عروس وحی

آیات قرآن و كلام وحی همواره از زیباترین و شیواترین كلمات برخوردار بوده‏اند، به گونه‏ای كه نه در كلام عرب و نه در هیچ كلام دیگری همانند نداشته و نخواهند داشت.
الفاظ كلام الهی از لحاظ كیفیت چنین كلمات و نظم زیباتر از هر نظم و نثر و از نظر مفاهیم و معانی دقیق و عمیق آن، شیواتر از هر سخن و كلام دیگری است. اما در میان آیات و سوره‏های قرآن، بعضی از درخشندگی و برجستگی خاصی برخوردارند كه ائمه‏علیهم السلام به آنها اشاره كرده‏اند. از آن جمله سوره «الرحمن‏» است كه «عروس قرآن‏» لقب گرفته است. (۱)
اما چرا «عروس‏» و نه چیز دیگر؟ معلوم است كه به خاطر زیبایی این سوره است، آن هم زیبایی مفاهیم این سوره، نه زیبایی ظاهر آیات و الفاظ آن; چه اینكه ظاهر آیات این سوره چندان تفاوتی با دیگر سوره‏ها ندارد و شاید بتوان سوره‏های زیباتری هم از نظر نظم و نثر در قرآن پیدا كرد كه به آنها لقب «عروس‏» داده نشده است.
اما باز این سؤال مطرح است كه چه مفاهیم و معانیی در این سوره وجود دارد كه موجب شده این سوره لقب «عروس‏» به خود بگیرد، در حالی كه می‏بینیم همین مطالب یعنی تذكر به نعمت‏های خدا و توبیخ مكذبین در جاهای دیگر قرآن هم آمده است; با این حال چرا فقط این سوره را عروس قرآن نامیده‏اند؟!
شاید بتوان به این سؤال با دو احتمال پاسخ داد. اول اینكه بگوئیم گرچه این مفاهیم در جاهای دیگر قرآن هم آمده‏است; اما تذكر به همه آنها در یك جا، به این صورت كه در این سوره تكرار شده است، در جای دیگری از قرآن به چشم نمی‏خورد. اما احتمال دوم كه به نظر می‏رسد به واقعیت نزدیكتر باشد، آن است كه این سوره همانند عروس زیبایی در دیبا فرو رفته و در پس پرده حجله پنهان شده است. یعنی در پس پرده مفاهیم و معانی ظاهر آیات با چهره‏ای زیبا و در نهایت‏حسن پنهان شده كه با سرانگشت اشاره محرمان وحی خودنمائی می‏كند.
و این گونه آیات گرچه در سوره‏های دیگر قرآن هم هست، اما در این سوره همچنان كه اشاره خواهد شد، با كنایه و استعاره و ایهام بیشتری نازل شده است و همین باعث می‏شود كه این سوره زیباتر از سوره‏های دیگر باشد و شباهتش به عروس بیشتر شود; زیرا كه حسن و زیبایی عروس (همچنان كه در آیه ۷۲ همین سوره به آن اشاره شده است) در این است كه در زیر تور و پشت پرده باشد: «حور مقصورات فی الخیام‏»
بعضی از مفسرین نمونه هایی از این پرده برداری از الفاظ و معانی ظاهری و كشف جمال این حقیقت پنهان شده را بیان كرده‏اند كه در این مقال، به طور اجمال به آنها می‏پردازیم:
علامه مجلسی در «بحار» از علی بن ابراهیم قمی چنین نقل كرده است (۲) :«الرحمن علم القرآن‏»; یعنی «علم محمدا القرآن‏»و درباره آیه «خلق الانسان‏» می‏فرمایند: ذلك امیرالمومنین علیه السلام «علمه البیان‏»;یعنی «علمه بیان كل شی‏ء یحتاج الناس الیه‏» و درباره «الشمس و القمر بحسبان‏» می‏فرمایند كه مراد آن دو نفر هستند (اولی و دومی از غاصبان خلافت)، كه در قیامت‏به عذاب خدا گرفتار می‏شوند; به این صورت كه نور ظاهری آنها به عرش برمی گردد و حرارت آنها هم كه از جهنم بوده است، به جهنم برمی گردد و تعبیر «شمس‏» و «قمر» برای آن دو نفر به این جهت است كه پیروان آنها آنان را خورشید این امت و نور آن می‏دانند. و به خدا سوگند كه غیر از آن دو نفر كسی مراد خداوند نیست و نیز درباره این آیه «و النجم و الشجر یسجدان‏» فرموده‏اند كه «نجم‏» رسول خداصلی الله علیه وآله است كه خداوند در جای دیگر قرآن هم به ایشان لقب نجم داده است. (در سوره نحل آیه ۱۶:« و علامات و بالنجم هم یهتدون‏» كه علامات اوصیاءهستند و نجم رسول خداصلی الله علیه وآله.)
و آیه «و السماء رفعها و وضع المیزان‏» را نیز چنین معنا می‏فرمایند كه «سماء» رسول خداصلی الله علیه وآله است كه خداوند او را بسوی خودش بالا برده‏است و «میزان‏» امیرالمؤمنین‏علیه السلام است كه او را برای خلقش نصب كرده است و درباره آیه‏«الا تطغوا فی المیزان‏» می‏فرمایند كه بر امام با عصیان از دستوراتش طغیان نكنید « و اقیموا الوزن بالقسط‏»; یعنی: برای خود امام عدل اقامه كنید.«و لاتخسروا المیزان‏»; به امام ظلم نكنید و حقش را كم نگذارید.
و اما درباره «فبای آلاء ربكما تكذبان‏» چنین می‏فرمایند كه این آیه در ظاهر خطاب به جن و انس است ولی در باطن مراد، آن دو نفر (غاصبان خلافت) هستند. و این مطالب از امام صادق علیه السلام در كتاب «كنز الفوائد و تاویل الآیات الظاهرهٔ‏» هم روایت‏شده است كه علامه مجلسی در «بحار» از آن نقل كرده است. (۳)
این در حالی است كه درباره آیات دیگر این سوره هم به همین منوال پرده از چهره زیبای حقیقت كنار زده شده و مقداری از وجاهت و زیبایی آن را آشكار كرده‏اند.
علامه مجلسی در «بحار» (۴) از كتاب «كنز الفوائد» از ابوذررضی الله عنه از پیامبر گرامی اسلام‏صلی الله علیه وآله درباره آیه «مرج البحرین یلتقیان‏» روایت كرده است كه آن دو بحر علی و فاطمه‏علیهما السلام هستند كه هر یك دریایی از علم هستند و یكی بر دیگری خروج نمی‏كند و «یخرج منهما اللؤلؤ و المرجان‏» حسن و حسین‏علیهما السلام هستند. شیخ صدوق در «خصال‏» و ابن شهر آشوب در «مناقب‏» و دیگران نیز این روایت را نقل كرده‏اند. حال با این نمونه‏ها، ما می‏توانیم به جمع بندی زیبایی دست پیدا كنیم و آن اینكه سوره الرحمن در توصیف زیباترین مخلوقات خداوند و تذكر به قدردانی از این نعمت‏های حقیقی و توبیخ تكذیب آنها نازل شده است و لقب «عروس‏» سزاوارترین لقب برای این سوره است و نباید از این نكته غافل بود كه تعبیر آیات این سوره همه، به حكم وحدت سیاق، باید بر همین منوال براهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله تطبیق شود تا وحدت سیاق این سوره خدشه دار نشود.
گر چه درباره آیات دیگر این سوره چنین تفاسیری از اهل بیت‏علیهم السلام به ما نرسیده است ولی مشابه آنها در احادیث دیگری وارد شده است كه منطبق بر مفاهیم این آیات است و شاید بتوان با كمك آنها مراد و مقصود واقعی بقیه آیات این سوره زیبا را پیدا كرد و اشاره مفسران كلام الهی و امانتداران وحی به بعضی از آنها و فروگذاری از بیان بعضی دیگر، از باب این است كه «تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.»
پی‏نوشت‏ها:
۱) مستدرك الوسائل، ج ۴، ص ۳۵۱: روی عن موسی بن جعفر، عن آبائه عنه قال: «ولكل شی‏ء عروس و عروس القرآن سورهٔ الرحمن - جل‏ذكره - ».
۲) بحار الانوار، ج ۲۴، ص ۶۷، ۳۶،۱۷۱.
۳) بحار الانوار، ج ۲۴، ص ۳۰۹ و ج ۳۰، ص ۲۵۶.
۴) بحار، ج ۲۴، ص ۹۷، ۹۸ و ۹۹.


سید هادی عظیمی

منبع : بنياد انديشه اسلامي