ملیله سازی

قدیمی ترین اشیاء ملیله ایران به روایت اكثر محققان به سالهای ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد مسیح متعلق است چه آنكه طی سالهای یاد شده بدلیل رواج استعمال ظروف گرانقیمت از سوی طبقات ثروتمند و مرفه ،‌صنعتگران فلزكار،‌ به ویژه زرگران و نقره سازان تمامی توجه خود را به زیبا تر ساختن ظروف معطوف داشتند و كوشیدند تا به اشیاء مصرفی حالتی تزئینی بدهند. با آنكه بر اثر تاراج اسكندر و سپاهیان او از دست ساخته های گرانقیمت این دوره كه غنایمی كم وزن و پربها بودند اثر چندانی باقی نمانده ولی آنچه طی یكی دو قرن اخیر در اثر كاوشهای باستانشناسی یا بطور تصادفی از زیر خاك بیرون آمده نشانه استادی و مهارت صنعتگران و مؤید وجود ملیله كاری در ایران پیش از تاریخ میباشد. همچنین پروفسور آرثر آپهام پوپ در كتاب شاهكارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره سازی در سالهای بعد از ظهور اسلام به مقداری ملیله كه از منطقه ری یافت شده وبه قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد اشاه كرده است . متاسفانه از آنجا كه اكثر اشیاء ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به منظور استفاده مجدد از فلزش ذوب شده نمونه های زیادی از آن در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان گیره استگان – سینی در اندازه های مختلف – گوشواره – سینه ریز و … باقی مانده كه بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و بخشی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نزد خانواده ها نگاهداری میشود. در سالهای نزدیك به جنگ جهانی دوم و در همان شرایطی كه گفته شد گروهی به صرافت احیاء هنرهای دستی افتاده بودند، جمعی از هنرمندان ملیله ساز زنجانی به اصفهان و تهران رفتند و به ساخت زیورآلاتی به وسیله طلا و با بهره گیری از اسلوب فنی ملیله كاری پرداختند كه حاصل كارشان، مخصوصاً «گوی» های كوچك زرینی كه تولید میكردند، یكی از برجسته ترین فرآورده های بازار زرگران این دو شهر بود. در حال حاضر نیز ملیله كاری در شهرهای تهران ،زنجان و اصفهان رواج دارد كه فرآورده های تولیدی هنرمندان اصفهانی دارای جنبه ای تجملی و تشریفاتی است ملیله كاران تهرانی بیشتر در امر ساخت جواهرات به فعالیت اشتغال دارند و زنجان تنها شهری است كه مصنوعات مصرفی ملیله در آن تولید میشود.
صنعتگران زنجانی در حال حاضر مواد اولیه كارشان را فقط از طریق ذوب ظروف نقره ای مستعمل تهیه میكنند. نقره مصرفی در ملیله سازی دارای عیار ۱۰۰ است . ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف كه میبایست دارای استحكام بیشتری باشد معمولاً نقره با عیار پائین تر را مورد استفاده قرار میدهند .
نحوه ساخت:
ملیله سازان برای شروع كار ابتدا نقره مصرفی را با عیار مورد نظر انتخاب و بوسیله ظرفی بنام «‌بوته»‌ در كوره قرار داده و ذوب میكنند. آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاری بنام «‌ریچهِ»‌ كه ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر درازا دارد و دو شیار طولانی به قطر ۵ میلیمتر بر روی آن تعبیه شده میریزند و به این طریق مفتولی به طول و قطر شیار روی «‌ریچه»‌ بدست می آورند. در مرحله بعد، مفتول نقره ای را روی سندان گذاشته و به كمك چكش آن را به صورتی چهار پهلو در می آورند. سپس آن را با چراغ كوره ای حرارت داده و در شرایطی كه مفتول كاملاً گرم شده و قابلیت انعطاف پیدا كرده است از میان دستگاه نورد قابل تنظیمی عبور داده و به مفتول هایی به قطر دلخواه تبدیلش می كنند. این مفتول های باریك در كوره حرارت داده شده و آماده حدیده كردن میشود.
عمل حدیده كردن موجب بدست آمدن مفتول هایی با ضخامت بسیار كم و قطر یكنوخت میگردد كه مفتول حاصل ابتدا باید دولا تاب و پس از آن با كمك قسمت مسطح دستگاه نورد كوبیده شده و به صورت نواری به قطر تقریبی یك تا ۵/۱ میلیمتر درآید. این نوار كه لبه ای مضرس دارد، نوار ملیله نامیده میشود و استادكاران ملیله ساز بعد از تهیه آن ابتدا صفحه ی فلزی مستطیل شكلی را كه معمولاً از جنس مس و دارای ابعاد مختلف است انتخاب و یك سطح آن را كاملاً‌ موم اندود میكنند. بطوری كه لایه ای به ضخامت سه تا چهار میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را كه به شكل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار داده و نواری را كه پهنایی بیش از نوار ملیله دارد از اطراف قالب میگذارنند تا شكل قالب را بخود گرفته و در موم فرو رود.
هنگامی كه به این ترتیب طرح اولیه ملیله ساخته شد ، استادكار میانه قالب را با نقش های ملیله كه قبلاً‌ بوسیله دست و با كمك انبری ظریف ساخته شده پر میكند و در پایان كار آنها را با مفتول های بسیار ظریف فولادی به یكدیگر می بندد تا بر اثر حركت و تكان خوردن جا عوض نكنند و تغییر شكل ندهند.
این اسكلت بوسیله حرارت دادن صفحه مسی از موم جدا و بر روی سطحی هموار قرار داده میشود و مقداری گرده لحیم كه عبارت از براكس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز را بر روی آن حركت میدهند. بر اثر این كار، گرده لحیم ذوب شده و اتصال نقش های كوچك را با یكدیگر و همچنین دیواره نقش باعث میگردد.
پس از اتمام آتشكاری و اتصال كلیه قطعات به یكدیگر ، سیم های فولادی را بریده و محصول را كه تقریباً‌ كار ساختش به پایان رسیده در طشتكی كه حاوی محلول رقیق اسیدسولفوریك است قرار میدهند. یا در داخل ظرف محتوی زاغاب (‌محلول زاج سفید و آب) میجوشانند تا اضافات و لكه های روی نقره از بین برود. در پایان با برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاك نموده و ناهمواری‌هایش را بوسیله سوهان های ظریف و نیز سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌نمایند.

منبع : بنياد انديشه اسلامي