استفاده هوشمندانه از درآمدهای نفتی

اینجاست كه بوی دلارهای نفتی در اتاقهای سیاستمداران می پیچد و دستهای نامرئی با استفاده از این ثروت بادآورده امروز و آینده سیاسی بسیاری از معادلات را تعیین می كنند. از این رو می توان گفت كه در جدال انسان با نفت، این انسان بوده كه همواره با پشتی خاك خورده بر زمین افتاده و شكست خورده است. این ماده سیاه و بدبو به لطف نیروی ذاتی و خیره كننده اش از دل طبیعت خارج شده، با كمك انسان به رؤیایی ترین ثروت تمامی تاریخ تبدیل شده است.
در روزهایی از تاریخ كه قیمت هر بشكه آن از مرز شصت دلار گذشته و تا آستانه رسیدن به رقم رؤیایی ۷۰دلار رسیده است، جهان از ناامنی و هراس به مرز اشباع رسیده است. این در حالی است كه به لطف بشكه های نفت، دلارهای سبز دو دستی روانه صندوق های مالی كشورهای جهان می شوند. این دلارها اما به جای تبدیل شدن به بهترین وسیله برای ایجاد امنیت و رفاه و شادی انسانها، در بسیاری از مواقع وسیله ای برای بقای حكومت هایی بوده كه در سیاست گذاری های كلان خویش توجه چندانی به نقش مردم نشان نمی داده اند.شاید از این روست كه دغدغه چگونگی مصرف این ثروت در نزدملتها از آغاز استخراج این قطره های كثیف و بی قیمت، همواره به شكل دغدغه ای اساسی برای بسیاری از تولیدكنندگان نفتی وجود داشته است.
ما و نفت
از روزی كه قطرات سیاه نفت از لابه لای مته های حفاری در تپه های اطراف مسجدسلیمان بیرون زد و بر سر و صورت كارگران آشفته باریدن گرفت، كشور ما تغییرات بسیاری از سرگذرانده است. تاریخ ما اما از آن روز تاكنون پیوندی عمیق با نام نفت برقرار كرده است. به عبارتی در شیوه معیشت آسیایی ما، نفت جای آب را گرفت تا همانگونه كه شهرها در كرانه رودها ساخته می شد، این بار نیز شهرهایی بر كناره چاههای نفت بنا شود و انسانها بند ناف خود را با بود و نبود این ماده حیاتی گره بزنند. رشد تك محصولی كشورهایی چون كشور ما نشاندهنده تكیه بیش از اندازه سیاستگذاران و گردانندگان اجرایی كشور ما و در كل ملت ما به این ذخیره زیرزمینی است. به مدد استخراج این ثروت هنگفت و بادآورده اما معایب و مزایایی به یكسان در گرداگرد ما رشد كرده و شكل گرفته است. به عبارتی نفت به همان اندازه كه رشد اقتصادی كشورهای توسعه نیافته راتسریع بخشیده، به همان میزان در گسترش بی اندازه حوزه های خدماتی و غیرتولیدی نیز تأثیر گذاشته است. كارشناسان اقتصادی عریض و طویل شدن ساختارهای اجرایی در كشورهای نفتی و رابطه آن با رانت های نفتی را مورد بررسی قرار داده و رانت نفتی را یكی از مهمترین دلایل عریض شدن ساختارهای اجرایی به شمار می آورند. «سیدعبدالمجید زواری» تحلیلگر مسائل اقتصادی در نگاهی به این پدیده یادآور می شود: «رانت نفتی از لحاظ اقتصادی اختلاف بین قیمتهای نفت بازار و همچنین اختلاف بین هزینه های تولید نفت تعریف شده است. با پیدایش نفت و استخراج آن در حجم انبوه رانت نفتی بر رانت ارضی اولویت یافت. رانت نفتی (بهره مالكانه اش از درآمدهای نفتی) در رأس درآمدهای دولت قرار گرفت كه دولت به هر نحوی كه اراده كرده این رانت را به هر بخش و یا قشری از جامعه و یا هر یك از بخشهای اقتصادی دولتی و یا غیردولتی توزیع كرده است و سایر منابع و رانت هایی كه در جامعه وجود دارد، تحت تأثیر قرار داده است. همان طوری كه در رانت كشاورزی مالكین اصلی ثبات دارند و مالكین از مقیاس های وسیع برای تولید استفاده می كنند، در رانت نفتی نیز چنین حالتی وجود دارد كه بقیه اقتصاد را اعم از فعالیتهای تولیدی یا سایر رانت های اقتصادی را در وضعیتی سردرگم و مبهم قرار می دهد و از لحاظ اقتصادی سرمایه گذاری در سایر بخشهای اقتصادی را نامطمئن می سازد. زیرا كه متغیر مستقل نفت (درآمدهای نفتی) تمام بخشهای اقتصادی را تحت تأثیر قرار می دهد.»به اعتقاد كارشناسان یكی از مضرات این رانت كه در اختیار دولت قرار دارد، بی نیازی ساختارهای اجرایی به مردم به دلیل عدم نیاز مالی به آنهاست. اینجاست كه این ثروت نفتی بیش از آنكه تأثیر خود را بر زندگی روزمره مردم و گشایش افق های نوین در حیات اجتماعی به خوبی نشان دهد، تأثیرش را بر قدرتمندتر شدن ساختارهای اجرایی و فاصله شدید میان آنها با مردم به نمایش گذاشته است. این موضوع از دید بسیاری از آگاهان مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در چنین كشورهایی همواره محل بحث بوده از زوایای گوناگون مورد تحلیل قرار گرفته است. در نزد مردم اما وجه اقتصادی آن پررنگ تر از سایر وجوه و سطوح آن بوده است. پرسش اساسی و روزمره درعرصه عمومی همان تأثیر قیمت این فراورده درحیات اجتماعی بوده است.این پرسش كه عمری به درازای تاریخ استخراج نفت داشته، در دنیای امروز كه ساختارهای آن شكل دیگرگونه به خود گرفته و رسانه ای شدن دنیا، رشد اطلاع رسانی در آن را تسریع كرده، هنوز هم به حیات خویش ادامه می دهد و جدی تر از گذشته درمیان افكارعمومی موردتأمل قرارمی گیرد. شاید از این روست كه دكتر «حمیدرضا برادران شركا» در روزهایی كه هنوز ریاست سازمان مدیریت را برعهده داشت خود را ناچار از پذیرش این مطلب می دید.وی پیش از آنكه با صندلی ریاست خداحافظی كند خطاب به خبرنگاران در این زمینه چنین اعتراف كرد: درایران به دلیل این كه عمده درآمد نفت متعلق به دولت است، دولت خود را پاسخگوی مردم نمی داند و به جای آنكه مالیات را ازمردم اخذكند و سپس پاسخگو باشد، اقدام به توزیع درآمد نفت می كند.وی افزود: در دولت ما باید این اراده وجودداشته باشد كه با استفاده از سیستم اطلاع رسانی IT و ICT، اطلاعات شفاف دراختیارمردم قرارگیرد، به طوری كه نه تنها آمار حتی قراردادهای داخلی و خارجی نیز برای مردم روشن باشد.این تأكید بر روشن سازی وضعیت درآمدهای نفتی از زبان رئیس سابق سازمان مدیریت و برنامه ریزی درحالی صورت می گیرد كه به گفته «حجت الله غنیمی فرد» مدیر امور بین الملل شركت ملی نفت، درآمد نفتی ایران امسال به ۴۳ میلیارد دلار افزایش خواهدیافت كه این میزان از زمان آغاز صادرات نفت ایران طی ۹۸ سال گذشته بی سابقه بوده است.
این گفته ها درحالی عنوان می شود كه آمار موجود بر این نكته تأكید می كند كه ۸۰درصد درآمدهای كشور از طریق نفت به دست می آید.
توجه به این داده ها در ترسیم وضعیت موجود كمك فراوانی خواهدداشت.این ارقام از لابه لای آخرین گزارش های وزارت نفت درطی ۸ سال گذشته به دست آمده اند. این داده ها نشان می دهند كه با افزایش نسبی قیمت جهانی نفت خام درطول ۸ سال گذشته، درآمد نفتی ایران با وجود كاهش صادرات آن طی همین مدت، به میزان ۴۰ میلیارددلار بیشتر از درآمدنفتی درطول هشت ساله ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ محقق شده است.این گزارش می افزاید: طی هشت ساله (۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵) كل درآمد ایران از صادرات نفت خام به رقم ۱۲۰ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار رسید، این درحالی است كه درآمد نفت خام ایران در هشت سال گذشته (شهریور ۱۳۷۶ تا شهریور ۱۳۸۴) بیش از ۱۶۰ میلیارددلار خواهدبود.همچنین ارقام جدیدتر كه درگفت وگوی یك مقام آگاه با «ایسنا» به آن اشاره شده بود، نشان می دهد كه ۱۶ میلیارد و ۱۰۰میلیون دلار درآمدهای نفتی پیش بینی شده كشور در بودجه سال ۸۴ محقق شده است. به عبارتی افزایش غیرپیش بینی شده قیمت نفت در این مدت كوتاه به تحقق درآمدهای كشور كمك رسانده است. این شرایط ایده آل باعث شده كه كارشناسان در پیش بینی های خود براین نكته انگشت تأكید بگذارند كه ایران درطول برنامه چهارم توسعه با دوبرابر درآمدهای ارزی پیش بینی شده روبرو شود.
درآمد نفت و سفره های خالی
این افزایش ناگهانی قیمت نفت و تأمین بودجه كلان كشور طی همین مدت كوتاه دركنار پیش بینی های صورت گرفته مبنی بر دوبرابرشدن درآمدهای كشور تا پایان سال، این سؤال را در اذهان عمومی به وجودآورده كه تأثیر این افزایش قیمت نفت در زندگی ما به چه شكلی خود را عیان می كند. آیا قرار است این پول درصندوق ذخیره ارزی جاخوش كند تا درمواقع موردنیاز مورداستفاده قرارگیرد. یا این كه بخشی از آن صرف تأمین هزینه های جاری كشور شود.از این طریق بخشی از مشكلات مالی مملكت برآورده خواهدشد.داوود دانش جعفری وزیر اقتصاد و دارایی درتحلیل خود بر این نكته چنین می گوید: هدف این است كه با افزایش سرمایه گذاری های نفتی و عدم استفاده درآمد نفت در هزینه های جاری و تبدیل سرمایه نفت به نوعی دیگر از سرمایه به رفاه عمومی برسیم.وی می افزاید: شكوفایی ما با درآمدهای نفتی گره خورده است، اگر به طور هوشمندانه از درآمدهای نفتی استفاده كنیم می توانیم آن را به موتور توسعه كشور تبدیل كنیم و اگر برخورد نامناسبی با درآمدهای نفتی صورت گیرد، همانطور كه در محاوره های مردم مشاهده می شود، درآمدهای نفتی به عنوان یك عامل منفی دراقتصاد نقش ایفا خواهدكرد.بنابراین برنامه هایی تهیه شده است كه براساس آن رابطه رفاه مردم با استفاده درست از درآمد نفت امكانپذیر باشد.درنتیجه هدف این است كه تا پایان برنامه پنجم استفاده از نفت در درآمدهای جاری كشور خاتمه پیداكند و روی دیگر سكه این است كه از این درآمدها برای سرمایه گذاری استفاده شود.
وزیر اقتصادی می افزاید: هدف این است كه با افزایش سرمایه گذاریهای نفتی و عدم استفاده از آن در هزینه های جاری و تبدیل سرمایه نفت به نوعی دیگر از سرمایه به این مهم دست پیدا كنیم.
وی ادامه می دهد: با گسترش سرمایه گذاری های نفتی به خصوص در مناطق محروم بازخورد آن در درآمد مردم را مشاهده خواهیم كرد.
باید نشست و منتظرماند آیا این وعده ها تحقق خواهدیافت.
پاسخ به چنین پرسشی درگرو گذشت زمان و داوری بی رحم تاریخ است. مسؤولان اجرایی افزایش درآمد را درآینده نشانه آشكارآوردن درآمدنفت یا به عبارتی بازگرداندن آن به سفره مردم معرفی می كنند. باید نشست و منتظرماند.
داوود پنهان

منبع : روزنامه ایران