روزنامه های فرامنطقه ای تریبون کشورهای عرب

برای مروری كلی بر روزنامه های فرامنطقه ای عرب باید به چند نكته توجه داشت. همان طور كه یادآور شدیم جنبش رسانه ای عرب از نیم قرن پیش در رسانه های عربی چاپ لندن آغاز شد و همچنان استمرار دارد. در ادامه مباحث گذشته و برای مروری كلی بر روزنامه های فرامنطقه ای عرب باید به چند نكته توجه داشت. همان طور كه یادآور شدیم جنبش رسانه ای عرب از نیم قرن پیش در رسانه های عربی چاپ لندن آغاز شد و همچنان استمرار دارد. روزنامه های عربی چاپ اروپا در واقع هسته اصلی این جنبش رسانه ای بود كه با انتشار روزنامه هایی چون الحیات و الشرق الاوسط و سپس تاسیس شبكه های ماهواره ای به اوج خود رسید. فعالیت گسترده روزنامه نگاران و روشنفكران عرب مقیم خارج این جنبش را تقویت كرد و سرمایه گذاری رژیم های عربی نیز به آن یاری رساند. در حال حاضر تقریباً می توان گفت هر كشور عربی _ به استثنای بعضی _ تریبونی جهانی دراختیار دارند و از طریق همین تریبون صدای خود را به گوش مخاطبان در سراسر جهان می رسانند. در ادامه این فعالیت ها با رشد و گسترش شبكه های اینترنتی این جنبش رسانه ای شكل پیچیده تری به خود گرفته است. در همه این فعالیت ها دفاع از هویت كشورهای عربی، تاكید بر اصلاحات درونی و رقابت با رسانه های مشهور جهانی به چشم می خورد. حتی می توان گفت در مواردی رسانه های عربی یك نوع جنگ رسانه ای را تعقیب می كنند و در مقابل تبلیغات رسانه های غربی علیه رژیم های عرب می كوشند پاسخگو باشند. در عین حال همین رسانه های چاپ لندن، ضمن انتقاد از شیوه حكم رانی در كشورهای عربی اصلاحات و دموكراسی خواهی را ترویج می كنند. از این رو رسانه های فرامنطقه ای عرب در واقع كاركردی دوگانه داشته كه هم از كلیت رژیم های عربی دفاع می كنند و هم آنها را در معرض انتقاد قرار می دهند. این تعامل موجب می شود تا رسانه های فرامنطقه ای عرب به رسانه هایی تبدیل شوند كه همزمان مورد توجه دولت _ ملت های عربی قرار می گیرند و در مجموع از مخاطبان زیادی در سراسر جهان برخوردار می گردند. به طور مشخص در مورد دستاوردهای این رسانه ها باید گفت:
۱- از نظر حرفه ای و تخصصی روزنامه های فرامنطقه ای عرب الگوی جدیدی را در كار رسانه ای ابداع كردند كه در رشد و پیشرفت روزنامه های داخلی بسیار موثر بود. گرچه روزنامه های چاپ لندن می كوشیدند تا به تقلید از روزنامه های مدرن اروپایی فعالیت تازه ای را تجربه كنند اما همین تجربه به مرور از سوی روزنامه های داخلی و محلی عرب نیز تقلید شد. از همین رو پیشرفت و توسعه روزنامه های داخلی عرب طی نیم قرن گذشته را باید مرهون همین روند دانست. اگر در گذشته هر رژیمی تنها به روزنامه هایی بسنده می كرد كه به صورت تك صدایی بلندگوی تبلیغاتی آن باشد هم اكنون در كشورهای عربی از مغرب عربی گرفته تا سواحل خلیج فارس روزنامه های متنوع و پرقدرتی به چشم می خورند كه افكار عمومی را هدایت می كنند و بر تحولات اثر می گذارند. تخصصی شدن كار روزنامه نگاری دستاورد همین جنبش رسانه ای است و علاوه بر توجه به فرم صفحات، كیفیت عكس ها، نحوه تهیه گزارش ها و انتشار اخبار، توجه به محتوا و استفاده از نویسندگان و تحلیلگران متخصص در هر حوزه از ویژگی های بارز این روزنامه هاست.
۲- شكستن سانسور یكی دیگر از دستاوردهای مهم رسانه های فرامنطقه ای است. در بین كشورهای عرب به سادگی روشنفكران می توانند خارج از چارچوب های تعیین شده توسط رژیم های حاكم، افكار خود را در تریبون های عربی و بین المللی انتشار دهند. از آنجا كه این روزنامه ها در پایتخت های مختلف عربی دوباره چاپ می شوند به راحتی این افكار در سراسر كشورهای عربی گسترش می یابند. به این وسیله سد بلند سانسور شكسته می شود و هر فكر و اندیشه ای با سرعت بیشتر و ملاحظات كمتری می تواند پخش گردد. از این روست كه ناظران معتقدند در كشورهای عربی هیچ صدایی را نمی توان خاموش ساخت. البته این حرف به معنای عدم سانسور در این گونه كشورها نیست. زیرا هر رژیمی مطابق سیاست های خود سانسور را اعمال كرده و روزنامه نگاران یا روشنفكران را تحت تعقیب قرار می دهد. با این وصف روزنامه های فرامنطقه ای عرب تریبونی است كه از دسترس و تطاول بعضی رژیم ها مصون می ماند.
۳- نوآوری و طرح افكار جدید از دستاوردهای دیگر روزنامه های فرامنطقه ای عرب است. به دلیل همان سیاست هایی كه ذكر شد بسیاری از حرف ها را نمی توان در درون كشورهای عرب زد. اما روزنامه های فرامنطقه ای به دلیل كاركرد ذاتی شان و اینكه ناگزیر هستند پیشتاز و نوگرا باشند، جایگاهی است كه می توان تازه ترین افكار را در آنها انتشار داد. برخلاف كشور ما كه معمولاً روشنفكران طراز اول كمتر در روزنامه ها صحبت می كنند و بیشتر مطالب یا طرح های فكری نوین خود را در مجلات تخصصی ارائه می دهند، این شیوه در بین روشنفكران عرب برعكس است و آنان تازه ترین برداشت های فكری خود را ابتدا در روزنامه ها یا مجلات فرامنطقه ای و سپس در كتاب ها و نشریات تخصصی طرح می كنند. ادوارد سعید، علی حرب، جلال امینی، فهمی جدعان، محمد الانصاری، محمدعابد الجابری، نصرحامد ابوزید، محمدسعید العشماوی، حسن حنفی و سایرین از جمله روشنفكرانی بودند كه علاوه بر طرح ایده های جدید خود در این روزنامه ها حتی رویدادهای سیاسی روزمره را هم تجزیه و تحلیل می كردند و این روند همچنان ادامه دارد. بعضی از این افراد نظیر حسن حنفی، رضوان السید، علی حرب و بقیه ستون های ثابتی در این روزنامه ها و مجلات دارند و به صورتی فعال با آنها همكاری می كنند.
۴- پرورش نسلی از كارشناسان سیاسی و تحلیلگران متخصص در حوزه های مختلف از دستاوردهای دیگر این روزنامه هاست كه به مرور در حال توسعه و پیشرفت است. این نسل برخلاف روزنامه نگاران گذشته عرب كه با لحنی حماسی و شورآفرین فقط درصدد اقناع مخاطب بودند، می كوشند به تناسب كار خود و به شیوه روزنامه نگاران برجسته غربی به تجزیه و تحلیل رخدادهای روزمره سیاسی و فرهنگی پرداخته و درباره آنها اظهارنظر كنند. برخی از این نویسندگان چون فهمی هویدی و محمد الرمیحی و مرحوم سمیر قصیر نظیر محمد حسین هیكل به شهرتی جهانی دست یافته اند و نوشته های آنان مخاطبان بسیاری دارد. گرچه بعضی از تحلیلگران و كارشناسان عرب به خدمت رژیم های حاكم درآمده و یا در این رابطه تحلیل های كاملاً جهت داری می نویسند اما در بین آنها صاحبنظران منتقدی نیز وجود دارند كه در مجموع آزادی و دموكراسی و اصلاح طلبی را در كشور های عرب هدایت می كنند.موج تازه اصلاح طلبی در كشور های عرب از سوریه گرفته تا الجزایر و تونس در واقع موجی است كه علاوه بر فشار های خارجی و داخلی توسط این نویسندگان هدایت می شود. این موج به رغم همه افت و خیزها و شدت و ضعف هایی كه در كشور های مختلف عرب دارد در كل جریانی رو به رشد و بی برگشت بوده و نسل های تازه ای را در دامن خود پرورش می دهد.
۵- تعامل ناگزیر دولت ها و نخبگان از دستاورد های دیگر روزنامه های فرامنطقه ای است. اگر تا پیش از اینها رژیم های حاكم عرب می توانستند دهان روشنفكران را دوخته و روزنامه نگاران را خفه كنند و یا بر شیوه های دیكتاتوری و مستبدانه خود پای می فشردند (نظیر آنچه در عراق دوران صدام اتفاق می افتاد) این امر در حال حاضر كمتر امكان پذیر است. چندی پیش «المجله» گزارش مفصلی را انتشار داد كه طی آن اكثر صاحبنظران معتقد بودند سانسور دیگر در كشورهای عربی كاربرد ندارد. زیرا گسترش رسانه های عرب اعم از رسانه های نوشتاری و دیداری و شبكه های اینترنتی به حدی رسیده است كه دیگر هیچ حرفی را نمی توان پنهان یا صدایی را خاموش ساخت. این واقعیت، رژیم های عرب را بر آن داشته است تا به یك نوع تعامل ناگزیر با نخبگان تن دهند. در حال حاضر رژیم عربستان سعودی از جمله رژیم هایی است كه بیشترین تعامل را با جمعی از نخبگان به وجود آورده است و روزنامه فرامنطقه ای الشرق الاوسط انعكاسی از این واقعیت است. بدیهی است در تعامل بین دولت ها و نخبگان خواسته های توده ها فراموش یا نادیده انگاشته می شود و این خطری است كه می تواند آینده چنین روز نامه هایی را تهدید كند. اما از آنجا كه در كشور های عرب تنوع رسانه ای وجود دارد و به ویژه روزنامه های فرامنطقه ای از آزادی عمل بیشتری برخوردار هستند صدای این توده ها لاجرم به گوش خواهد رسید. توجه به این نكته مهم است كه برای مثال در رسانه های عرب صدای سران رژیم ها به همان اندازه شنیده می شود كه صدای افرادی چون بن لادن و ایمن الظواهری یا بدتر از آنها تروریستی چون ابومصعب الزرقاوی. به بیان دیگر در مجموع در روزنامه های فرامنطقه ای عرب می توان به یكسان صدای دولت ها و اپوزیسیون مخالف آنها را شنید و این دستاورد مهمی برای كشورهای عربی است.
۶- جهان غرب تاكید بسیاری بر توسعه رسانه های عربی دارد و در «طرح خاورمیانه بزرگ» نیز این نكته به وضوح مشاهده می شد. شاید دلیل اصلی چاپ و انتشار روزنامه های فرامنطقه ای عرب در اروپا و آمریكا را هم بتوان به این موضوع ربط داد. نكته قابل ملاحظه اینكه حتی افراطی ترین و تند روترین روزنامه های عربی ضد غرب نظیر القدس العربی نیز در همین غرب منتشر می شود. چندی پیش پس از وقوع انفجار در ایستگاه های مترو لندن بعضی از روزنامه نگاران عرب گفتند این دستمزد انگلیسی ها است كه به گروه های بنیادگرا در كشورشان میدان می دهند اما این روند همچنان ادامه دارد. به هر حال تعامل ناگزیر بین دولتمردان عرب و روزنامه نگاران از یك سو و تعامل جهان غرب با روزنامه های فرامنطقه ای عرب از سوی دیگر در رشد و توسعه این رسانه ها نقش بسزایی داشته است. در رابطه با كاركرد روزنامه های فرامنطقه ای عرب نكات دیگری را هم می توان ذكر كرد كه به دلیل رعایت اختصار از آنها پرهیز می شود.

منبع : روزنامه شرق