پرسش های رسانه ای

در اغلب موارد، حواس ما توسط مجموعه ای از تصاویر، صداها و اندیشه هایی كه با دقت هرچه تمام تر با هم تلفیق شده اند مرتباً و چه بسا به صورتی ناخودآگاه یا نیمه خودآگاه وارد ذهن ما شده و یا از آن خارج می شوند، بمباران می شود. اگرچه از همان زمانی كه اجداد و نیاكان ما دور آتش می نشستند و برای ما قصه می گفتند، هدف اصلی از نقل یا گزارش یك ماجرا، همواره جلب توجه مخاطب بوده است، ولی آهنگ بی امان رسانه های سرگرم كننده عصر حاضر مستلزم آن است كه دست كم هرازگاهی با نگاهی دقیق ببینیم یك پیام رسانه ای چگونه ساخته و پرداخته می شود و چه معناهای مختلفی می توان از آن استنباط كرد. این كار را «تحلیل عمقی» می نامند. نخستین گام این است كه یك پیام رسانه ای خاص را برای بررسی در نظر بگیرید و پرسش هایی از این قبیل را برای ارزیابی آن در ذهنتان مطرح سازید:
*كجا و به همراه چه كسانی برنامه های تلویزیونی را تماشا می كنید؟
*آیا این نحوه تماشای شما به طور دائمی است یا اتفاقی و این روند چگونه ممكن است بر شیوه بهره گیری شما از تلویزیون تأثیر بگذارد؟
* این كه از تماشای تلویزیون چه هدفی را دنبال می كنید؟ (به دست آوردن اطلاعات، یادگیری، سرگرمی، و یا به دنبال شناخت موافقان و مخالفان موضوعی هستید كه توسط تلویزیون مطرح می شود؟
* اگر برنامه با پخش آگهی بازرگانی قطع می شود، چگونه بر برداشت شما از برنامه، تأثیر می گذارد؟
*برنامه در قالب چه ژانری قرار دارد؟ آیا تشخیص ژانر آن آسان است یا مشكل و چرا؟
* نوع ژانر را از چه راهی تشخیص می دهید؟ (شیوه تولید، نحوه روایت، موقعیت و شرایط، افكار، شخصیت ها، نوع پوشش و كدهای كلامی)
* برنامه ای كه دیده اید تا چه حد جای تجزیه و تحلیل داشته و قابل تفسیر بوده است؟
* آیا هدف برنامه سازان این بوده كه نظر شما را به یك شخص، موقعیت یا رویداد خاص معطوف نمایند، تا از این طریق بتوانند برداشت و تفسیرهای مطلوبشان را به شما القاء كنند؟
* ساختار كلی برنامه، از چه بخش هایی تشكیل شده است؟ آیا همه آن بخش ها یك نمای ساده بود؟
* آیا شیفته برنامه شدید فقط به خاطر بازیگرانی كه در آن ایفای نقش می كردند؟ یا مضمون، درونمایه و محتوای برنامه بود كه شما را به خود جذب كرد؟
* چه قضاوتی از برنامه ای كه تماشا كردید، دارید؟ آیا كاملاً آن را باور كردید و در برنامه مورد نظرتان غرق شدید و به ضمیر ناخودآگاه خود باوراندید كه همه آنچه را كه دیدم واقعیت داشت؟
بر بخش بسیار كوتاهی از یك برنامه متمركز شوید، البته بیشتر از چند دقیقه طول نكشد و ترجیحاً از نسخه ویدئویی آن برنامه استفاده كنید و سپس به نقش دوربین توجه كنید. (زوم ZOOM ، چرخش افقی دوربین pan ، حركت دوربین به جلو و عقب Tracking ، حركت جانبی پایه دوربین crabbing، اندازه های نما shot sizes، وضوح تصویر focus، كادربندی (Framming
برداشت شما از مفهوم این حركات دوربین چیست؟ در مورد نور، رنگ و موسیقی آن چه نظری دارید؟ به كات های (cuts) پی درپی در بخش های آن برنامه توجه كنید. آیا هدف از این شگردها، تغییر زمان (روز و شب)، صحنه نمایش، زاویه دید و یا تغییر روحیه شماست؟
معمولاً روند طرح پرسش ها می تواند در مورد هر متن رسانه ای خاص به كار برده شود؛ مثلاً قسمتی از یك سریال تلویزیونی، یك پیام بازرگانی، شماره یك مجله خاص، تبلیغ یك كالای به خصوص در بیل بوردها، عكس ها و تصاویر مربوط به صفحه اول یك روزنامه و امثال آنها.گاهی اوقات یك متن رسانه ای در قالب ها و شكل های متعددی ارائه می شوند. به طور مثال یك كارتون تازه «والت دیزنی» نه تنها متضمن فیلم جنجالی و پر سروصدایی است كه در هزاران سینما به نمایش گذارده می شود بلكه مبارزه تبلیغاتی و بازرگانی عمده ای نیز به راه می اندازد؛ شخصیت های عروسكی، اسباب بازی ها، لباس ها، لوازم التحریر و غیره. همچنین ممكن است این كارتون در یك سایت شبكه، در كتاب های قصه، بازی های مختلف و سرانجام گشت وگذاری در یكی از پارك های دیزنی منجر شود.
بنابراین توجه به معنی و مفهوم مختلف یك پیام رسانه ای و پاسخ هایی چندگانه به هر پرسش همان چیزی است كه آموزش رسانه ای را برای كودكان به شكل سرگرم كننده و برای بزرگسالان به صورت آموزنده درمی آورد.امروزه اگرچه بزرگسالان با آموختن درس ادبیات فرامی گیرند كه چگونه شعر را از نثر تمیز دهند، ولی در كمال تعجب باید گفت بسیاری از آنان تفاوت بین یك روزنامه جامع و یك روزنامه جنجالی، عامه پسند و سوپرماركتی را نمی دانند. با توجه به این كه اخبار و گزارش های مربوط به رویدادهای ملی و جهانی به طور آنی از طریق تلویزیون و اینترنت در اختیار مردم قرار می گیرند، آنان روزبه روز نیاز بیشتری پیدا خواهند كرد كه خودشان بتوانند درستی و نادرستی اطلاعات را تشخیص دهند، منابع مربوطه را بررسی كنند و نمونه های متفاوت یك خبر واحد را با هم مقایسه كنند تا پیش داوری یا كنترل سیاسی اعمال شده در خصوص آن را مشخص نمایند.
مطرح ساختن پرسش های اساسی راجع به رسانه ها را می توان از سه یا چهار سالگی آغاز كرد؛ به عنوان یك بازی از فرزندتان بخواهید پیام های بازرگانی تلویزیونی را برای تماشا مشخص كند. بدین ترتیب، پس از مدتی او می تواند آگهی های تبلیغاتی و برنامه های خبری یا سرگرم كننده را از هم تشخیص دهد. همچنین پدران و مادران می توانند با استفاده از كتاب های مصور به فرزندان خود یاد بدهند تا قدرت پیام رسانی تصویرها را درك كنند. وقتی كه كودكان بزرگ شوند و بتوانند میان دنیای تخیلی و فانتزی و دنیای واقعی ای كه در آن زندگی می كنند تفاوت قائل شوند، می توانند دریابند كه رسانه ها چگونه ساخته و پرداخته می شوند. مثلاً آنان هنگام تماشای یك كارتون از كودكان بخواهند با دقت آن را تماشا كرده و در نهایت والدین از آنها بخواهند كه چه نتیجه اخلاقی از برنامه گرفتند و این كه این برنامه تا چه حد به نگرش ها و خصوصیات او نزدیك بوده است و این كه با توجه به موضوع و مفهوم برنامه آیا هدفی را از آن برای آینده اش انتخاب كرده یا این كه شخصیت خود را به كدام یك از بازیگران برنامه نزدیك می داند، این گونه است كه نگرش و دیدگاه پرسشگر را در ذهن فرزندانمان می توانیم پرورش دهیم. حتی خود ما نیز می توانیم یك پیام بازرگانی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم، زیرا در عین كوتاهی، گزینه خوبی محسوب می شود زیرا مجموعه كاملاً فشرده ای از موسیقی، صدا، تصاویر و واژه های پرقدرت هستند.
بدین منظور طی یكی- دو ساعتی كه برنامه های تلویزیونی را تماشا می كنید، پیام های بازرگانی پخش شده در فواصل آن را ضبط كنید. پیام های ضبط شده را تماشا كرده و جالب ترین آن را جدا كنید. آن را چندین بار تماشا كنید، خوشبختانه یا متأسفانه پیام های بازرگانی به قدری در تلویزیون تكرار می شوند كه شاید نیازی به ضبط آن هم نباشد و در هر بار تماشا هر آنچه درباره نورپردازی، زاویه دوربین و نحوه تدوین تصاویر به ذهنتان می رسد یادداشت كنید. سپس بار دیگر بدون نگاه كردن به تصاویر، فقط به صدای آن گوش فرا دهید و نظرتان را درباره آنچه می شنوید، بر روی كاغذ آورید. چه كسی آن را می گوید؟ چه نوع موسیقی در آن پخش شده است؟ آیا این قطعه موسیقی در جریان القای پیام تغییر می یابد؟ چگونه؟ آیا صداهای دیگری هم هست؟ هدف از پخش این صداها چیست؟ وقتی كه با ظاهر پیام آشنا شدید، با تأمل و تعمق به آن توجه كنید و ببینید در پشت این واژه ها و تصاویر ظاهری، چه واقعیت هایی نهفته است، چه ارزش ها و دیدگاههایی القا شده است و چه نوع شیوه زندگی را تبلیغ و ترغیب می كند؟(۲) سپس درك خود را همراه با آنچه كه از پیام جدا شده است، یادداشت كنید و ببینید افراد مختلف چه واكنش ها و عكس العمل هایی ممكن است نسبت به آن نشان دهند. سرانجام مشخص كنید كه پیام این متن رسانه ای را می پذیرید یا خیر و چرا؟ اگرچه ممكن است هیچ فردی وقت آن را نداشته باشد كه با چنین دقت و حوصله ای به بررسی و تحلیل تمام پیام های بازرگانی بپردازد ولی تحلیل عمقی فقط دو- سه مورد از این تبلیغات، این بینش را به انسان می دهد كه در آینده با نگاه متفاوتی به پیام های بازرگانی بنگرد. مانند این است كه عینك تازه ای به چشم بزنیم كه تمام جهان را در كانون نگاهمان قرار بدهد و ما بیشتر و عمیق تر به طبیعت رسانه ها فكر كنیم و بتوانیم انواع مختلف رسانه ها را از یكدیگر تفكیك نموده و به پیام آن رسانه و اثرات آن بر افراد و جامعه توجه بیشتری نماییم و خود را از وابستگی رسانه ای خلاص كنیم و بتوانیم به نظرات و عقایدمان شكل دهیم و درك صحیح تری از پیام ها داشته باشیم، در این صورت حتی اگر پیامی به صورت پیش ساخته، موضع دار و با ملاحظات تجاری نیز برای ما ارسال شوند ما می توانیم حتی از لابه لای پیام های مغرضانه هم برداشت های صحیح تری داشته باشیم و تصویری كافی و همه جانبه از رسانه ها داشته باشیم یعنی از منفی ترین موارد تا مثبت ترین موارد را مد نظر قرار دهیم.

بهاره نصیری

منبع : روزنامه همشهری