بازار تهران انبار محترقه یا قلب گردشگری

پیشینه بازارها دست كم به چند هزار سال پیش از میلاد می رسد اما بازار بزرگ تهران به خاطر قدمت، گستردگی و موقعیت جغرافیایی و واقع شدن در پایتخت ایران، اهمیت بیشتری نسبت به دیگر بازارهای كشور از لحاظ وضعیت اقتصادی دارد.
شاكله اصلی شهرهای اسلامی را بازار تشكیل می داده. بازارها در شهرها نقش اساسی داشتند یعنی علاوه بر نقش اقتصادی، عامل اصلی پیدایش شهرها و شهرسازی هم بوده اند. با چنین پیش زمینه ای، در مورد تهران نیز می توان گفت؛ تاریخ شهر تهران به اوایل دوران صفوی برمی گردد روستای كوچكی در شمال ری. پس از آن تهران دارای حصار می شود و در همان زمان یكی از مهم ترین عناصر پیدایش شهر تهران همین بازار تهران می شود. از زمان صفویه، شاكله اصلی آن در قالب مسیرهایی برای دسترسی به بازار ساخته شده بود، شكل گرفت. از جنوب خیابان ۱۵ خرداد فعلی و مسجد شاه سابق به سمت جنوب تا خیابان مولوی، ستون فقرات بازار وجود داشت. چنین چیزی در دوران های مختلف دچار تغییر شد ولی شكل اصلی براساس تیم و تیمچه، چهارسوق و كاروانسرا به همان دوران صفویه برمی گردد.
از سوی دیگر در ایران بازار سنتی تعریفی خاص دارد. محوطه ای كه مسقف است و در آن تبادلات اقتصادی در كنار فعالیت های اجتماعی و مذهبی انجام می شود. با این تعریف عناصر دیگری نیز به میان می آیند. بازار برای ایفای نقش اجتماعی خود به مكانهایی نیاز دارد: حسینیه، تكیه و مسجد... این قبیل مكان ها محل تضارب افكار و تجمع افراد است. برای ایفای نقش اقتصادی نیز به راسته ها، باراندازها و حجره ها نیاز دارد. بازار تهران هم همین ساختار را داشته است. هم اكنون دو راسته خیلی مهم در بازار وجود دارد كه محل تقاطع این دو راسته مكانی به نام چهارسوق بزرگ بازار است. محور شمالی این چهارسوق به خیابان ۱۵ خرداد، محور جنوبی آن به خیابان مولوی و محور شرقی و غربی نیز به خیابان های خیام و مصطفی خمینی می رسد. مكانهای مهم دیگری نیز وجود دارد. مثلاً در جنوب شرقی بازار چند كاروانسرا و سرا مانند سرای گردن كج وجود دارد كه این آخری جزو سراهای خیلی معروف موجود بازار است. از سوی دیگر بحث طراحی شهری نیز در این بازار رعایت شده است. جنوب سرای گردن كج، امامزاده سید اسماعیل و مدرسه فیلسوف الدوله در كنار چند سرای دیگر، گردش جالبی به وجود آورده. در محور شمالی و جنوبی، راسته ها بازار را به این سراها ختم می كرد.
با این حال مهندسان شهرساز معتقدند این سبك شهرسازی از زمانی كه شهرسازی به سبك مدرن وارد كشور ما شد تا امروز شروع به تخریب عناصر تاریخی كرده است. عناصری كه خیلی مردمی و براساس آن چه مرحوم پیرینانی گفت خودبسنده شكل گرفته اند. این تفكر صنعتی با این عناصر دچار تعارض می شود و باعث از هم گسیختگی آن می شود و این نظم ارگانیك مردمی را از هم می پاشد. هرچند به گفته رضا گلشن، شهرساز، ما شهرسازی به سبك مدرن واقعی نداشته ایم كه بخواهیم مدعی این تعارض شویم ولی گویا همین آشفتگی عناصر مدرن و جدید بوده كه سر منشأ تخریب عناصر تاریخی را نیز فراهم آورده است. بازار تهران از معابر تنگ و باریكی تشكیل شده بود كه از جز به كل می رسید. از سوی دیگر از یك راسته اصلی به معابر تنگ و از راسته ای به راسته ای دیگر می رسد. همین سلسله مراتب نشانگر نظم این بناست.
هم اكنون هر معمار شهرسازی برای ساختن یك شهر به سرویس هایی چون آتش نشانی، بهداری و زلزله به عنوان مهم ترین بخش های یك شهر نگاه می كند. اما در شهرسازی سنتی كمتر به این مسائل توجه می شد. از سویی در آن زمان بازار به این حد لگام گسیخته و درهم تنیده نبوده است. شیوه گسترش بازار به شكلی بوده كه حتی اگر راهی هم وجود داشته، كور و از سانتی متر به سانتی متر آن استفاده شده است. به خاطر همین، امنیت در بازار به شكل سنتی به طور حتم وجود داشته. با توجه به عدم چنین انباشتی، امكان بروز حریق هم كمتر بوده. این در حالی است كه بازار تهران هم اكنون حدود ۷ هزار نفر جمعیت ساكن دارد. از سال ۱۳۲۰ حدود سی تا چهل هزار نفر در بازار زندگی می كردند. بخش جنوبی بازار كه به خیابان مولوی منتهی می شود در دورانی اكثریت قریب به اتفاق مسكونی بوده است. در آن زمان هم آدمهای معمولی و هم آدمهای مرفه فراوانی در بازار زندگی می كردند. مثل خانه نصیرالدوله، خانه سفیر كبیر روس یا وزیر مختار انگلیس. هم اكنون هم دو یا سه سرای اعیانی موجود مانده است. با این حال ساكنان كنونی بازار را كارگران تولیدی ها و مهاجران تشكیل می دهند.
هم اكنون روزانه سه میلیون نفر در این منطقه رفت و آمد می كنند، با توجه به تكنولوژی جدید، امنیت بازار هم قابل بررسی است و می توان از روش های دیگری استفاده كرد با این همه در یك نگاه كلی، منطقه بازار، از دید كارشناسان میراث فرهنگی چنان است كه از شكل مالكیتی گرفته تا بازسازی و غیره مسائل فراوانی دارد. این مسائل از حد اختیارات یك اداره كل و شهرداری خارج است. بخش هایی از این كالبد آشفته قابل نگهداری و مرمت است، بخش هایی از این بازار هم شناسنامه شهر تهران است اما در بخش هایی دیگر نیاز به برنامه ریزی دقیق شهری كاملاً حس می شود. سرویس بازار تهران فقط مربوط به شهر تهران نیست بلكه به كل ایران سرویس می دهد. ترمیم این بازار نیازمند پول و قدرت و در نهایت عزم ملی است.
آتش سوزی های بازار تهران در دهه ۸۰ به میزان ۲۵ درصد افزایش یافته ولی امكانات این مجموعه تجاری به سالهای آخر دوره حكومت قاجار یعنی سال ۱۲۸۵ مربوط است. یك میلیون تردد روزانه به این نقطه از شهر همراه با فصل گرما و افزایش استفاده از وسایل خنك كننده برقی می تواند حجم آتش سوزی ناشی از اتصالات و سیم كشی های غیراستاندارد را دو چندان كند. بازار تهران برای جمعیت سالهای آخر حكومت قاجارها طراحی شده بود نه برای پایتخت هفت تا ۱۰ میلیونی! اینك بدون پشتوانه و یا حمایت سازمانهای بیمه گر هر آن در معرض خطر است. آتش نشانی در این باره می گوید دالان های ورودی و خروجی، نخستین نقطه ای است كه تخریب می شوند و جالب اینجاست كه در مواقع خطر، تخریب این دالان ها، بازاریان را در محوطه خطر محبوس می كند و آتش نشانان به دلیل باریك و پیچ در پیچ بودن مسیرها بیرون از منطقه معطل می مانند.
از سوی دیگر مجموعه بازار كه كنار كاخ شمس العماره و كاخ گلستان به وجود آمده بود، به تناسب جمعیت آن زمان راه اندازی شده بود، نه به عنوان یك بارانداز و مكان ذخیره كالاها. هم اكنون بازار تهران با همان پتانسیل و ظرفیت، بارانداز وسایلی شده كه جنس موارد رد و بدل شده در آن، قابلیت اشتعال دارد. خرید و فروش اجناس با سازه های پلی اتیلن، پارچه، چسب، مواد زوداشتعال و در كنار سیم كشی های غیراستاندارد انشعابات متعدد گاز و حتی خطرناك را رقم زده است. از سوی دیگر تمام سقف های این محل شیروانی چوبی و شیشه ای است. اما در همین مكان تنها ۳۰ هزار نفر از ۶۰ هزار كاسب ثابت، شناسنامه ایمنی دریافت كرده اند. در واقع بازار تهران برخلاف امكانات امروز یعنی تلفن، اینترنت و ... انبار و محل عرضه شده است. این در حالی است كه با توجه به همین امكانات می توان با در دست داشتن چند دستگاه كامپیوتر، حجره های قدیمی را به محل عرضه تبدیل كرد و جایی خارج از شهر را به محل انبار كالا اختصاص داد. هر جنسی هم كه وارد یا خارج شود در كامپیوترها ثبت شده و اوضاع كاملاً در كنترل تاجر باقی می ماند. اما عادت بازاریان سنتی به یكجا بودن محل عرضه و انبار، كار را به آنجا كشانده كه به گفته سازمان میراث فرهنگی در نقاطی چون سر در بازار، در سبزه میدان، بازار امیر، چهارسوق بزرگ، تیمچه های حاجب الدوله و علاء الدوله، قیصریه و مهدیه لطمات جدی به آثار بنا وارد شده است. چنانكه وضعیت فعلی بازار تهران قابل ادامه نیست و شهرداری باید با كمك كسبه و دیگر نهادهای ذیربط، خود درگیر پرداختن به مشكلات بازار شود. مكانی كه روزانه بیش از یك میلیون تردد تجاری را در خود شاهد است. هرچند كه در ابتدای دهه ۷۰ هنگامی كه كرباسچی قصد داشت نخستین سنگ بنای بهسازی و نوسازی منطقه را بگذارد با حمله عده ای مسلح به چاقو روبه رو شد.
آن گونه كه مسؤولان آتش نشانی می گویند، در بازار به بدترین شكل ممكن از اشتراك های برقی و گاز استفاده شده، هیچ اصول ایمنی در سیستم های برقی در نظر گرفته نشده، كابل ها از لابه لای كركره ها و اجناس و بدون در نظر گرفتن آمپر مصرفی گذرانده شده اند.
استفاده از لامپ های التهابی - پروژكتوری برای روشنایی ویترین ها به این خطرها می افزاید. اكثر مسیرهای دسترسی سرپوشیده هستند و در زمان آتش سوزی به آتش نشانان كمكی نمی كند، زیرا نمادهای احتراق از قبیل دود و شعله ... به شكل افقی جریان می یابند و به دلیل عدم وجود هواكش، حریق از نقطه ای به نقطه دیگر سرایت پیدا می كند. در نهایت آتش نشانی می گوید بازار نباید در این مكان باشد، شرایط و مكانش باید تغییر كند ولی این كار در حوزه اختیارات ما نیست، بنابراین ما باید خودمان را با شرایط موجود تطبیق دهیم.
این همه در حالی است كه اكثریت مغازه ها در پوشش بیمه نیستند این در حالی است كه هیچ محدودیتی برای بیمه شدن مغازه های بازار تهران وجود ندارد، به دلیل تمایل نداشتن خود بازاریان به بیمه شدن، این مشكل به وجود آمده است. در نهایت بازار تهران باید مانند بازار وكیل به یك مكان تاریخی و موزه تبدیل و میراث فرهنگی نیز متولی نگاهداری از آن شود. در نتیجه چنین تغییر كاربری، شهرداری باید بتواند كل بازار را به نقاطی از شهر با ساختمان های مناسب تجاری تغییر مكان دهد. چنین تغییر مكانی باید براساس شرایط دسترسی به بزرگراه ها، وضعیت ترافیك، پاركینگ های گسترده یا طبقاتی انجام شود. چنانكه یك كارشناس شهری می گوید مشكل آنجاست كه مردم عادت كرده اند برای هر خرید جزئی یا كلی از آن سر شهر تهران به بازار بروند. این ترددها می تواند با تغییر عادت و تغییر كاربری مكان بازار كاهش یابد. افزون بر آنكه یك مكان قدیمی و ناب را در قلب تهران به یك مركز توریستی و درآمدزا تبدیل كرده ایم.
مهری حقانی

منبع : روزنامه ایران