هنجارگریزی در شعر امروز

در این نوشتار تلاش شده است تا ضمن یادآوری این بعد از هنجارگریزی شعر امروز به تحلیل پاره‌ای از كاركردهای زیبایی‌آفرین آن پرداخته شود.
نقش شیوه نوشتار در درست خواندن شعر، انتقال احساس و اندیشه، برجسته‌سازی تصاویر و نشان دادن فاصله‌های زمانی و مكانی از جمله محورهای مورد توجه نویسنده است.
كلیه واژه : نقد شعر، هنجارگریزی، مصراع بندی، شعر نو.
یكی از انواع هنجارگریزی شعر، كه در بعد بصری و دیداری آن آشكار می‌شود، هنجارگریزی نوشتاری است. نوع نوشتار شعر در اولین و ابتدایی‌ترین شكل ارتباط یعنی ارتباط دیداری به ما می‌فهماند كه با شعر رو به رو هستیم. دامنه این نوع هنجارگریزی در شعر كلاسیك بسیار محدود است و غالباً می‌توان آن را در دو شكل اساسی شناسایی كرد و سایر اشكال را یا توابع این دو دانست و یا شاخه‌های فرعی كم اهمیت.مصرعهای شعركلاسیك یا براساس قالب بیت به شكل دو به دو در مقابل هم قرار می‌گیرند و یا به شكل ستونی و مصرعهای پیوسته در زیر هم. اما شكل مصرع بندی در شعر نو براساس هیچ قالب مشخص و از پیش تعیین شده‌ای نیست. و در واقع شاعر با سرودن شعر ساختار نوشتاری آن را نیز طرح می‌ریزد. شاید بتوانیم بگوییم در شعرامروز به تعداد شعرهایی كه سروده می‌شوند ساختار نوشتاری وجود دارد. اما در عین حال نباید پنداشت كه در شكل‌گیری این ساختار هیچ عامل دیگری جز خواست شاعر مؤثر نیست و یا تصادفی است و تهی از هرگونه منطق زیباشناختی، بلكه دقیقاً از آن روی كه شاعر همان گونه كه واژه‌های شعرش را بر پایه ذوق تربیت یافته و سرشت ادبی خود از میان انبوه واژگان برمی‌گزیند و اگر واژه‌ای دلخواه را نیابد، خود به آفرینش واژه‌های تازه دست می‌زند، ساخت نوشتاری شعر را نیز برمی‌گزیند. همه آنچه در حوزه نقد و بررسی عناصر دیگر شعر پذیرفتنی است درباره ساخت نوشتار نیز صادق است. به این ترتیب دریچه‌ای دیگر در نقد شعر گشوده می‌شود كه بررسی و تحلیل ساخت نوشتاری است كه البته چون تیغی دو لبه عمل می‌كند و همان اندازه كه می‌تواند باعث برجستگی هنری شعر باشد، می‌تواند به آن لطمه بزند. اهمیت ساختار نوشتار تا جایی است كه گاه برای منتقد این امكان را به وجود می‌آورد كه از آن پایه‌ای برای تثبیت تحلیلهای دیگر خود در شعر بسازد؛ به عبارت دیگر اهمیت طرحریزی و تحلیل شیوه نوشتار، اگر بیش از اهمیت عناصر دیگر سازنده فرم شعر نباشد، كمتر نیست.
در این مجال اندك بی‌اینكه ادعای كشف نكته‌ای بدیع و تازه در میان باشد تنها كوشیده‌ام ضمن یادآوری این بعد از هنجارگریزی شعر امروز به تحلیل پاره‌ای از كاركردهای زیبایی‌آفرین آن بپردازم كه البته در این مختصر نمی‌گنجد و دامنه وسیعی دارد.
۱) نقش شیوه نوشتار در درست خواندن شعر
فهم و دریافت درست معانی شعر بیش از هر چیز به درست خواندن شعر باز بسته است و مكث و توالی به هنگام از مهمترین شاخصهای آن است. این ویژگی در نوع نوشتار شعر كلاسیك تأثیر نگذاشته و به همین دلیل، مكث اشتباه و توالی غلط، گاه ما را در فهم معانی شعر دچار مشكل می‌كند. این مشكل در شعر نو تا اندازه‌ای برطرف می‌شود چرا كه یكی از عواملی كه در نوع مصرع بندی شعر امروز تأثیر گذاشته در نظر گرفتن توالی و مكث در خواندن است. شاعر با انتخاب خطوط ومصرعهای شعر خود و با گزینش شكل چیدن واژگان، خواننده خود را وادار می‌كند كه گاه به توالی بخواند و گاه مكث كند؛ به عنوان نمونه به این شعرتوجه كنید و ببینید شاعر چگونه روش خواندن خاص خود را در نوع نگارش واژگان باز تابانده است:
و در این گلخن مغموم
پا در جای
چنانم
كه مازوی پیر
بنده‌ی دره تنگ
(شاملو، بن‌بست‌ها و ببرهای عاشق، ۱۹۵)
قرار گرفتن «پا در جای» در یك مصرع جدا، خواننده را وا می‌دارد كه آن را به «مغموم» نپیوندد و بداند كه قیدی است برای راوی شعر. عبارت «بنده‌ی دره تنگ» نیز با قرار گرفتن در یك سطر به جای اینكه صفتی برای «مازوی پیر» به شمار رود مسند خواهد بود و در نهایت خواننده به یاری این شیوه نوشتار به درك یك تمثیل زیبا نائل می‌شود. هر چند در همین حال بعد ایهامی شعر ضعیف می‌شود، همچنان كه اشاره شد،‌ شاعر با اقتدار خواننده را متوجه مقصود خود می‌كند و این مطلبی است كه اینجا موردنظر اوست؛ اگرچه چندان با ذوق پیروان نظریه نقد معطوف به خواننده سازگار نباشد و از اقتدار خواننده در تأویل متن بكاهد.
با توجه به آنچه گذشت باید به نكته‌ای در شیوه نوشتار شعر كلاسیك اشاره كنیم و آن توان ایهامی بسیار زیاد این شیوه نوشتار است به ویژه در اشعاری مثل غزلهای حافظ كه ایهام در آن عنصر غالب است. اگر بخواهیم این اشعار را به شیوه شعر نیمایی بنویسیم گاه ناگزیریم براساس هر یك از معانی ایهامی شكل نوشتاری خاصی را برگزینیم. به عنوان نمونه به این بیت توجه كنید:
عرضه كردم دوجهان بر دل كار افتاده بجز از عشق تو باقی همه فانی دانست
این بیت را با توجه به ایهامی كه درجایگاه دستوری «باقی» وجود دارد به دو شكل می‌توان نوشت :
عرضه كردم دو جهان
بر دل كار افتاده
بجز از عشق تو
باقی
همه فانی دانست
یا :
عرضه كردم دو جهان
بر دل كار افتاده
بجز ازعشق تو باقی
همه
فانی دانست
با توجه به نوع تأویل هر خواننده و تأكیدهایی كه بر واژگان خاص دارد،‌ شكلهای نوشتاری دیگری نیز مفروض است.
۲) نقش شیوه نوشتار در انتقال احساس و اندیشه
شیوه نوشتن بندها و مصراعها در شعر نو گاه بیش از اینكه تأثیری در مكث و توالی درست در خواندن داشته باشد،‌ نشاندهنده‌ی احساس واندیشه شاعر و موجب انتقال آن به خواننده است؛ به عنوان نمونه می‌توان به شعری كه سپهری درسوگ فروغ فرخزاد سروده است اشاره كرد:
و بارها دیدیم
كه با چقدر سبد
برای چیدن یك خوشه بشارت رفت.
ولی نشد
كه روبروی وضوح كبوتران بنشیند.
(حجم سبز، ۴۰۰)این دو قطعه شعر با فاصله و هر یك به عنوان یك بند از شعر قرار گرفته است. فاصله‌ای كه می‌تواند تداعی‌كننده فاصله حیات دوست تا حسرت واقعیت ازدست رفتن او باشد.
شاعرعبارت «ولی نشد» را پس از این فاصله پرالتهاب در یك مصرع برجسته كرده تا نشانی باشد از درد و حسرتی كه این نشدن بر دل می‌نشاند. گاه حتی یك مصرع بر پایه نوشتار جایگاه ارزشی بند را درشعر پیدا می‌كند؛ به عنوان مثال درشعر «ندای آغاز» عبارت «باید امشب بروم» با توجه به فاصله‌ای كه از قطعه‌های شعری قبل و بعد از خود دارد، یك بند است كه نشاندهنده اهمیت این «رفتن» است.
... و شبی ازشبها
مردی ازمن پرسید
تا طلوع انگور، چند ساعت راه است؟
باید امشب بروم
باید امشب چمدانی را
كه به اندازه پیراهن تنهایی من جا دارد، بردارم‌...
(سپهری، حجم سبز، ۳۹۱)
گاه شاعر همه مصرعهای شعر را از سر سطر آغازنمی‌كند و با آرایشی خاص آنها را می‌نویسد. دراین مواقع معمولاً جمله را ناتمام رها كرده،‌ سطر بعد را از همانجا آغاز، و شعر حالتی پلكانی پیدا می‌كند. این شیوه نگارش اغلب برای تأكید بر یك از واحدهای معنایی صورت می‌گیرد و هر یك از آنها در سطری جدا قرار می‌دهد:
مراتوبی‌سببی نیستی
(شاملو،‌ بن‌بست‌ها و ببرهای عاشق، ۲۴۷)
خواننده می‌تواند حقارت و كوچكی عاشق را در برابر عظمت و بزرگی معشوق،‌ و سزاواری او را در این عشق در عین ناشایستگی‌اش در آینه نوشتار این شعر ببیند.
تأثیر این شیوه نوشتار در محور عاطفی شعر به اندازه‌ای است كه حتی توجه فروغ را نیز، كه به شكل آشكاری در همه سطور شعر خود پیوسته پایبند به شروع از ابتدای سطر است، جلب كرده و او را واداشته است كه جایی این روش متداول را فرو نهد و بگوید:
بعد از تو پنجره كه رابطه‌ای بود سخت زنده و روشن
میان ما و پرنده
میان ما و نسیم
شكست
شكست
شكست
(ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، ۴۹ـ۵۰)
درواقع این كاركرد شیوه نوشتار را می‌توان از مهمترین كاركردهای آن دانست. به نظر می‌رسد كه عنصر «نظم و همنشینی واژگان» كه فرمالیست‌ها را اولین ویژگی شعر می‌دانند كه میان آن و زبان متداول فاصله می‌اندازد اگر چه ظاهراً بنیان آن را آهنگ وموسیقی كلام دانسته‌اند (بابك احمدی، ۱۳۷۸، ۵۹) به این ویژگی، یعنی ساخت و نوشتار شعر نیز اشاره دارد، زیرا این شیوه علاوه بر اینكه واژه را برجسته می‌كند بار معنایی آن را نیز می‌افزاید.
۳) نقش شیوه نوشتار در دیداری كردن شعر
گاه شاعر، ترتیب واژگان شعر را در نوشتار به شكلی می‌آورد كه در خدمت دیداری كردن شعر و به عبارت دیگر تجسم بخشیدن به مفهوم آن درمی‌آید. شاید بتوان گفت این شیوه نوشتار گونه‌ای شعر عینی تجسمی است كه پس ازجنگ جهانی دوم در ادبیات غرب رواج یافت و تجربیاتی در این زمینه در شعر ما صورت گرفت ولی چندان شكل جدی پیدا نكرد. (سیما داد، ۱۳۷۵، ۱۹۶)
به عنوان نمونه به این شعر طاهره صفارزاده با ترجمه خوب دكتر محمد هادی كامیابی توجه كنید:
Bulldozers
بولدوزرها
Bones Bartered Bury
به خاك می‌سپارند بی‌جان شده بدنهای
Bombs By
با بمب‌ها را
شاعر بخوبی و با هنرمندی، مفهوم انفجار را در شكل به هم پاشیده واژگانی كه همه با حرف اول «بمب» آغاز می‌شوند، به تصویر كشیده است.
انعكاس شدید دیداری «پایین آمدن» در این شعر صفارزاده نیز تنها از طریق شیوه نوشتار میسر شده است:
دم غروبی
از لب بوم
بیا پایین
بیا پایین
بیا پایین
پایین
پایین
پایین
(صفارزاده، سد و بازوان، ۴۸)
واژه پایین ابتدا به صورت نردبانی و بعد پله‌ای چیده شده، و به این ترتیب این مفهوم را دیداری كرده است. شاعران درانعكاس مفاهیم به شكل دیداری در حوزه نوشتاری شعر از امكاناتی كه این فراهنجاری در اختیار آنها می‌گذارد به گونه‌ای دیگر نیز سود برده‌اند؛ به این ترتیب كه هر جزء از تصویر را در مصرعی جدا ارائه می‌كنند و در این شیوه، درست مانند تصویربرداری كه از كنار هم چیدن نماهای متفاوت یك تصویر نهایی به دست می‌دهد، عمل می‌كنند.گاه از طریق انطباق این نماها و یا انتقال متناسب از یكی به دیگری تشبیه‌ها و استعاره‌های ظریفی پدید می‌آید، چیزی شبیه آنچه در این شعر با به كارگیری تواناییهای شیوه نوشتار آفریده شده است:
بانو نشسته بود
بر تپه‌ای بلند
خورشید
از بطون شب بیرون می‌زد.
(صفارزاده، دیدار صبح، ۱۰۴)
شاعر ابتدا تصویری از بانو ارائه می‌دهد و بعد در سطری جدا تصویری از تپه ارائه می‌دهد و در بازگشت به فراز تپه، امری كه سپیدخوانی این متن به ما تصور آن را می‌دهد، خورشید را به جای بانو می‌نشاند و چنان هنرمندانه عبارت «بر تپه‌ای بلند» را در مصرعی جداگانه میان بانو و خورشید گنجانده است كه مخاطب را به تأمل وامی‌دارد كه بانو بر تپه‌ای بلند نشسته یا خورشیدی كه در درون دشت از پس تپه‌ای بلند سر می‌كشد و این درنگ را شاعر با عبارت بعد استمرار می‌بخشد:
یكی شدن آفتاب و خاك رنگ غریبی داشت
۴) نقش شیوه نوشتار در نشان دادن فاصله‌های زمانی و مكانی
فاصله‌های زمانی و مكانی بیش از اینكه در شكل مصرع بندی شعر تأثیری داشته باشد در طرح بندهای آن منعكس می‌شود؛ به این معنا كه گاه با انتقال از یك بند به بند، بعد زمان یا مكان هر دو تغییر می‌كند. بنابراین هر بند، نقش و جایگاه ارزشی یك پلان را پیدا می‌كند بویژه در شعرهایی كه بیانی روایی دارند؛ به عنوان نمونه به این شعر سپهری توجه كنید:
من به خانه بازگشتم ، مادرم پرسید:
میوه از میدان خریدی هیچ؟
ـ میوه‌های بی‌نهایت را كجا می‌شد میان این سبد جا داد؟
ـ گفتم از میدان بخر یك من انار خوب
ـ امتحان كردم اناری را
ـ از كنار این سبد سر رفت
ـ به چه شد آخر خوراك ظهر‌...
(سپهری، حجم سبز، ۳۷۰)
در این نمونه، فاصله زمان مكان به وضوح پیداست؛ فاصله‌ای كه به دلیل ساختار روایی شعر بسیار حقیقی به نظر می‌رسد. فاصله‌هایی كه به شكل آشكاری زاییده دنیای خیالی شعر است نیز اغلب به همین صورت درساختارنوشتاری شعر تأثیر می‌گذارد:
پس آفتاب سرانجام
در یك زمان واحد
بر هر دو قطب ناامید نتابید
تو از طنین كاشی آبی تهی شدی
و من چنان پرم كه روی صدایم نماز می‌خوانند‌...
(فرخزاد، ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، ۴۴)
در دنیایی كه شاعر طرح ریخته است میان زمان گذشته‌ای كه درآن، خویش را در قالب دوم شخص مورد خطاب قرار می‌دهد و اكنونی كه با خود در حال واگویه‌ای درونی است، فاصله‌ای هست كه این چنین در ساخت نوشتاری شعر منعكس شده است.
گاه در نظر نگرفتن این فاصله‌های احتمالی میان بندهای یك شعر، درك آن را دشوار وحتی غیرممكن می‌سازد. در صورتی كه توجه به این امر راهی برای فهم بسیاری از دشواریهای شعر به دست خواهد داد؛ به عبارت دیگر باید گفت طرح روایی بسیاری از شعرهای امروز، طرحی خطی نبوده، و با فاصلههای زمانی و مكانی می‌شكند و در تحلیل و تأویل آن باید به این فاصله‌های احتمالی توجه داشت به عنوان نمونه به این شعر توجه كنید:
می‌لرزی تو و تمام شمشادها و بلورها ... چه وقت آنگاه كه دستانم ریشه بریدند در بند اول زمان حال است و گویا شاعر مخاطبی خاص دارد اما در بند دوم علاوه بر اینكه زمان افعال گذشته است، گویا مخاطبی هم در میان نیست و آنچه مانده بیش از اینكه خطاب به كسی باشد، واگویه‌ای شخصی و درونی است.
۵) نقش شیوه نوشتار در برجسته‌سازی تصاویر
شاعر برای برجسته كردن تصویری خاص، گاه از رایجترین عامل مصرع بندی در شعر نو، كه مكث و توالی درست درخواندن است و یا توزیع متناسب افاعیل عروضی، سرمی‌پیچد تا بتواند تمام اركان یك تصویر را به تمامی در یك مصرع جای داده، به این ترتیب یك تصویر برجسته و كامل ـ و نه گسسته ـ ارائه دهد.
شاید این آب روان می‌رود پای سپیداری تا فرو شوید اندوه دلی
دست درویشی شاید، نان خشكیده فرو برده در آب.
(سپهری، حجم سبز، ۳۴۶)
درسطر اول شعر سع مصرع متداول شعر نو در یك سطر جای گرفته و یك تصویر را ارائه می‌كند و در سطر دوم نیز دو مصرع در كنار هم جای گرفته، از دست درویشی حكایت دارد كه نان خشكیده در آب فرو برده است. به نظر می‌رسد شاعر با به هم پیوستن این مصرعها و تن دادن به مصرعهای طولانی دركنار مصرعهای كوتاه شعرش نه تنها از گسست تصویری پرهیز كرده بلكه روانی جویبار را نیز دركشیدگی این مصرع منعكس كرده است.
منابع و مأخذ
۱. احمدی، بابك، ساختار و تأویل متن، مركز، چاپ چهارم، ۱۳۷۸.
۲. داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی،‌ مروارید، چاپ دوم، ۱۳۷۵.
۳. رضایی، مهناز، عروسانه‌ی خاك، محقق، چاپ اول، بهار ۱۳۸۰
۴. سپهری، سهراب، هشت كتاب، طهوری، چاپ هجدهم، ۱۳۷۶.
۵. شاملو، احمد، بن‌بست‌ها و ببرهای عاشق،‌ گزیده ع. پاشایی، یوشیج ـ ثالث، ۱۳۷۷.
۶. صفارزاده، طاهره، دیدار صبح، نوید، ۱۳۶۶.
۷. ــــــــــ ، سد و بازوان، زمان،‌۱۳۵۰.
۸. فرخزاد، فروغ، تولدی دیگر، به آفرین، ۱۳۷۷.
۹. ـــــــــــ ، ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، به آ‏فرین، ۱۳۷۷.
پانوشت‌ها :
تاریخ دریافت مقاله : ۱۲/۲/۸۲ تاریخ پذیرش نهایی : ۱۶/۴/۸۲
* دانشجوی دكتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد.
مریم صالحی‌نیا
برگرفته از: فصلنامه پژوهشهای ادبی ش۱

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی