دوئل به سرانجام نمی رسد

به جرأت می توان گفت كه نام «كارمن» و نام خالقش یعنی «ژرژ بیزه» در روزگار ما پیوندی ناگسستی با یكدیگر پیدا كرده اند. هیچ یك از آثار این آهنگساز فرانسوی به این درجه از شهرت و اعتبار كه اپرای كارمن بدان دست پیدا كرده نرسیده اند. بیزه نخستین اپرای خود را به نام «صیادان مروارید» در سال ۱۸۵۸ و هنگامی كه در كشور ایتالیا اقامت داشت نوشت. این اپرا براساس داستانی به نام Le Docteur Miracle ساخته شده بود. البته این اپرا را نمی توان جزء آثار درخور توجه آهنگساز محسوب كرد و همچون اغلب مابقی چهارده اپرای او، تنها در حكم پلكانی بوده كه در نهایت به آثار برجسته ای همچون اپرای مورد بحث ما ختم گشته است. البته خود ژرژ بیزه شخصاً شاهد اقبالی كه این ساخته از آن خود كرد نبود، اما پس از مرگ وی كه تقریباً مصادف با نخستین اجراهای اپرای كارمن بود، آثار گرانقدر او یكی پس از دیگری به جهان موسیقی معرفی شده و از آن پس در خاطره ها باقی ماندند.این سرنوشتی است كه تنها دامنگیر بیزه نشد، چرا كه اغلب آثار بزرگ آهنگسازان برجسته نظیر گابریل فوره، امانوئل دوفایا و حتی هكتور برلیوز نیز سال ها پس از مرگ تصنیف گرشان به اعتبار درخور شأن خود دست یافتند. داستان كارمن براساس نوشته ای از نویسنده برجسته فرانسوی «پروسپه موری می» تنظیم شده است كه خود موری می نیز برای تكمیل نوشته خود از منابع دیگر نیز بهره جسته بود. همانطور كه ذكر شد اپرای كارمن در اجراهای نخستین خود چندان با اقبال شنوندگان و مردم مواجه نشد. در مورد علت این امر بحث های فراوانی به میان آمده و حتی رسالاتی در این زمینه چاپ شده اما همه شواهد و مدارك در این نكته متفق القول هستند. متن این اثر و نیز مضمونش بسیار بی پروا و فارغ از یكسری ملاحظه گری های مرسوم بوده است.از سوی دیگر مخاطبان آن دوران چندان به این شیوه خو نكرده بودند و لاجرم در برخورد اول با این شاهكار برجسته، آن را پس زدند. شاید در آن زمان كسی نمی توانست حتی تصور كند كه كارمن در قرن آینده به پراجراترین اثر موسیقایی صحنه ای بدل خواهد شد. در این میان حتی قابل ذكر است كه تا چند سال پیش موسیقی پیش برنامه پیام های بازرگانی كه از صدا و سیمای كشور ما پخش می شود در واقع بخشی از یكی از اپیزودهای اپرای كارمن بود. شهرت كارمن در سالیان بعد موجب شد كه بسیاری دیگر از قطعات ژرژ بیزه كه به طور كامل به دست فراموشی سپرده شده بودند، از قفسه های بایگانی بیرون بیایند و به صحنه بروند و در مواردی حتی به آثاری مشهور بدل گردند. شخصیت های این اپرا كه برای نخستین بار در زمستان سال ۱۸۷۵ در تالار اپرای پاریس اجرا شد عبارتند از: كارمن (دختری كولی)، میشل (دختری دهاتی)، مرسه ده (دوست كارمن)، دون خوزه (افسر ارتش)، قهرمان گاوباز و نیز درجه داران نظامی، قاچاقچیان، دوره گردها و مردم عامی. داستان این اپرا از آنجا شروع می شود كه روزی دختر زیبایی (میشل) به قرارگاه نظامیان می آید و در آنجا از احوال یكی از ارتشیان به نام «دون خوزه» پرس وجو می كند اما دون خوزه در آنجا نیست اما یكی از نظامیان به میشل ندا می دهد كه دون خوزه به زودی خود را به محل می رساند. دون خوزه از راه می رسد و به او اطلاع داده می شود كه شخصی در جست وجویش بدانجا آمده بود. از سوی دیگر «كارمن» دختری است كه در یك كارگاه كارگری می كند و در دلربایی زبانزد همگان است و اتفاقاً او نیز توجه خاصی به دون خوزه نشان می دهد. میشل دون خوزه را می یابد و نامه ای را با قلم مادر دون خوزه به وی می سپارد كه در آن به فرزند سفارش شده تا او با میشل ازدواج كند. خوزه نیز خود به این امر تمایل نشان می دهد.میشل دختری است مظلوم و بی آزار در حالی كه كارمن دارای روحیاتی بسیار سركش است. در جریان نزاعی بین كارگران كارخانه كارمن توسط نظامیان كه دون خوزه خود نیز جزءشان است دستگیر می شود اما اندكی بعد كارمن، دون خوزه را فریب می دهد و دون خوزه موجبات متواری گشتن او را فراهم می سازد. چندی بعد در حالی كه كارمن به همراه «مرسه ده» منتظر آمدن دون خوزه هستند، با قهرمان گاوباز برخورد می كنند. كارمن خواستگاری گاوباز را رد می كند. خوزه نزد كارمن بازمی گردد در حالی كه به جرم فراری دادن كارمن ماه ها در زندان بوده است. كارمن از خوزه درخواست می كند كه از این پس مطیع قوانین سربازخانه نباشد. خوزه در ابتدا نمی پذیرد. اما چندی نمی گذرد كه خود را هم كیش كولی ها می یابد و مدتی بعد به خیل قاچاقچیان می پیوندد. میشل كه سرانجام مخفی گاه خوزه را یافته به سوی او می شتابد. او می خواهد خوزه را نجات دهد. مرد گاوباز نیز از سوی دیگر مجدداً به سراغ كارمن آمده و با رویارویی با خوزه تصمیم به دوئل می گیرند اما دوئل به سرانجام نمی رسد و در این هنگام توجه همگان به میشل معطوف می شود. او از خوزه می خواهد كه به نزد مادرش بازگردد. خوزه تصمیم به رفتن می گیرد اما قسم یاد می كند كه به نزد كارمن بازگردد. در پرده آخر اپرا كارمن كه برای دیدن مراسم گاوبازی آمده مجدداً با همان مرد گاوباز برخورد می كند. از سوی دیگر دوستان كارمن برای او خبر می آورند كه خوزه مجدداً از خدمت فراری شده و در پی او است. كارمن نزد خوزه می رود و صریحاً به وی اعلام می كند نمی خواهد از این پس با وی زندگی كند. كارمن درحالی كه می خواهد خوزه را ترك كند با ممانعت او مواجه می شود و درحالی كه فریاد می زند حلقه نامزدی اش با خوزه را به سوی وی پرت می كند و او را از خود می راند. خوزه درحالی كه بر احوال خود تسلط ندارد با خنجری كه به همراه دارد به كارمن حمله می كند. در صحنه آخر تماشاگران درحالی كه از پیروزی گاوباز، میدان گاوبازی را شادمان ترك می كنند خوزه را در كنار جسد كارمن می یابند. خوزه با اندوه فریاد می زند كه معشوقش را به قتل رسانده است!
با وجود اینكه متن این داستان را نمی توان یك شاهكار تلقی كرد اما موسیقی ای كه برای آن نوشته شده بی شك تمام نواقص موجود را از یادها می برد. آنچه باقی می ماند اثری است موسیقایی و جاودان. از میان اجراهایی كه از این اپرا صورت گرفته می توان به نمونه های بسیار زیادی اشاره كرد. لیكن اجرایی كه «سر توماس بیچام» به همراهی اركستر سمفونیك لندن در اختیار قرار داده از بدو انتشار توجه شنوندگان و منتقدین بسیاری را به خود جلب كرده است. خوشبختانه این اجرا ضبط نیز شده و بدین شكل برای آیندگان باقی مانده است.حتی از میان اجراهایی كه در سال های اخیر صورت گرفته نمی توان نمونه ای یافت كه كاملاً بتواند با اجرای سر توماس بیچام برابری كند. معذلك اجرایی كه دانیل بارن بوئم رهبر و پیانیست بزرگ آرژانتینی به همراه اركستر اپرای پاریس در اختیار شنوندگان قرار داده نیز از اصالت خاصی برخوردار است گو اینكه بارن بوئم شخصاً سال های متمادی از نزدیك با سنت آهنگسازان فرانسوی در تماس بوده و فرهنگ موسیقایی ایشان را به خوبی دریافته است. از سوی دیگر شاید اركستر و گروه كر اپرای پاریس هیچ اپرایی را به اندازه اپرای كارمن بیزه به كرات اجرا نكرده است و از این حیث تسلط منحصربه فردی در اجرای این اپرا از خود نشان داده اند كه با درایت و كاردانی این رهبر آرژانتینی یك اجرای درخور توجه عرضه شد.

مسعود رحمت آبادی

۱- بنابر شواهد قرار شده است در آذرماه سال جاری، مجموعه كنسرت هایی تحت عنوان «هفته موتسارت» در تهران برگزار شود. اما چرا موتسارت. دلیل این امر از سویی می تواند بسیار بدیهی و منطقی جلوه كند. به هر حال بزرگداشت دویست و پنجاهمین سالروز تولد موتسارت در تمام كشورهای متمدن جهان در حال تدارك شدن است و همین امر بهانه ای است تا ما هم به نحوی در این حركت فكری جهانی سهمی داشته باشیم. اگرچه تصور بر آن است كه در حال حاضر استانداردهای كیفی موسیقی در كشور هنوز به حدی نرسیده كه بتوان در این حركت جهانی نقشی برجسته ایفا كرد اما حركت هایی از این دست تنها موجب می شوند به آینده ای بهتر دلخوش باشیم.
۲- «ولفگانگ آمادئوس موتسارت» بیست و هفتم ژانویه ۱۷۵۶ در شهر سالزبورگ چشم به جهان گشود. پدر او موسیقیدان، نوازنده و آهنگساز صاحب قریحه ای بود كه تمایل داشت فرزندان خود را نیز از هنر خویش بی بهره نگذارد. بنابراین تمایل داشت كودكان خود را در محیطی سرشار از موسیقی پرورش دهد و آموزشهای مربوطه را از سنین خردسالی به آنان آموزش دهد. شاید نتوان تصور كرد كه او در خانه اش یكی از بی بدیل ترین استعدادهای تاریخ موسیقی را پرورش داد. البته دریافت و باور كردن این موضوع برای پدر موتسارت به همین راحتی كه ما در موردش صحبت می كنیم، نبود ولی به هر حال لئوپولد پدر ولفگانگ به توانایی های وی و نیز دخترش «نانرل» پی برده بود وتلاش داشت آنان را از همان دوران كودكی به دنیای موسیقی معرفی كند. همین امر سبب می شد دیسیپلین حاكم بر خانواده موتسارت بیش از حد متعارف توسط پدر خانواده اعمال شود و این موضوع گاهی سبب رنج كودكان نابغه را فراهم می ساخت. نانرل نیز مانند ولفگانگ از هوش و استعدادی فوق العاده نصیب داشت اما شاید تنها یك درجه كمتر از برادرش. همین امر موجب شد درخشش او در سایه نبوغ غیرقابل باور برادرش كم شود. كسی چه می داند، شاید اگر ولفگانگ هیچگاه متولد نشده بود، امروز همگان «نانرل موتسارت» را به عنوان مستعدترین موسیقیدان جهان قلمداد می كردند.
ولفگانگ و نانرل از همان دوران مشق های آهنگسازی را تحت نظارت پدر دنبال می كردند. حاصل كارشان تقریباً غیرقابل باور بود، تا جایی كه در همان دوران گروهی آنان را متهم می كردند آثارشان متعلق به خودشان نیست بلكه پدر آنها این قطعات را به آنها دیكته می كند. البته این مدعا به هیچ وجه صحت نداشت اما به هر حال اسنادی كه امروزه به دست آمده، نشان می دهد گهگاه پدر لئوپولد، آثار فرزندانش را اصلاح و غلط گیری می كرده است. اما اندكی بعد كار به جایی رسید كه از بی نقص ترین نمونه های آهنگسازی توسط ولفگانگ آمادئوس موتسارت در سراسر اروپا به مورد اجرا گذارده شد.
موتسارت در دوران نوجوانی در نواختن پیانو و ویولن تسلطی استادانه كسب كرده بود وعلاوه بر این ساز ویولا را ساز محبوب خود می دانست. تصور اینكه مصنفی اولین سمفونی خود را در سن هشت سالگی ساخته باشد به راستی دشوار است. اما این امر حقیقت داشت و حتی حیرت انگیزتر از این: او در یازده سالگی نخستین اپرای كامل خودرا تصنیف كرد.
آثار موتسارت از حیث تنوع ژانر بی نظیراند. او در هرفرمی كه می شد تصور كرد، آهنگ ساخت. ساخته های او بی شمارند و این زمانی شكل عجیب تری به خود می گیرد كه بدانیم او به همراه فرانتس شوبرت در میان تمام كسانی كه در تاریخ موسیقی جاودان گشته اند، كوتاه ترین عمر را داشته است. اگر او مدت زمان عمر طبیعی را می گذراند، یحتمل كمیث آثارش به دوبرابر همین میزانی كه امروزه در اختیار ماست می رسید.
اخیراً كمپانی فیلیپس مجموعه ای از اجراهای منتخب كلیه آثار موتسارت را منتشر كرده است كه حاوی قریب به یكصد وهشتاد عدد سی دی در یك بسته بزرگ منتشر شده و البته بدیهی است كه قیمت بالایی نیز برای آن در نظر گرفته شده است. گرچه می توان ادعا كرد اجراهای موجود دراین مجموعه بهترین های مطلق نیستند اما دست كم ، وسعت و تعداد بی حد آثار موتسارت را نشان می دهند.
شاید نتوان هیچ سازی یافت كه موتسارت برای آن موسیقی مستقلی تصنیف نكرده باشد. جدا از فرمهای پراكنده و قطعات كوتاه بی شمار وی ، می توان به وضوح تعدد این آثار را در فرمهای اصلی موسیقی دوره كلاسیك مشاهده كرد: چهل و یك سمفونی (البته اسناد موجود به تعداد بیشتری اشاره می كنند كه متأسفانه امروزه جزو آثار مفقوده محسوب می شوند)، بیست و هفت كنسرتو پیانو، بیست و سه كوارتت زهی ، حدود بیست سونات برای پیانو، كنسرتوهای متعدد برای سازهای بادی ، هفت كنسرتو ویولن، دست كم پانزده اپرا و قطعات بی شمار دیگر در فرمهای واریاسیون ، مس ، اوراتوریو، تریو، كوئیتت ، سرناد ، دیور تیمنتو و غیره كه براستی ذكر تمامی آنها تنها در یك كاتالوگ چندصدصفحه ای امكان پذیر می شود. البته تا بدین جا تنها از كمیت بی شمار آثار موتسارت سخن به میان رفت. می توان مدعی شد موتسارت یكی از شخصی ترین و به لحاظی یكی از بكرترین ایده های موسیقایی را در آثار خود به یادگار گذاشته است. همین امر موجب می شود، شنوندگان موسیقی كلاسیك به محض اولین برخورد با یكی از آثار ناشناخته وی، سریعاً هویت آهنگساز را شناسایی كنند.
۳- به لحاظ وجود یكسری محدودیت های موجود، برخی از آثار موتسارت تاكنون در ایران امكان اجرا نیافته اند. از این میان می توان به اپراهای موتسارت اشاره ای داشت. از سویی بعضی دیگر از آثار موتسارت به لحاظ نبود امكانات لازم قابل اجرا نیستند. برای مثال كنسرتو پیانو شماره هفت او درواقع كنسرتویی است برای سه پیانو و یك اركستر مجلسی و این درحالی است كه جدا از كمبود تالارهای كنسرت، وجود چنین امكاناتی را نمی توان در آنها متصور شد. حتی به عقیده برخی از عقلا چنین تصوری نه تنها مضحك بلكه اسراف كارانه است. حتی با فرض وجود تمامی این امكانات، در ایران تعداد نوازندگانی كه به یكسری از استانداردهای بین المللی موسیقی دست یافته باشند و صلاحیت اجرای چنین آثاری را كسب كرده باشند، بسیار بسیار معدود است؛ حتی كمتر از تعداد انگشتان یك دست.
در هر صورت هفته موتسارت در تهران برگزار می شود. به راستی هم آدمی نمی داند كه باید آن را به فال نیك بگیرد یا خیر. به هر حال فرصتی مهیا می شود تا پس از مدتها در كنسرتی زنده نوای معدود آثاری از اقیانوس بی انتهای نبوغ موتسارت را تجربه كنیم. قضاوت در باب كیفیت اجرا را نیز بهتر است به خود اجراكنندگان واگذار كنیم.