ارمنیان ایران در عصر صفوی نظام تجاری مدونی داشته‌اند

جلسه سخنرانی ادموند هرزیگ، ایران‌شناس و استادیار ایران‌شناسی گروه مطالعات خاورمیانه دانشگاه منچستر با موضوع «مقررات تجارت در عصر صفوی بر اساس منابع ارمنی» در انجمن ایران‌شناسی بریتانیا برگزار شد. هرزیگ در ابتدای سخنرانی خود به نبود منابع دست اول برای مطالعه در مورد جزئیات زندگی روزمره در جوامع شرقی در دوران ماقبل مستعمراتی اشاره کرد و این مسئله را باعث دامن زده شدن به اسطوره‌های شرق‌شناسانه و تصور غیرعلمی و غیرپیشرفته بودن تمام مسائل مربوط به شرق دانست. به گفته هرزیگ، چنین پیش‌داوری‌هایی در نهایت خود را در عباراتی چون «West and the rest» (غرب و بقیه دنیا) از زبان ساموئل هانتینگتون (واضع نظریه برخورد تمدن‌ها) نشان می‌دهند. هرزیگ سپس به بازرگانان ارمنی جلفا به عنوان یکی از معدود جوامع تجاری شرقی در اوایل قرن هجدهم اشاره کرد که اسناد و مدارک مکتوب بی‌شماری از آن‌ها باقی مانده است. کتابخانه‌های بازرگانان ارمنی جلفا مملو از مکاتبات، قرارداها، صورت‌حساب‌ها و وصیت‌نامه‌هایی بوده است که اکنون تعداد بسیاری از آن‌ها در آرشیو کلیسای بزرگ جلفا نگهداری می‌شود. اما به گفته هرزیگ، تا به حال کمتر کسی متوجه اهمیت این اسناد و مدارک برای مطالعه ریشه‌های تجارت و داد و ستد میان آسیا و اروپا شده است. عمده اسناد به دست آمده از بازرگانان جلفا، در استانداردهای خاصی چون رابطه میان بازرگانان و وظایف و مسئولیت‌های متقابل آن‌ها نسبت به یکدیگر طبقه‌بندی می‌شوند. به گفته هرزیگ، این مدارک که همگی به زبان ارمنی هستند، با نام خدا آغاز می‌شوند و محلی برای مهر و امضا نیز در آن‌ها در نظر گرفته شده است. در بسیاری موارد هم یک کشیش به رونوشت مطابق با اصل بودن نسخه‌های متفاوت قرارداد شهادت داده‌ است. در این قراردادها عبارات عربی و فارسی زیادی چون «مضمون» و «وکیل» به چشم می‌خورده‌اند و همگی با جمله «غرض از تنظیم این قرارداد...» آغاز می‌شده‌اند. هرزیگ سپس به این نکته اشاره کرد که با وجود تمام این قراردادها و مدارک، هیچ قانون مکتوبی برای تجارت در جلفا وجود نداشته است. قوانین مورد استناد بازرگانان جلفا، تنها چند دهه بعد و در حدود دهه ۱۷۶۰ میلادی، در استراخان که شهری در شمال دریای خزر بوده است به صورت مکتوب درمی‌آید. استراخان پس از آن‌که به روسیه ملحق می‌شود، از طرف روسیه به آن‌ها در زمینه قانون‌گذاری و نهادهای قضایی خودمختاری داده می‌شود. اهالی استراخان هم به خاطر رابطه اداری با دولت روسیه مجبور به تدوین قوانین مکتوب می‌شوند. به اعتراف خود اهالی استراخان، این قوانین پیش از این توسط ایرانیان به کار می‌رفته است که بنابر شواهد، این گفته مستقیماً اشاره‌ای به جلفا و قوانین تجارت آن است. نظام قضایی جلفا در آن زمان از کلانتر، داروغه، کدخدا و یک وزیر جمع‌آوری کننده مالیات تشکیل می‌شده است که داروغه و جمع‌آوری کننده مالیات زیر نظر کلانتر فعالیت می‌کرده‌اند. داروغه‌های جلفا اغلب مسلمان بوده‌اند، اما در کتاب احسن‌التواریخ اشاره شده که بسیاری از این داروغه‌ها ارمنیانی بوده‌اند که تغییر دین داده‌اند و مسلمان شده‌اند. هرزیگ سپس به ارتباط فرهنگی ارامنه و جوامع میزبان‌شان اشاره کرد و گفت تنها ارمنیانی که در ایران زندگی می‌کرده‌اند چنین نظام تجاری مدونی داشته‌اند که این مسئله تحت تاثیر ایرانیان بوده است. هرزیگ سپس با اشاره به شباهت قوانین تجاری از مدیترانه تا اقیانوس هند در آن زمان، قوانین تجارت میان ارمنیان جلفا را مثال خوبی از قوانین تجاری آن زمان دانست. هرزیگ، تحصیلات خود را تامقطع دکترا در دانشگاه آکسفورد به انجام رسانده و پایان نامه دکتری او «تجار ارمنی جلگه اصفهان» نام دارد. کتابهای «قفقاز»،«ارمنستان»،«گرجستان» و «ایران در حوزه جنوبی شوروی سابق» از مهمترین تالیفات او هستند. علاوه بر این، هرزیگ در سمینارهای جهانی که درباره صفویه شناسی برگزار می شود، حضور فعالی دارد. هرزیگ پیش از این نیز چندبار در نشست‌های علمی انجمن ایران‌شناسی بریتانیا شرکت کرده بود. انجمن ایران‌شناسی بریتانیا فعالیت خود را از سال ۱۹۶۱ میلادی آغاز کرده و در این مدت بیشترین فعالیت خود را بر پژوهش در حوزه ایران شناسی و چاپ کتاب متمرکز کرده است . کتابخانه غنی این انجمن با هزاران جلد کتاب در حوزه های تاریخ، باستانشناسی و هنر ایرانی یکی از کتابخانه های مرجع برای دانشجویان و محققان است. در حال حاضر دکتر پیتر مورگان، باستان شناس، رییس این انجمن است.

ادموند هرزیگ، ایران‌شناس دانشگاه منچستر

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران