جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


ایران شناسی در آذربایجان


ایران شناسی در آذربایجان
مفهوم ایرانشناسی, مفهومی گسترده است كه با یك سخنرانی نمی توان به تمام مسائل آن پرداخت, لذا اینجانب فقط به جنبه ادبیات فارسی در آذربایجان می پردازم.
در حال حاضر كارهای مجامع علمی در آذربایجان در آكادمی علوم و دانشگاه دولتی باكو متمركز است. در آكـــادمی عـــلوم دو انستیتوی نســخ خطــی و شرق‌‌شناسی وجود دارد كه محققان آن در مورد ایران شناسی و ادبیات فارسی پژوهش می كنند در دانشگاه دولتی باكو نیز دانشكده خاور شناسی مشغول انجام این گونه پژوهش‌هاست. دپارتمان ایران شناسی به طور خاص در این دانشكده تعبیه شده است كه كارهای تحقیقاتی آن در مورد ادبیات فارسی به سه دسته تقسیم می شود:
۱- ترجمه
۲- تهیه متن انتقادی
۳- كارهای پژوهشی
در هر سه رشته تحقیقات با ارزش و مهمی اجرا شده و می شود كه بعضی از آنها را در اینجا معرفی می كنم:
در رشته ترجمه علاقه دانشمندان بیشتر به ادبیات كلاسیك و قرون وسطایی است و نتیجه آن ترجمه شاهكارهای كلاسیك فارسی به زبان آذربایجانی است. از جمله این ترجمه‌ها, ترجمه شاهنامه فردوسی در ۶ جلد به زبان آذربایجانی است كه توسط مترجم معروف آذری, مبارز علیزاده انجام گرفته است. متأسفانه تا كنون این ترجمه چاپ نشده است. استاد علیزاده مثنوی یوسف و زلیخای جامی را نیز به زبان آذری ترجمه كرده و باعث توجه خوانندگان و علاقه‌مندان به ادب فارسی شده است. استاد دیگر آذری رستم علی اف است كه خمسه نظامی را به زبان روسی و آذری ترجمه كرده است, همچنین گلستان سعدی توسط ایشان به زبان آذری ترجمه شده است. اكرم جعفر نیز رباعیات خیام را به این زبان برگرداند. علاوه بر این محقیقن آذربایجانی در مورد آثاری چون سیاستنامه خواجه نظام‌‌المللك, سفرنامه ناصر و خسرو, چهار مقاله نظامی عروضی, كلیله و دمنه, قابوسنامه و .... تحقیقاتی انجام داده‌اند مركز توجه دانشمندان آذربایجانی نثر تاریخی فارسی نیز بوده است؛ به عنوان نمونه ترجمه تاریخ شیخ ویس ابوبكر الآهاری و ذیل تاریخ گزیده حمدالله مستوفی و ذیل تاریخ پسر حمدالله مستوفی ـ زین‌‌الدین ـ را می توان نام برد. دو اثر اخیر بر اساس نسخه‌های خطی كه در هلند و سنت پترزبورگ روسیه نگهداری می شده انجام شده است. در این آثار حوادث قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی نواحی شمالی ایران و آذربایجان مورد توجه مترجمین بوده است.
علاوه بر این, محققان به متون عرفانی نیز علاقه نشان دادند و از میان این متون مناجات شیخ عبدالله انصاری, رساله عشق و عقل شیخ نجم الدین رازی و لمعات فخرالدین عراقی به آذری ترجمه و چاپ شده است. هم اكنون نیز ترجمه تذكرهٔالشعراء سمرقندی كه قبلاً به انگلیسی ادوارد براون چاپ شده بود به زبان آذری در دست اقدام است. علاوه بر متون قدیم, توجه به ادبیات معاصر نیز در میان محققان و مترجمان بارز است؛ از جمله دیوان امام خمینی(ره) توسط مبارز علیزاده ترجمه و با نام «قبله عشق» چاپ شده است.
اینجانب به جرأت می گویم كه ترجمه این آثار و به طور كلی ترجمه شاهكارهای ادبیات فارسی كه شاهكارهای جهانی هستند اهمیت بسیاری در آشنایی محققان دنیا با ادبیات فارسی داشته است.
رشته دوم تهیه متن انتقادی است. در قرن بیستم دانشمند معروف روسیه ـ كوندرات ـ گفت كه شرق شناسی از علم فیلولوژی شروع می شود و ما می گوئیم علم فیلولوژی از تهیه متن شروع می شود. تهیه متن انتقادی بسیار مهم است, زیرا بدون داشتن متن كامل و تصحیح شده, یك محقق نمی تواند كار خود را چنان كه شاید و باید انجام دهد و نتیجه درست در دست داشته باشد. به این دلیل كه در آذربایجان اهمیت زیادی به متن داده می شود. رستم علی اف محقق آذربایجانی با همكاری استاد معروف روسی نوری عثمانوف متن انتقادی شاهنامه فردوسی را در دست تهیه دارند؛ علاوه بر تهیه متن انتقادی خمسه نظامی گنجوی و چاپ آن, متن انتقادی نظیره نویسی های مختلف بر خمسه نظامی نیز تهیه شده است از آن چمله متن انتقادی مطلع‌‌الانوار امیر خسرو دهلوی و مجنون و لیلی او كه توسط طایر محرم اف تهیه و چاپ شده است. طایر محرم اف همچنین متن كامل اشعار شاعر قرن چهاردهم آذربایجان, اشرف مراغه‌ای را نیز تهیه كرده و قرار است در تبریز چاپ شود. این متن بر اساس سه نسخه خطی كه یكی در كتابخانه پرینستون آمریكا و دومی در كتابخانه بودلی در آكسفورد و سوم در دارالكتب مصر نگهداری می شود تهیه شده است, علاوه بر این ادیبی شیرازی, شاعر قرن شانزدهم, در جواب به خمسه نظامی, سه خمسه كامل در ۱۵ مثنوی نوشته كه متن ۱۰ مثنوی از آن توسط ابوالفضل رحیم‌اف تهیه و چاپ شده است. نسخه مهم دیگر كه برای فارسی و آذری زبانان اهمیت ویژه‌‌ای دارد و نسخه‌ای نادر است خمسه جمالی تبریزی است كه در كتابخانه ایندیاآفیس (Endia office) در لندن نگهداری می شود. كتاب دیگر جامع‌‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله است كه متن آن در باكو تهیه و چاپ شده است رشته سوم كارهای پژوهشی است. تألیفات در این رشته به دو قسمت تقسیم می شود:
۱- تئوری ۲- تألیفاتی كه مربوط به تاریخ ادبیات است. تألیفات گروه اول موضوعات زیر را در بر می گیرد: تازگی و سنت در شعر فارسی قرن بیستم, تئوری عروضی, خمسه سرایان قرون وسطایی, صائب تبریزی و سبك هندی و ....در این آثار از ادبیات تطبیقی و ژانر و اسلوب سخن بحث می شود. در گروه دوم درباره زندگی و آثار شاعران و نویسندگانی چون نیما, پروین, شاملو و دیگران تحقیق می شود و آثار آنان مورد بررسی قرار می گیرد.
در حال حاضر محققان جوان روی آثاری چون تذكرهٔالاولیا عطار, خمسه خواجوی كرمانی و راحه الارواح دقایقی كار می كنند. همچنین ادبیات معاصر انقلاب اسلامی نیز جایگاه خود را در تحقیقات آذربایجانی‌ها باز كرده است و آثار كسانی چون قیصر امین پور, نصرت رحمانی, گرمارودی, قزوه, كاكایی و دیگران مورد بررسی قرار می گیرد. در پایان یكی از آثار خود را به نام مثنوی هفت اورنگ كه درباره خمسه شاعر قرن چهاردهم جمالی تبریزی است به كتابخانه دانشگاه ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی كه این سمینار در آن برگزار شده اهدا می كنم.
مهدی كاظم اف
برگرفته از: / فصلنامه سخن عشق ۱۹ :پاییز ۱۳۸۲
منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی


همچنین مشاهده کنید