آداب ختم قرآن در ماه رمضان

محل برگزاری ختم قرآن مردها، اغلب در مساجد است. در بهار و تابستان در صحن یا پیشطاق مسجد و در پاییز و زمستان در شبستان یا به قول یزدیها در گرمخانه مسجد، مجلس قرآن برپا میشود. معمولاً بعد از نماز صبح یا ظهر و یا عشا اغلب آنهایی كه در نماز جماعت شركت میكنند دور تا دور شبستان، پشت به دیوار مینشینند و قرآنشان را كه از خانه آوردهاند در دست گرفته و آماده شركت در ختم قرآن میشوند. آغازكننده كسی است كه سمت رهبری گروه را دارد و به خاطر استادیش در قرائت قرآن لقب «قُراء»(۱) گرفته است. این شخص در صدر مجلس مینشیند و با خواندن آیاتی از اول یك جزء، قرائت قرآن را آغاز میكند. پس از خواندن چند آیه نوبت به شخصی كه سمت راست قراء نشسته است میرسد و به این ترتیب هر كدام از شركتكنندگان آیاتی از قرآن را میخوانند. قراء نیز با دقت گوش میدهد و غلطها را تصحیح میكند. نوبت هر كس كه تمام میشود قرآء با گفتن «غَفَراللّه» نوبت را به نفر بعد میدهد و او دنباله سوره را قرائت میكند.
اگر ماه رمضان سی روز باشد هر روز یك جزءِ از قرآن خوانده میشود اما اگر ماه بیست و نه روز باشد، ده روز آخر ماه هر روز چند آیه بیشتر خوانده میشود تا روز بیست و نهم كه جزءِ سیام هم تمام شود و یا اینكه روزهای بیست و هشتم و بیست و نهم، یك جزء و نیم از قرآن خوانده میشود.
مشهدیها معتقدند قرآنی را كه در ماه رمضان آغاز میكنند باید حتماً تا آخر ماه تمام كنند وگرنه قرآن نفرینشان میكند یا قرضدار میشوند.
مجلس زنانه ختم قرآن
محل برگزاری ختم قرآن زنانه در خانه «ملاّ» یا خانه زنان مومنه یا آنهایی كه قرآن را صحیح میخوانند یا به نوبت در خانه شركتكنندگان است. در ماه رمضان در هر محله از هر شهری چندین مجلس زنانه قرائت قرآن برپا میشود و اغلب مجالس صبحها كه زنان فراغت بیشتری دارند برگزار میشود. رهبر قرائت قرآن زنان، زنی به نام «ملاّ» یا زن دیگری است كه قرآن را بدون غلط و با قرائت صحیح میخواند. در خانه یا محلی كه زنان ختم قرآن برگزار میكنند نباید مرد بالغی باشد و مردان قبل از حاضر شدن شركتكنندگان از خانه بیرون میروند.
در مجلس ختم قرآن زنانه هر روز قبل از قرائت قرآن ابیاتی در مدح پیغمبر و ائمه اطهار(ع) میخوانند و صلوات میفرستند و بعد قرائت قرآن را آغاز میكنند. بعضی از ابیاتی كه قبل از شروع قرآن میخوانند چنین است:
بر محمد تو بگو از دل و از جان صلواتبه علی حیدر صفدر شه خوبان صلواتبه رخ انور آن سرو خرامان صلواتبه قد سرو چمان ماه درخشان صلواتبه لب خشك حسین شاه شهیدان صلواتبه علی بن حسین عابد دانا صلواتبه همان باقر و آن علم فراوان صلواتبه همان مذهب پاك از سر ایمان صلواتبر سر تربت آن مظهر ایمان صلواتبه غریبالغربا شاه خراسان صلواتبه همان گنبد پُر نور زرافشان صلواتعسكری را تو به لعل لب خندان صلوات به همان مهدی غایب شه خوبان صلوات گر تو خواهی كه بیابی ز جهان راه نجاتهر چه خواهی تو طلب كن ز شهنشاه جهانیاد كن از جگر پارة پر خون حسنفاطمه باد شفیعخواه تو اندر محشرهر كجا نوش كنی آب روان یاد نماگر تو بیمار نخواهی شوی اندر بر خلقعلم باقر برساند به تو از دین نبیگر نشانی به خود از مذهب جعفر داریدیدی آن گوشه زندان كه به موسی چه گذشتگر به دل هست تو را آرزوی قبر رضانور بارد ز سر گنبد پُر نور نقییاد بنما تو از آن قامت زیبای تقیگر تو هستی به جهان منتظر حجت دین
در روستای رودخانه تربت حیدریه ملای زن یا «آتون»(۲) قبل از شروع هر جزء از قرآن این ابیات را میخواند:
دل من شاد ز گیسوی محمد باشدگویم آن كس كه پسر عم محمد باشدطوطیان قفس لم یزلی را صلواتهم به جانِ علی و جانِ محمد صلوات گل سرخ از عرق روی محمد باشدگر ز من پرسند كه مولای تو كیستبلبلان چمن باغ علی را صلواتبارها گفت محمد كه علی جانِ من است. پس از خواندن این ابیات تمام زنها صلوات میفرستند و بعد قرائت قرآن آغاز میشود.در فرنق خمین هم در ماه رمضان برای شادی روح اموات ختم قرآن میگیرند، مخصوصاً در شبهای نوزدهم تا بیست و سوم. هر كس كه مایل است ختم قرآن بگیرد روز مقرر افطاری تهیه میبیند. افطاری هم عبارت است از حلوا، شیربرنج، پلوخورش، مرباهای مختلف، پنیر، ماست و نان فطیر شیر كه با شیر و روغن و آرد گندم پخته میشود. آنگاه آن شخص به مسجد میرود و یكی از قرآنهای مسجد را كه در سی جزء است و در جعبهای قرار دارد به امانت میگیرد و به خانه میآورد. هر سه جزء از سی پاره یا هر شش نیم جزء از شصت پاره یا هر دوازده جزءِ از یكصد و بیست پاره قرآن را برای هریك از قرآنخوانان به درِ خانهاش میبرد. پس از سلام و احوالپرسی از آن شخص دعوت میكند برای ختم قرآن و صرف افطار به خانه او برود. به این ترتیب، ده ـ دوازده نفر برای قرائت قرآن و عدهای هم به عنوان مهمان دعوت میشوند.بعدازظهر قاریان و مهمانان به خانه صاحب ختم میآیند و در اتاق مخصوصی كه فرش شده است دور تا دور مینشینند و مشغول قرائت قرآن میشوند. ختم قرآن تا نزدیك غروب ادامه مییابد و با بلند شدن صدای اذان، ختم قرآن تمام میشود و همه آماده افطار میشوند. سفرهای وسط اتاق پهن میكنند و با خوراكیهایی كه تهیه دیدهاند از مهمانان پذیرایی میكنند و به این ترتیب مراسم ختم قرآن پایان میپذیرد. ناگفته نماند هر روز ختم قرآن در خانه یكی از كسانی كه نذر دارد برپا میگردد.در گازار بیرجند كسانی كه قصد ختم قرآن دارند و خود سواد ندارند از چند ملاّ، معمولاً سی ملای باسواد خواهش میكنند برایشان ختم قرآن بگیرند. به این ترتیب بانی ختم قرآن غذا یا حلوایی درست میكند و به طور مساوی به در خانه قاریها یا ملاّها میبرد. همراه با این غذا یا حلوا نام جزوی از قرآن را هم بر روی كاغذ مینویسد و به آن ملاّ میدهد و از او خواهش میكند آن جزء قرآن را برایش بخواند. ملاّ هم در اولین فرصت، در ماه رمضان آن جزء قرآن را قرائت میكند و ثوابش را هدیه بانی میكند. با این عمل معتقدند خداوند ثواب ختم قرآن را برای بانی منظور میكند. ناگفته نماند بعضیها به جای حلوا یا خوراكی مقداری قند برای هریك از ملاّها میبرند.
یادداشت:
بعضی از كسانی هم كه در ماه رمضان به علتی موفق به خواندن قرآن نمیشوند و به فكر امواتشان هستند مقداری پول به قاریان قرآن میدهند تا قرآن بخوانند و ثوابش را به روح اموات آنان هدیه میكنند، زیرا معتقدند اموات مخصوصاً در این ماه چشم به راه خیرات و اعمال صالح بازماندگان هستند. رسم است قاری برای كسی كه قرآن میخواند ــ زنده یا مرده ــ اسمش را میپرسد و قرآن را به نام آن شخص ختم میكند.
شأن قرائت سورههای مخصوصی از قرآن شریف در ماه مبارك رمضان
بعضی از سورههای قرآن شأن بخصوصی دارند و ثواب قرائت آنها مخصوصاً در ماه مبارك رمضان بسیار زیاد است. از این میان باید از سورههای شریفه توحید، البیّنه، یاسین، الرحم&#۰۳۹;ن و یوسف نام برد. عقایدی كه درباره اهمیت قرائت این سورهها وجود دارد از این قرار است:
سوره توحید: یزدیها عقیده دارند سعادت خواندن سوره شریفه توحید در ماه مبارك رمضان نصیب هر كسی بشود برای او افتخار است. آن شخص باید سه مرتبه سوره توحید را بخواند و در روایات آمده است هر كسی سه مرتبه سوره توحید را بخواند ثواب خواندن یك ختم قرآن را میبرد. همچنین عقیده دارند خواننده سوره توحید در همان سال به زیارت حج یا زیارت مرقد یكی از چهارده معصوم مشرّف میشود و یا هر حاجتی داشته باشد برآورده میگردد.زنهای یزد نیز عقیده دارند در مجلس ختم قرآن زنانه سوره توحید را اگر دختران دمبخت بخوانند در آن سال عروس میشوند و اگر زن حامله این سوره را بخواند پسر میزاید.
كسی كه سعادت خواندن سوره توحید نصیبش میشود باید دهن شیرینی بدهد. به این ترتیب كه پس از سه مرتبه قرائت سوره توحید با اجازه از مربی قرآن به بازار میرود و دهن شیرینی تهیه میكند. دهنشیرینی یكی از این شیرینیهاست: خرما، نقل آلوچهای، نقل بیدمشكی، حلوای برنج، شربت قند، زولبیا، گوشفیل، حلوای گل زرد، ترحلوا یا حلوای توتك.دهنشیرینی را روز عید فطر بعد از خواندن نماز عید در همان مسجد یا محلی كه ختم قرآن برگزار بوده است بین نمازگزاران تقسیم میكنند.در روستای بیده میبد یزد هم روز آخر ماه رمضان كه نوبت به خواندن جزو آخر قرآن میرسد ابتدا آخوند (مربی قرآن) سوره «عمّه» را میخواند بعد طبق معمول شركتكنندگان در ختم قرآن سورههای بعد را قرائت میكنند تا به سوره «توحید» برسند. سوره توحید نصیب هر كس شد سه مرتبه سوره را میخواند و مقدار یك من(۳) نُقل بین حاضران «بش»(۴) میكند.
سوره البیّنه: بعضی افراد همان شأنی كه برای سوره «توحید» قائلند برای سوره «البیّنه» نیز قائل میباشند و همان آداب و تشریفاتی كه در مورد خواندن سوره توحید به جا میآورند عیناً برای سوره البیّنه انجام میدهند.
سوره یوسف: سوره یوسف روز دوازدهم ماه مبارك رمضان قرائت میشود. خواندن این سوره نیز ثواب بسیار دارد و زنان عقیده دارند خواندن سوره یوسف باعث زیاد شدن محبت میشود.
در شیراز رسم است روزی كه سوره یوسف خوانده میشود زنان همراه خود نبات یا سیب و یا خوراكی دیگری به مجلس ختم قرآن میبرند و وقتی سوره یوسف را قرائت كردند به آن خوراكی میدمند و عقیده دارند هر كسی از آن بخورد محبتش به طرف مقابل زیاد میشود.
در بجنورد، ملاّ و مربی قرآن از زنی كه خواندن سوره یوسف نصیبش میشود انعام میگیرد. این انعام شامل مبلغی پول، یا پارچه یا شیرینی است.
سوره یاسین: سوره یاسین كه در جزءِ بیست و سوم قرآن است در روز بیست و سوم ماه رمضان قرائت میشود. در این روز زنان شركتكننده در ختم قرآن هر كدام دو رشته نخ كوك سفید با خود به مجلس میآورند و هنگام قرائت سوره یاسین به هر یك از كلمات «مبین» كه رسیدند یك گره به آن دو رشته نخ میزنند. چون سوره یاسین دارای هفت كلمه «مبین» است هفت گره زده میشود. گرهها باید طوری باشد كه به آسانی از هم باز شود. پس از تمام شدن سوره یاسین، گرهها را از هم باز میكنند؛ بعد آن دو رشته نخ را مابین صفحات سوره یاسین میگذارند تا حاجتشان برآورده شود. آن قرآن را نیز باید از دسترس دیگران دور نگه داشت تا مبادا نخها از لای قرآن بیفتد. بعضیها نخها را لای كفن خود میگذارند و عقیده دارند از بركت سوره یاسین تحمّل فشار قبر بر آنها آسان میشود.
سوره الرّحمن: روز بیست و هفتم ماه رمضان سوره «الرّحمن» قرائت میشود. این سوره نیز یكی از سورههای مهم قرآن میباشد و قرائت آن در ماه رمضان آداب خاصی دارد. در بجنورد رسم است در مجلس زنانه، سوره الرّحمن به هر كسی كه رسید پس از خواندن آیاتی از این سوره با كسب اجازه از معلم قرآن به بازار میرود و یك كیسه حنا و مقداری نُقل میخرد و به مجلس میآورد. به محض ورود آن زن چند دقیقه قرائت قرآن را تعطیل میكنند و نُقل را در ظرفی ریخته اول جلو معلم قرآن میبرند و بعد به دیگران تعارف میكنند. هر كس یكی دو دانه نُقل برمیدارد و خطاب به شخصی كه نُقل را خریده است اگر دختر باشد میگوید: «ال&#۰۳۹;هی سفیدبخت شوی» و اگر زن باشد میگوید: «خدا زیارت قسمتت كند.»بعد صاحبخانه مقداری از حنا را در ظرفی خیس میكند و نزد یكایك زنها میبرد. آنهایی كه قرآن میخوانند یك بند انگشت خود را داخل حنا میكنند، و میگویند: «بر ابنملجم لعنت». زنهایی كه سواد ندارند و در جلسه فقط به قرآن گوش میدهند هر ده انگشت دستها را در حنا فرو میكنند. پس از چند لحظه كه حنا رنگ داد انگشتان را با دستمال پاك میكنند و به ادامه قرائت قرآن میپردازند. باقیمانده نُقل و حنا متعلق به صاحبخانه و معلم قرآن است.
در فردوس نیز عقیده دارند هر كس در ختم قرآن سوره الرّحمن را بخواند، خود و خانوادهاش به هر آرزویی كه دارند میرسند و ناخوش نمیشوند. روز بیست و هفتم وقتی نوبت خواندن سوره الرّحمن میرسد یكی از حاضران در جلسه قرآن با صدای بلند میگوید: «مه حاضرم(۵) دو كیلو نبات شاخه وادم(۶)» دیگری صدا میزند: «مه حاضرم چهار كیلو نبات شاخه وادم» و به این ترتیب آن كس كه از همه بیشتر پیشنهاد بدهد فیض خواندن سوره الرّحمن نصیبش میشود.روز آخر رمضان هم در فردوس هر كدام از افرادی كه در ختم قرآن شركت دارند با خود یك سینی شیرینی از قبیل كشمش یا خرما یا نقل میآورند و پس از خواندن آخرین جزء قرآن، شیرینیها را در یك چادرشب وسط شبستان مسجد میریزند تا مخلوط شود. دو نفر هم شیرینیها را تقسیم میكنند و جلو هریك از افراد، یك دوری شیرینی میگذارند. آخر سر هم قسمت اعظم شیرینی باقیمانده را كه سهم آخوند محل است به در خانهاش میفرستند.
پاورقیها:
۱. Qura&#۰۳۹; : جمع قاری است و نیكو خواننده قرآن را گویند.
۵. Ma Hazerom : من حاضرم.
۲. Atun
۴. Bas كردن: تقسیم كردن، بخش كردن.
۳. یك من در روستای بیده برابر شش كیلو میباشد.
۶. Vadom : بدهم.