بازار،میعاد گاه جشن های ملی و مذهبی ایران

بازار به معنی محل خرید و فروش و عرضه كالا، واژه ای بسیار كهن است كه در فارسی میانه به صورت وازار و با تركیب هایی چون وازارگ (بازاری) و وازارگان (بازرگان) به كار می رفته و در پارتی به صورت «واژار» مورد استفاده بوده است. بازار كه واژه ای ایرانی است به برخی سرزمین هایی كه با ایران تبادلات تجاری داشتند همچون سرزمین های عربی، تركی، عثمانی و برخی كشورهای اروپایی راه یافته است. اگر چه واژه بازار امروزه بیشتر در مورد بازارهای دایمی، اصلی و قدیمی شهرهای كهن و تاریخی به كار می رود، اما در گذشته و به صورت ساده یا گاه با پیشوند و پسوندهایی به معنی مكان خرید و فروش به طور مطلق بوده است و اگر به این مفهوم به واژه بازار توجه شود، می توان گفت كه پیشینه آن به حدود ده هزار سال پیش می رسد. همان طور كه بر اساس یكی از بررسی های قدیمی، یكی از سكونت گاه هایی كه اقتصاد آن به كشت غلات و دامداری متكی بود و به گونه ای از مرحله یكجانشینی و شهرنشینی رسیده بود، سكونتگاهی در نزدیكی كرمانشاه بود كه پیشینه آن به نه هزار سال پیش می رسد. نمونه های متعدد دیگری نیز از سكونت گاه هایی كه اقتصادشان متكی بر تولید صنایع دستی بود، در نقاط مختلف ایران یافت شده كه می توان به تپه زاغه در دشت قزوین (اواخر هزاره هفتم پیش از میلاد و اوایل هزاره ششم پیش از میلاد، تپه سیلك در جنوب غربی كاشان (هزاره ششم پیش از میلاد)، تپه حسنلو در جنوب غربی دریاچه ارومیه (هزاره ششم پیش از میلاد)، تل ابلیس در منطقه بردسیر كرمان (هزاره پنجم پیش از میلاد) تپه یحیی در فاصله ۲۲۵ كیلومتری جنوب كرمان (هزاره پنجم پیش از میلاد)، خبیص (شهداد) در ناحیه كرمان (هزاره چهارم پیش از میلاد)، شهر سوخته در سیستان (هزاره سوم پیش از میلاد) و سكونتگاه های عیلامی (هزاره چهارم پیش از میلاد به بعد) اشاره كرد كه شواهدی مبنی بر وجود كارگاه های صنایع دستی و فضاهای بازرگانی در آنها پیدا شده است. در تپه سیلك كاشان نیز صدف هایی پیدا شده كه ساكنان سیلك از آنها برای تزیین و تجمل استفاده می كردند و پس از آزمایش های متعدد آشكار شده كه این صدف ها خاص خلیج فارس و توسط بازرگانانی به ناحیه سیلك فرستاده شده است. توسعه روابط بازرگانی در آن دوران موجب شد كه در حدود هزاره چهارم پیش از میلاد مهر اختراع شود و از آن برای ممهور كردن برخی از انواع ظرف های حامل كالا استفاده كردند. همچنین آثار و شواهدی حاكی از وجود ارتباط بازرگانی بین تپه یحیی (در جنوب كرمان) با نواحی خلیج فارس در هزاره سوم پیش از میلاد پیدا شده است. شهر سوخته در كنار رود هیرمند را نیز كه در اثنای هزاره سوم و دوم پیش از میلاد یكی از سكونتگاه های بسیار مهم بوده می توان یكی از كهن ترین شهرهای شناخته شده دانست كه در آن ناحیه های ویژه فعالیت های تولیدی از سایر نواحی شهر متمایز شده بود. این اقدام در حوزه بندی فعالیت ها و فضاهای شهری را می توان از نخستین كنش های مهم در شكل گیری فضای بازار به شمار آورد. این شهر بین سال های ۳۲۰۰ تا ۲۱۰۰ پیش از میلاد بسیار آباد بود و در پر رونق ترین زمان جمعیتی حدود پنج هزار و ۵۰۰ نفر داشت، بسیاری از فعالیت ها و فضاهای صنعتی در ناحیه معینی واقع در بخش غربی شهر كه آن را ناحیه «كارگاه های صنعتی» خوانده اند، استقرار یافته بود. به نظر می رسد ناحیه كوچك تری نیز در بخش شرقی شهر به فعالیت های صنعتی اختصاص یافته بود. ناحیه دیگری نیز در بیرون از فضای اصلی شهر و در ۵/۲ كیلومتری جنوب غربی تپه مركزی حفاری شده و به فعالیت های مربوط به سفالگری اختصاص یافته بود به این ترتیب نوعی منطقه بندی شهری بر اساس انواع فعالیت های تولیدی _ بازرگانی در آن شهر شكل گرفته بود و می توان گفت كه بازار یا منطقه تولیدی به بازرگانی به عنوان ناحیه ای مستقل در شهر به تدریج به شكل نهایی خود نزدیك شد. در شهر شوش به عنوان یكی از مهم ترین و كهن ترین شهرهای عیلامی شماری از فضاهای عمومی مثل مدرسه، تجارتخانه و انبار اسناد بازرگانی یافت شده است. گستردگی مبادلات بازرگانی و روابط اجتماعی در هزاره دوم پیش از میلاد در عیلام چنان بودكه قوانین و ضوابط قضایی و اجتماعی دقیقی برای اداره جامعه تدوین كرده بودند چنان كه شاهزاده ای اهل شوش موسوم به «آدا پاكشو» كمی پیش از حمورابی دستور داد كه قوانین قضایی را بر لوحی سنگی حك و آن را در میدان بازار پایتخت نصب كنند.
در شهر عیلامی دوراونتاش (متعلق به اواسط هزاره دوم پیش از میلاد) واقع در جنوب شوش كارگاه هایی برای تولید و عرضه هدایایی از طلا و نقره و مفرغ و نیز اشیای سفالی در محلی در نزدیكی معبد مقدس در مركز شهر وجود داشت و می توان گفت كه بخشی از بازار تا مركز شهر گسترش یافته بود. اطلاعات موجود در شهر اور در سومر (متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد)، حاكی از آن است كه در بخشی از ناحیه مسكونی شهر راسته هایی وجود داشت كه در دو سوی آنها دكان هایی ساخته شده بود و قسمت هایی از آن را با سایبان هایی پوشانده بودند. كه این راسته ها را می توان نمونه های كهن بازار به شكل خطی دانست.
بازار از دوران ماد تا آغاز دوران اسلامی
بر اساس بعضی از اسطوره ها و حكایت های تاریخی، در برخی از سكونتگاه های نخستین آریایی ها بازاری برای عرضه محصولات غذایی و سایر نیازمندی ها وجود داشت. در شماری از سكونتگاه هایی كه پیش از تشكیل دولت ماد یا همزمان با آن وجود داشته مانند تپه حسنلو در آذربایجان متعلق به سده های دهم و نهم پیش از میلاد، نشانه هایی از كارگاه های فلزكاری یا سفالگری دیده شده است. در برخی از سكونتگاه های ماد نیز پیشه وران به صورتی سازمان یافته به كار اشتغال داشته اند و می توان گفت در شهرهای آنان نیز فضای بازار به صورتی متمایز شكل گرفته بود.همچنین بر اساس كتیبه های به دست آمده از تخت جمشید مشخص شده مجموعه روابط اقتصادی و اجتماعی دوران هخامنشیان برخی از انواع شهرهایی را ایجاد كرده بود كه در بعضی از آنها بازار به عنوان فضایی عمومی و مهم كه مكانی شلوغ و پرآمد و شد بود، مورد توجه قرار داشت. در دوره پارتیان نیز در امتداد مسیرهای مهم تجاری، شماری شهر ساخته شد كه تاسیسات لازم برای حركت كاروان های تجاری در امتداد راه های مهم مانند كاروانسرا، انبار بازارها و فضاهایی برای عرضه انواع كالا نباشد. شهر دورا _ اروپوس نمونه ای مهم از شهرهای پارتی است كه جایگاه بازار در آن بر اساس نقشه شهر در دوره ۱۶۵ _ ۲۵۶ میلادی به خوبی آشكار است. بر اساس نقشه شطرنجی شكل شهر، بازار و میدان عمومی در كنار یكی از محورهای اصلی شهر كه از یك دروازه تا دروازه ای دیگر امتداد یافته بود شكل گرفته بوده در این دوره شمار زیادی شهر ساخته شد و روابط بازرگانی ایران با همسایگانش توسعه یافت و بازار به یك فضای مهم شهری تبدیل شد.بازار در دوران اسلامی
با گسترش شهرنشینی در دوره اسلامی، در بعضی شهرها مثل كوفه و بصره، فضایی باز برای بازار در نظر گرفته شد كه البته جای ثابتی برای افراد نداشت اما با گسترش شهرها به تدریج فضاهایی به صورت دكان ساخته و در بازار بنا شد و بازاری دایمی در بخشی از شهر شكل گرفت. بنا به اطلاعات تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و قدیمی، بازارهایی دایمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت كه در این نوع بازارها هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یكی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع كالا در محل معینی عرضه می شد. پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در كنار هم در ایران و عربستان به پیش از اسلام می رسد. از قرن سوم به بعد و با روی كار آمدن حكومت های ایرانی و محلی برای اداره كشور، فعالتی های اقتصادی رونق یافت اما در قرن هفتم و در پی حمله مغول بسیاری از شهرها ویران و اقتصاد كشور دچار انحطاط شد. در دوره تیموریان نیز اقدامات عمرانی در برخی نواحی كشور به ویژه نواحی شرقی صورت گرفت و بازارهای شهرهایی مانند سمرقند، بخارا، مرو، هرات و مشهد گسترش یافتند و بسیاری از كاروانسراها در كنار آنها ساخته شد. امنیت ایجاد شده در دوره صفویه و توسعه روابط خارجی ایران رونق داد و ستد داخلی و خارجی و رشد شهرنشینی را به دنبال داشت و به تبع آن بازارهای شهرهای بزرگ مانند اصفهان، تبریز، مشهد، قزوین و شیراز به شدت گسترش یافتند و راسته های جدیدی در كنار راسته های قدیمی ساخته شد و شماری كاروانسرا در كنار هر یك از بازارها برپا شد. به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۱۱، میدان نقش جهان و مسجد جامعی در جبهه جنوبی آن ساخته شد و پس از آن نیز چند راسته بازار و شماری كاروانسرا در جبهه شمالی و پیرامون میدان شكل گرفت. شاردن شمار كاروانسراهای اصفهان را در دوره صفویه به یك هزار و ۸۰۲ باب ذكر كرده است. در دوره كریم خان زند نیز به فرمان وی بازاری بزرگ طراحی و تعدادی كاروانسرا در شیراز ساخته شد كه اكنون از بناهای تاریخی ارزشمند آن شهر به شمار می آیند. در دوره قاجار نیز تهران به عنوان پایتخت به سرعت توسعه یافت و بازار اصلی شهر كه از دوره صفویه شكل گرفته بود گسترش پیدا كرد و مسجد جامع جدیدی در دوره فتحعلی شاه در مجموعه بازار بنا شد. دو تحول مهم اقتصادی و یك تحول مهم شهری كه در دوره قاجار رخ داد، در روند توسعه بازارها تاثیر بسزایی بر جای گذاشت. نخست آن كه مبادلات اقتصادی بین ایران و سایركشورها به ویژه روسیه و كشورهای اروپایی در دوره قاجار منجر به ورود برخی كالاهای خارجی به بازارهای ایران شد و از سوی دیگر تاسیس و راه اندازی تعدادی كارخانه مانند كارخانه باروت كوبی، اسلحه سازی و ماهوت بافی و صابون پزی و نخ ریسی نقش بازار را به عنوان یگانه محور اصلی اقتصاد كشور تا حدودی تضعیف كرد. در دوره قاجار ساختمان خیابان مستقیم در نواحی جدید شهری و بافت قدیمی، به تدریج موجب ركود و ایستایی ساختار بیشتر بازار شد و راسته ها و فضاهای تجاری به صورت پراكنده یا متمركز در كنار خیابان ها گسترش یافت و بازارها غالبا به فضاهایی قدیمی و تاریخی تبدیل شدند.
نقش و كاركرد اجتماعی بازار
بازار مهم ترین محور و شاهراه ارتباطی در شهرهای قدیمی بود و بیشترین آمد و شد شهروندان در آن صورت می گرفت. بازار مهم ترین كانال ارتباطی شهر بود كه نه تنها مردم، در آن حضور داشته و كالاها و سرمایه ها در آن جریان می افتند، بلكه اطلاعات، اخبار و آگهی ها نیز از طریق آن به اطلاع شهروندان می رسید و غالبا عده ای جارچی یا منادی خبر را در بازار اصلی شهر جار می زدند. همچنین هنگامی كه شخص یا افرادی كه مورد توجه و علاقه مردم بودند به شهری وارد می شدند، ورود آنها غالبا از سمت دروازه بازار بود. در این مواقع مردم به استقبال می رفتند و در بازار تجمع می كردند و در برخی موارد بازارها را می آراستند و جشن برپا می كردند. در هنگام جشن های ملی و مذهبی نیز بازارها را چراغانی و برای برپایی جشن آماده می كردند. چنان كه تا پیش از قرن پنجم هجری هر سال در ایام نوروز به مدت حدود یك ماه بازاری در كنار دروازه جور در اصفهان تشكیل می شد و در آن مراسم، آیین ها و جشن های نوروزی و برخی از انواع بازی ها و سرگرمی ها برپا می شد. در بسیاری از بازارهای گیلان و مازندران نیز در روزهای عید و برخی مناسبت های ملی و دینی، انواع بازی های سرگرم كننده و مسابقات ورزشی برپا می شد.بازارها همچنین غالبا در هنگام عزاداری و ایام سوگواری به مناسبت های مذهبی یا در موارد خاص مانند فوت علمای دینی تعطیل می شد و مراسم عزاداری غالبا در سراها و تیمچه ها تشكیل می شد. از دوره صفویه به بعد همواره گروهی از اصناف هر سال در دهه عاشورا، مجالس عزاداری و روضه خانی در سراها و چهارسوهای بازار تشكیل می شد. در بازار به عنوان یك فضای شهری مهم، فضاهایی برای عرضه انواع غذاهای ساده و نیز غذاهای عالی وجود داشت و برخی از مردم برای میهمانی دادن در بعضی از مواقع از این فضاها استفاده می كردند. بازار در ساختار اجتماعی جامعه ایرانی گذشته، به عنوان نمادی شهری و اجتماعی نمایانگر همبستگی و یكپارچگی مردم به شمار می آمد. همچنین اصناف و پیشه وران مهم ترین تشكل اجتماعی، صنفی و سیاسی را در گذشته به وجود می آورند و در برخی دوره ها به هنگام بحران های سیاسی و اجتماعی به صورت متشكل اقدام می كردند كه یكی از اقدام های آنها تعطیل كردن بازار بود. در دو قرن اخیر نیز در بسیاری از بحران های اجتماعی، بازاریان با بستن دكان های خود در بازار مخالفت خود را با برخی از فعالیت ها و تصمیم گیری های حكومت اعلام می كردند كه از جمله در جنبش تنباكو، انقلاب مشروطیت، نهضت ملی شدن صنعت نفت این اقدامات جلوه گر شد. نقش و كاركرد اجتماعی بازارها به قدری بود كه حتی اروپاییانی كه برای مدت كوتاهی به ایران سفر می كردند، به خوبی متوجه آن می شدند. بازارها به عنوان بناهای اقتصادی غالبا توسط بازرگانان یا اعیان و رجال و حكام و مسئولان شهری ساخته می شدند. برای هر بازار یا عناصر مهم و اصلی آن مانند راسته های اصلی یك نام وجود داشت كه بازار به آن نام خوانده می شد. راسته های تخصصی بازارها گاهی اوقات به نام كالایی كه در آنها عرضه می شد، نامیده می شدند، مثلا بازار مرغ، بازار اسب. اما در بیشتر موارد بازارها به نام پیشه اصناف آنها نامیده می شدند، مثلا بازار مسگرها. گاه بعضی از بازارها را به نام مكان یا فضای معماری مهمی كه در كنار آنها وجود داشت، می نامیدند، مثلا بازار مسجد جامع، بازار بین الحرمین در تهران، بازار خندق، بازار دروازه. در مورادی یك راسته بازار یا یك كاروانسرا با توجه به موطن بازرگانان یا پیشه وران شاغل در آن نامگذاری می شد، مانند كاروانسرای خراسانیان در اصفهان (۵۳) و بازار كرمانیان در نیشابور در دوره غزنویان (۵۴) یا بازار تبریزی ها در یزد. (۵۵) این نامگذاری به این دلیل بود كه گاه در گذشته پیشه وران شاغل در یك یا چند حرفه مرتبط با هم، براساس موطن خود در یك راسته یا كاروانسرا مستقر می شدند.
برای راسته ای از بازار یا كاروانسرایی كه كالاهای گرانبها و ظریف در آن عرضه می شد، غالبا نام هایی خاص در نظر می گرفتند. برخی از شهرهای ایران برای این منظور از واژه قیصریه استفاده می كردند.
اندازه برخی از خصوصیات كالبدی بازار نیز ممكن بود موجب نام گذاری آن شود، مانند بازارچه بلند در اصفهان و بازار بزرگ در تهران. زمان تشكیل بازارهای ادواری نیز در نامگذاری آنها غالبا اهمیت داشت و بیشتر آنها به این ترتیب خوانده می شدند. مانند جمعه بازار، شنبه بازار، دوشنبه بازار. مكان و فضای تشكیل بازار موقت در نام گذاری آنها موثر بود.
با الهام از کتابهای: بازار های ایرانی، فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران و نائین شهر هزاره های تاریخی. نوشته حسین سلطان زاده.
حسین سلطان زاده

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران