كردن لكه های گوناگون استفاده می شود .
ـ انبردست : یا دم باریك برای كشیدن سوزن نخ از وسط پرز فرشها در زمان مرمت استفاده می شود .
ـ قیچی : جهت آراستن پرزها استفاده می شود . برای پرزهای كوتاه قیچی هایی كه تیغه راست دارند و برای آرایش دیگر پرزها قیچی هایی كه لبه دار هستند و تیغه منحنی دارند. (معمولا شما می توانید با خرید قیچی هایی با لبه تخت به هدف خود برسید ) ضمنا یك قیچی زنانه ۲۰ سانتیمتری نیز برای كارهای گوناگون مفید است .
ـ سوزنها : شما برای مرمتهای گوناگون قالی به مجموعه ای از سوزنهای راست و منحنی احتیاج خواهید داشت . برای كار با نخهای كلفت سوزنهای با سوراخ بزرگ انتخاب میشوند. شما به سوزنهای مخصوص مرمت با سایزهای ۲۰و۲۲ و سوزنهای خیاطی با سایزهای ۲و۶و۸ احتیاج خواهید داشت .
ـ انگشت دانه : در هنگام مرمت قالی بسیار ضروری است. بعضی وقتها برای فشار دادن سوزن در برگشت از پرز فرش احتیاج به نیروی زیادی دارید و انتهای سوزن خیلی آسان به انگشت شما آسیب میرساند .
شما همچنین به وسایل دیگری نظیر: فرشزن ، جارو برقی ، خاك انداز و جارو ، سشوار ، چاقوی كمكی، گیره چوبی بزرگ ، طناب لباس ، سوزن كلفت ، موچین ، چكش ، میخ فرش و تیوپ مقوایی احتیاج خواهید داشت .
مواد
ـ پشم یا ابریشم : جهت مرمت پرزها و تعمیر ریشه های اكثر فرشها و قالی ها استفاده میشوند . جهت هماهنگ كردن رنگها و اثر نخهای جدید كوشش و دقت كنید تا مانند نمومه اصلی شود .
ـ نخ خیاطی كتان و پنبه ای در هنگام انواع مختلف مرمتها با ساختارهای گوناگون نخهای مقاوم پنبه و كتان لازم می شود. این نخها با وسعت انتخاب رنگ و ضخامت در دسترس می باشند و باید با دقت با نخهای مشابه هماهنگ شوند .تا مانند نمونه اصلی گردند.
ـ موم : برای لیز كردن و نرم كردن سوزنها و نخهای پنبه و كتان استفاده می شود .
شما می توانید از شمع مومی كه در بسته های كوچك و دو قسمتی فروخته می شوند استفاده كنید.
ـ كاغذ خشك كن سفید :‌ درزمان آزمایش ثبات رنگها استفاده می شود همراه با اتو در تمیز كردن اجسام ریخته شده روی فرش و جهت بر طرف كردن چربیها و روغنها استفاده می گردد.
ـ‌ شامپو فرش :‌ برای تمیز كردن فرش و قالی استفاده می شود.
ـ‌ دترژانت پشم :‌ در مواقع خاص استفاده می شود. دترژانتها با كیفیت عالی جهت بر طرف كردن لك استفاده می گردند.
ـ‌ گرد سیب زمینی :‌ جهت رنگبری در مواقع خاص استفاده می گردد.
ـ‌ نمك : برای برطرف كردن لك
ـ‌ سركه سفید :‌ برای بر طرف كردن لك
نظافت عمومی فرش و نمای آن
جهت به حداكثر رساندن عمر فرش و قالی و برای حفاظت الیاف در برابر خسارت شما باید فرش را بطور منظم پاكیزه نگاه دارید.
شما جهت نظافت اجسام گوناگون وقت زیادی صرف می كنید مثلاً اگر یك قطعه فرش لهستانی از دیوار خانة‌ شما آویزان باشد یا یك تختة‌ باریك چوبی و یا رومیزی ،‌آنها بسیار كم توجه بیننده را به خود جلب می كنند ولی آسیب دیدگی یك فرش كه از آن برای پوشش كف اتاق استفاده می شود بسیار قابل توجه است. همچنین جهت تمیز باقی ماندن فرش و قالی برای مدتهای زیاد در انبارها و محیطهای روستایی نگهداری می شوند و این در حالی است كه در شهرها همیشه آلودگی هوا مانند دیواری بلند فضای شهر را مسدود كرده است.
علاوه بر نظافت منظم فرشها و قالی ها شما باید به لكه های اتفاقی روی فرش خیلی زود رسیدگی كنید. عموماً اجسام متعددی بر اطراف خانه جهت دكور استفاده می شوند كه می توانند از زیبایی رنگ و طرح فرش بكاهند همانطور كه آنها می توانند به الیاف آن آسیب وارد كنند. سناریوی یك نمایش می تواند دلیل مناسبی برای درست اجرا نشدن آن باشد بر همین اساس قالیها و فرشهای لهستانی و تخته های باریكی كه به دیوار آویزان شده اند اگر بدون دقت و بدون نظم و ترتیب و فقط جهت پر كردن دیوار و همچنین اگر به روشهای غلط به دیوار كوبیده شوند به آنها آسیب می رسد.
شما قبل از شستن یا برطرف كردن لكها از روی فرش یا قالی باید ثبات رنگها را آزمایش كنید و البته اهمیتی ندارد كه چند قسمت فرش آسیب دیده باشد . اگر هیچ رنگی پس نداد شما باید جاهای آسیب دیده را به یكی از روشهای متعدد شستشوی فرش بوسیلة‌ یك متخصص فرشهای كهنه تمیز كنید . شركتهای قالی شویی در شستن فرشها دقت
نمی كنند.
عموماً مواد شیمیایی قوی كه در شستن فرشهای جدید استفاده می شوند سبب آسیب دیدگی به فرشهای كهنه می گردند به غیر از گرد گیری فرشها هر گز برای شستن فرشهای نادر و با ارزش به تنهایی و بدون یك متخصص شستشو برای انجام دادن این كار اقدام نكنید .
گردگیری فرشهای كوچك و بزرگ
همیشه قبل از شستشو و بر طرف كردن لكه ها باید فرشها گرد گیری شوند. برای برطرف كردن تكه های خاك و كثیفیها كه در یكجا جمع می شود باید بسیار دقت كرد چون در اثر آنها الیاف به تدریج فرسوده می شوند همچنین در اثر آنها تخم بید میتواند در الیاف رشد و نمو كند .
ـ‌ جهت گردگیری فرشهای كوچك و بزرگ آنها را در هوای آزاد و روی یك طناب لباس كلفت آویزان كنید. زمانی مناسب در روز برای خشك كردن آنها انتخاب كنید و تكه ها را بصورتی آویزان كنید و تا آنجا كه ممكن است قسمت كوچكی از آنها روی هم افتاده باشند. برای اینكه ممكن است پشت آنها در معرض آسیب قرار گیرد.
ـ مدل قدیم فرشزنها نیروی زیادی برای ضربه زده به فرشها نداشت. هرگز از عصا یا چوب برای ضربه زدن به فرش استفاده نكنید. البته نیروی زیاد و پهن كردن مساحت زیادی از فرش و ضربه زدن به آن به الیاف خسارت وارد می كند. به روی فرش ضربه نزنید. شما فقط در صورتی موفق خواهید شد كه جهت بر طرف كردن گرد و خاك به عمق پرز یا بافته ضربه بزنید.
ترجمة‌ بخشی از كتاب
Care & Repair Of Antiques & Collectables
نوشتة‌
Judith Miller
انتشارات
Mitchell Beazley
ترجمه از : ملیكا مظفری و رشید سینایی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران