تار و پود زندگی در فرش ترکمن

عمده ترین صنایع دستی در استان گلستان، فرش بافی است كه بیشتر در بین زنان تركمن رایج است. هر چند كه نمی توان مشخص كرد كه فرش اولین بار در كجا و در چه شكلی و در چه سالی بافته شده اما تردیدی نیست كه قالیبافی در میان مردم گله دار پیدا شده و رشد كرده است. این هنر كه فعالیتی خانگی بوده هنوز هم برقرار است و كم و بیش به همان صورت در مناطق روستایی و عشایری مشاهده می شود. هدف اینگونه فعالیت هنری خانگی، گاهی برای ابراز هنرمندی و لیاقت و استعداد شخصی است كه دختران، فرش زیر پای خود و همسر آینده خویش را خود ببافند و به عنوان هنر دستی با خود به خانه شوهر ببرند، اما بیشتر اوقات هنر قالیبافی خانگی، تولید كالایی برای مصرف شخصی و یا در صورت لزوم ایجاد درآمد تكمیلی است. در حال حاضر استان گلستان یكی از قطبهای مهم تولید كننده فرش تركمنی، قالیچه، قارچین، گلیم، نمد بافی، گل دوزی، سوزن دوزی، ابریشم دوزی بر پارچه، زیورآلات تركمنی، ساختن آلات موسیقی، سبد بافی، ریسندگی و بافندگی الیاف، پارچه بافی و تولید وسایل چوبی است كه در ادامه به معرفی فرش تركمن می پردازیم:
فرش قدیمی ترین سمبل هویت فرهنگی تركمن هاست و تركمن مهد هنر فرش بافی می باشد. راه زندگی تركمن با اسب هموار شده است و هنر قالی بافی كتاب تاریخ و حدیث عشق و تلاش آنان است. كهن ترین فرش بدست آمده از دره پازیریك (حدود مرزی مغولستان، سیبری و چین) تا چند سال قبل از میلاد قدمت دارد و در متن آن ۲۴ گؤل وجود دارد و به تعبیری می تواند نمادی از ۲۴ فرزند اغوز یعنی تركمنان اولیه باشد. لیكن صنعت فرش تركمن در دوره حكومت تركمنان سلجوقی (۵۲۲-۴۲۸ ه.ق) به جهان معرفی شد. فرش تركمن زاده ذهن خلاق و اندیشه جستجوگر و دستهای آفریننده مادر می باشد. او با دست های هنرمندش فرش را زمینه ساز و جلوه گر اندیشه اش نمود. او در هر گره تمامی احساس و عواطف و عشق مادرانه اش را به دخترش و مردم تركمن به ودیعه نهاد و در پایان اثری از انگشتان خسته و خونبارش برای زینت بخشیدن به قالی و اثبات حضور خود در میان جلوه های گوناگون یافته اش نمادی به نام فرش از سر انگشت خونبارش به یادگار باقی گذاشت. در بررسی شكل و قالب فرش تركمن شاهد وجوه مشتركی بین آن و سایر دستبافتهای شرقی مانند افغانها، ازبكها و سایرین خواهیم بود. قابل ذكر است كه پی گیری ردپای آزینه های اقوام آسیای میانه و ویژگیهای هنری عشایری تركمن می تواند شواهد و مداركی مستدل برای شناخت ارتباط و شاید اشتراك میان قبایل مختلف و همین طور تركمنها با سایر قبایل و عشایر كوچنده به دست دهد. عناصر سازنده قالی تركمن عبارتند از گلهای بزرگ و كوچك در صفحه مركزی و حاشیه های موازی كه در ردیف های منظم قرار گرفته اند، طرحهایی از اشكالی گیاهی و عناصری از تمفاها، نمادی از پرندگان شكاری محافظ قبیله كه پرستیده می شدند(توتم) و گل نشان علامت خاص هر طایفه، نقش و نگار بافته های سالورها، ساریق ها، ارساری ها، یموت و تكه ریشه مشترك اقوام تركمن و شباهت آن و تفاوتهای این نقش و نگارها ویژگیهای هر طایفه را نشان می دهد. هر كدام از طوایف تركمن اشكال را ابداع كردند منجمله:
۱- طوایف تكه، ماری گؤل
۲- طایفه یموت، قاپسه گؤل، درناق گؤل، آینه گؤل
۳- طوایف ارساری، گلی گؤل
۴- طوایف ساریق، ساریق گؤل
۵- طوایف سالر اونگقرقه گؤل
كه بر روی هم ۸۱۱ نقش فرش تركمن با نام موجود می باشد. هر چند گفته شده كه در اصل ۱۱۳۳ نقش وجود دارد.
پر آوازه ترین قالیهای تركمن كه در بازار جهانی خواستار زیادی دارد قالیهای دارای نقش و نگار تكه، قالیهای سالوری گؤل است. قالیهای یموتی هر چند از نگاه زیبایی دست كمی ندارند ولی كمتر شهرت دارند و نقش و نگار و رنگهای آنها با آنچه كه در بالا آمد تفاوت دارند. چنانكه و.گ موشكوا قالی شناس نوشته است نقش و نگار تركمنی به رغم تفاوتهای محلی و قبیله ای، دارای سبك یگانه ای است. همسانی نقش و نگارها همواره اقتباسی ساده نیست. اینها اغلب نشانه های پیدایش مشترك گروههایی هستند كه امروز قبیله ای مستقل هستند و یا نشانه های اتحاد چندین گروه هستند. این هماهنگی ها را می توانیم در نقش و نگار تكه ها، یموت ها، ارساری ها، ساریق ها بیابیم كه بنابر شواهد تاریخی دارای پیدایش مشتركی هستند، اما پا به پای ویژگی های مشترك در نقش و نگارهای قالیها، تفاوتهای قبیله ای نیز به خوبی نمایان است. باید گفت كه گؤل روزگاری توتم یا نشانه قبیله بوده است كه گذر ایام و تاثیر عوامل مختلف باعث تغییر آن شده است. فرش تركمن را زنان و دختران هنرمند تركمن بدون آنكه در برابر چشمان آنها نقش و نگاری باشد بر روی قالی منتقل می كنند كه باعث شگفت می باشد. تقاضا در مورد قالیهای تركمن هم در داخل كشور و هم خارج همواره بسیار بوده است ولی امروزه بنا به دلایل گوناگون از ارزش و اهمیت فرشهای دستباف كم شده است و عدم حمایت از قالیبافان موجب گردیده كم كم این هنر نیز در گذر زمان در مسیر تندباد فراموشی و نسیان افتد.
اكنون به معرفی چند نمونه از نقشهای قالیهای تركمن می پردازیم:
نقش قفسه گؤل : این نقش نمادی از لانه پرنده ای است. این كلمه در اصل قفسماق بوده یعنی حصار كشیدن به دور چیزی، زیرا پرنده با كمك خار و خاشاك اطراف لانه خود را محصور می كند و این نقش لوزی مانند در حقیقت نماد آشیانه ای است كه پرنده در آن تخم گذاشته و جوجه هایش نیز در اطراف، سر از زیر بال مادر بیرون آورده اند و در دو طرف لوزی، سر پرنده مادر نشان داده شده كه اطراف را می پاید. حال چگونه این پرنده نقشی شده بر قالی، به احتمال زیادبا مشاهده زنان در طبیعت این نماد خلق گردیده است.
نقش مارگل : مار در زبان تركمنی به معنی مرو بوده و سالیان درازی است كه این نقش بافته می شود.
پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای میانه، مذهب بر اندیشه ابداع كننده اثر گذاشت، از آنجا كه اسلام به تصویر در آوردن بودنی های زنده را نهی می كرد، به این فكر افتادند كه از نقش قوچ فقط به نشان دادن شاخهایش اكتفا كنند. یا از نقش شتر، تنها اثر پنجه اش را بر خاك دشت نشان دهند. به همین دلیل مارگل، كوشك دوانی یا اثر پای بچه شتر خوانده می شود. پرندگان و نقوشی از پوزه خوك و ستاره هشت پر نیز كه مربوط به قبل از اسلام است در فرش های تركمن دیده شده است. بافندگان فرش با تلفیق هنرمندانه چند موضوع و قرار دادن نمادهایی از آنها در كنار یكدیگر نقشی را ابداع می كنند كه اندیشه هنری آنها را ارضا كند.
فرش تركمنی چنان كه در قبل نیز گفته شد از یك حاشیه بزرگ و چند حاشیه كوچك تر تشكیل می شود. حاشیه بزرك را اعلم می گویند. اعلم به زبان تركمنی یعنی رنگین كمان. همان طور كه این پدیده زیبای طبیعی بعد از به وجود آمدن دیری نمی پاید، اعلم نیز تنها در دو سمت می آید و بعد قطع می شود و تمام قالی را مثل حاشیه های دیگر دور می شود. یعنی قلاب و در میان درنق له اعلم نقشی نیز از داغداغان دیده می شود. این درخت در فرهنگ تركمن، مقدس و محترم است و آن درختی است كه چوب آن را به شكل خاص تراشیده و به گردن كودك می آویزند تا از نظرهایی كه به كودك می افتد، صدمه و آسیبی به او نرسد. داغداغان در حقیقت به همین هدف در فرش تركمنی بافته می شود. در مورد حاشیه دیگر باید گفت حاشیه كوچكی كه به تقریب بین انواع نقوش تركمنی به چشم می خورد گلی ن بارماق است یعنی اثر انگشت كه به آن چویچه برون نیز می گویند. در نقش مارگل حاشیه كوچك دیگری نیز وجود دارد به نام آق لو به معنی كانال آبی و بالاخره حاشیه دیگری نیز هست به نام پترانگ - قری به معنی پهن شده و پراكنده شده كه شبیه عقربی است كه دستها و پاهایش را باز كرده باشدو زنان تركمن از هر چه در اطرافشان بوده سود جسته و از سر هوشیاری آنها را در بافته هایشان آورده اند.
منابع :
۱- سارلی، اراز محمد، جایگاه صادراتی فرش تركمن، خلاصه مقالات، سمینار علمی فرش ایران
۲- نیازی، محمد نیاز، جایگاه زن در جامعه تركمن، خلاصه مقالات، سمینار علمی فرش ایران
۳- كسرانیان، نصر الله / تركمن های ایران
۴- جاذبه های گردشگری استان گلستان، رمضانعلی قائمی
۵- بی بی رابعه لوگوشوا، تركمنهای ایران
۶- بلاغی، ذبیح الله، نیازجان و فرش تركمن
۷- Internet

عطا دوجی/ نشریه عالم غوشار
دانشجویان تركمن دانشگاه فردوسی مشهد

منبع : خبرگزاری ایپنا