هنر حماسه عرفانی

تصویرگران آثار هنرهای تجسمی، فضا جنگ را با رنگ و بویی آسمانی به صحنه حماسه عرفانی سالكان راه خدا معنا و تجسم بخشیده اند. این موضوع، نقاشی و بخصوص پوسترهای دفاع مقدس را در مقایسه با پوسترهای جنگ جهانی اول و دوم، تمایز ویژه ای را می بخشد. هنرهای تجسمی از منظرهای مختلفی قابل بررسی هستند. ریشه یابی و بررسی تاریخی، انواع، عملكرد، مشخصات و شیوه اجرا و ... از جمله آنهاست. هر چند موارد فوق در حوصله این مقاله نمی گنجد؛ در این مقاله تنها به بررسی پوسترهای دفاع مقدس و مفاهیم نمادین آنها اشاره می شود. بیشتر آثار بصری هنر این دوره از جمله پوسترها برداشتی ماهرانه از عناصر هنری كهن ایرانی- اسلامی و از طرفی هم توجه به عناصر هنر مدرن كه در هنر معاصر ایران رسوخ كرده می باشد. در این آثار نه آن شیفتگی بیش از حد نسبت به میراث گذشته خود (نوستالژی) و نه تقابلی متعصبانه با هنر مدرن دیده می شود. هنرمند با شناخت میراث هنری خویش، به هنر غرب، در چارچوب میراث هنری خود آن نگاه می كند. هنرمند با برداشتی گزینشی سعی در بازسازی و به روز كردن میراث كهن خویش را دارد.
در طول تاریخ ایران، همیشه بین هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب، ارتباط بسیار نزدیكی وجود داشته است. در حقیقت دین یكی از مهمترین عامل شكل دهنده هنر و هنر زبان عمیق ترین حكمت های بشر و جلوه گاه زیباترین مفاهیم و نمودهای دینی بوده است. این نگاه معنوی همواره در طول تاریخ هنر ایران به صورت های گوناگونی نمایان گردیده است. ارتباط بین هنر و دین در طول دوره انقلاب اسلامی بیش از هر زمان دیگر شكوفا و توسعه پیدا كرد. هنرمندان توانستند بسیاری از مفاهیم معنوی و حماسه ها را در قالب آثار هنری مبتنی بر اصول زیبا شناختی ارائه نمایند. پوسترهای حماسه دفاع مقدس از جمله آثار بسیار مهمی هستند كه ارزش های معنوی با صورتی نمادین در قالب نقش و رنگ و كلام در آنها تجلی نموده است.
ویژگی های هنر اسلامی
روند خلق آثار هنری ایران اغلب در چارچوب ارزش ها، سنت های كهن و مفاهیم درونی هنرمند شكل گرفته است. هنرمندان كمال مطلوب، تجرید و ایجاز را بر واقعیت و طبیعت گرایی ترجیح داده اند. شاید یكی از مهمترین دلایل این ویژگی در هنر ایران، علاوه بر شرایط خاص جغرافیایی، آداب معنوی بر گرفته از مذهب است كه ابعاد معنوی و طبع هنرمندان را به این جهت شكل داده است. به همین سبب آثار تجسمی هنرمندان بر گرفته از حال و طبع روان آنها، به شكل تجریدی- تزئینی تجسم یافته تا در قالبی واقعی. در اغلب آثار، هنرمند بر زیبایی شكل هم عنایت داشته اند. هر چند كه تجرید ركن اساسی این هنر بوده، این بدان معنا نیست كه از واقعیت و جهان عینی به طور كامل منتزع گردیده است.
با نگاهی به آثار اصیل هنر اسلامی درمی یابیم كه «نمادگرایی» از جایگاه والایی در آثار هنر اسلامی برخوردار می باشد. در طول دوره های مختلف، حضور عناصر نمادینی كه ریشه در سنت و آداب معنوی دارد- با قوت و ضعف- همچنان تا به امروز در آثار هنری ادامه داشته است.هنرمندان ایرانی بسیار مشتاق بوده و هستند تا آثار خود را در قالب طرح و فرم های زیبایی ارائه دهند. نقش های تجریدی در هنر معاصر علاوه بر بار نمادین، بخشی از الفبای هنری هستند كه جهانیان را به فرهنگ و هویت خویش ارجاع می دهند.
این نگاه همچنان به عنوان یك روش، جایگاهی ویژه را در هنرهای تجسمی خصوصاً گرافیك دفاع مقدس به خود اختصاص داده است.
همانطور كه پیشتر اشاره شد آثار بصری هنرمندان به شكلی تجریدی، با نظمی تزئینی و تناسبی هندسی تجسم یافته است. این مؤلفه ها خود عناصر مهم مبانی زیباشناسی هنر ایرانی هستند كه سبب شده است جذابیت هنر ایرانی از یك شهرت جهانی برخوردار گردد و برای همه اقوام لذت بخش و متحیركننده باشد.
هنرمندان معتقد بودند ارزش ها و مفاهیم نمادین آثارشان حتی اگر زمانی هم برای مخاطبین خود، پیامی را اعاده نكنند، از راه تزئین بر جای می مانند و ارزش های ویژه خود را حفظ می كنند.
رعایت اصول زیباشناسی در صورت ظاهر اثر جایگاه بسیار مهمی در جلب توجه مخاطبین دارد، زیرا همواره امكان احیای رمزها وجود دارد تا معنای گمشده آنها را دوباره اعاده كنند.(۱)
در این راستا هنرمندان در خلق آثار خود، از این نكته (زیبایی و جذابیت) غافل نبوده اند. به همین علت طراحان هنر دفاع مقدس كوشیده اند آثار خود با الهام و اقتباس از نقش های میراث كهن ایران كه از ویژگی هایی چون زیبایی، تجرید، ایجاز، دخل و تصرف و اشكال طبیعی (دفرماسیون)، نمادگرایی و ... برخوردار بوده، طراحی كنند. هنرهای تصویری ایران منبع عظیمی از نقوشی است كه در نهایت استادی و هنرمندی و با بیانی موجز و مفید طراحی شده اند. ترسیم فنی تمام این نقوش و نوشته ها كاملاً با اصول امروز گرافیك منطبق است؛ زیرا كه اصول فنی امروزی بر اساس تجربیات استادان گذشته ترتیب یافته است.
جایگاه هنرهای تجسمی قبل از انقلاب اسلامی
قرن بیستم(میلادی) عصر ظهور جنبش ها و مكاتب مدرنیستی در نقاشی غرب است. مكاتبی كه از سنت های هنری گذشته می گریختند و تلاش می نمودند بر پایه فلسفه و تفكر نوین، آثاری هنری متناسب با آن پدید آورند. در ایران و بیشتر كشورهای اسلامی بعد از دهه بیست خورشیدی مدرن گرایی به عنوان روحیه غالب در بیشتر حركت های فرهنگی جامعه پذیرفته می شود و حتی حمایت نهادهای رسمی آن را تقویت می نماید و این امر موجب پیدایی جریان هایی در عرصه هنرهای تجسمی گردید.
حدوداً از اوایل نیمه سده اخیر در مقابل این جریان، شاهد حضور نقش ها، رنگ ها، اشكال و احجام عناصر كهن به عنوان یك روش در هنرهای تجسمی هستیم. هنرمندان با انتخاب آنها به عنوان یك عنصر تجسمی و آمیختن با دیگر عناصر یك تجربه نو را در آثار خود آزمودند. این شیوه، به عنوان یك روش جایگاه ویژه ای را در هنرهای تجسمی خصوصاً گرافیك به خود اختصاص داد. شكی نیست جریان «سقاخانه» از پیشگامان این نهضت در دوره معاصر بوده اند.
جنبش سقاخانه اولین تلاش هنرمندان معاصر در جهت جست وجو و بهره گیری از صورت و ظاهر نقش ها، نمادها و نوشته ها و میراث ملی از یك طرف و از طرفی دیگر با آشنایی زبان روز نقاشی شكل گرفت. در روند شكل گیری «سقاخانه» توسط هنرمندان تجربه گرای معاصر، گروهی در آثارشان علاوه بر شكل های سنتی، به خط نیز روی آورده و آن را با عناصر سنتی درآمیختند و به جلوه های جدید از هنر معاصر ایرانی رسیدند. گرچه آثارشان فاقد پیوند با ارزش ها و مفاهیم نمادین هنر كهن بود.
حضور این نقش ها با رنگ ها، اشكال و احجام، شیوه نوینی را در هنرهای تجسمی بوجود آوردند. هنرمندان مسلمان با انتخاب آنها به عنوان یك عنصر تجسمی و آمیختن با دیگر عناصر یك تجربه نو را در آثار خود آزمودند و این به عنوان یك روش جایگاه ویژه ای را در هنرهای تجسمی خصوصاً گرافیك معاصر جهان به خود اختصاص داد.
استفاده از نقش های تزئینی در آثار هنری دفاع مقدس حوزه وسیعی بخصوص در هنر نقاشی و گرافیك را به خود اختصاص دادند كه در ادامه به آن اشاره می شود.
هنر دفاع مقدس
با سقوط حكومت پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی و در پی آن جنگ تحمیلی هشت ساله، شرایطی به وجود آمد كه بسیاری از هنرمندان جوان آثار بدیعی را در عرصه های مختلف هنری به وجود آورند. این شرایط سبب شد كه هنرمندان را بر اساس عناصر هنر ایرانی و فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، شاكله هنر انقلاب اسلامی پی نهند.همانطوری كه اشاره شد هنرهای تجسمی دوره انقلاب اسلامی در ابتدای امر، به خودی خود و به طور مستقل به وجود نیامده است. با مقایسه و بررسی آثار هنری، مشاهده می شود در بسیاری از موارد عناصر و الگوهای كهن (سنتی) در آثار هنری این دوره حضور جدی دارد. از طرفی هم با روشی گزینشی با حفظ ویژگی های هنری خویش ضرورت توجه به هنر مدرن غرب كه در فرهنگ و هنر معاصر رسوخ كرده را نادیده نگرفتند. در این آثار نه آن شیفتگی بیش از حد نسبت به میراث گذشته خود (نوستالژی) و نه هجومی متعصبانه به هنر مدرن دیده می شود. هنرمند با شناخت میراث هنری خویش، به هنر غرب از منظر فرهنگ و سنت خود و در چارچوب میراث گذشته به آن نگاه می كند. هنرمند با این گزینش سعی در بازسازی و به روز كردن میراث كهن خویش را دارد. به عبارتی هنرمند، آموزه ها هنری خود را منطبق بر ارزش ها و سنت های كهن تعدیل می كند.
برای بسیاری از كارشناسان هنر، استفاده عناصر هنر ایرانی در كنار شیوه های نوین روز، غیرقابل اجتناب بود، شاید بتوان گفت اتفاق مهم در هنر دفاع مقدس، استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر هنر ایرانی و برداشتی گزینشی از هنر مدرن برای بیان تصویری مفاهیم دفاع مقدس بود. به طور مثال حضور عناصر نگارگری در پوسترها دلیلی بر این ادعاست. در این پوستر «عروج» حضور نقش درخت سرو، هاله نوری و روبان، مفهوم نمادین نویی منطبق با مبادی هنر گرافیك ارائه می دهد(شكل ۱). این شیوه در پوستر «بهشت زهرا» اثر هنرمند زنده یاد ابوالفضل عالی جایگاه ویژه ای پیدا نمود(شكل ۲)(۲). در پوستر «نیلوفر نور» با استفاده از گل نیلوفر، به بیان نمادین رشد معنوی و عرفانی رزمندگان اشاره دارد كه چگونه یك شبه ره صدساله را درمی نوردیدند و افق ملكوتی را نظاره گر بودند(شكل ۳).
هنرهای تجسمی در فرهنگ و هنر دفاع مقدس، فقط رنگ و شكل نیست. بلكه در حقیقت، هر ظاهر آغاز دیدن یك معنای نادیدنی و باطنی است. هنرمندان با برداشتی گزینشی از هنر روز و با بهره گیری از شاخصه های هنر ایران از قبیل تجرید، ایجاز، زیباشناسی، دخل و تصرف در طبیعت اشكال (دفرماسیون)، نمادگرایی و ... در آثار خویش، بخش اعظمی از كالبد هنر دفاع مقدس را شكل دادند.
در پایان امید آن كه به دور از هرگونه تعصب، در احیا و گسترش هویت ملی و مذهبی هنر ایرانی كه در حقیقت مظهر و هویت فرهنگ ایرانی است، بیندیشیم. شاید در این رهگذر، دگر بار شاهد رستن و به گل نشستن آن «گلشن زیبا» ، كه بدست ایام كمتر گل و برگی بر جای نهاده، باشیم و در آینده ای نه چندان دور، شكوفایی و بلوغ هنر اسلامی ایران را در پی داشته باشیم.
انشاءالله
* دانشیار گروه گرافیك دانشگاه تربیت مدرس
پانوشت:
۱- رنه گنون، منطق الطیر برگرفته از اسطوره و رمز، ترجمه بابك علیخانه، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۴.
۲- برای اطلاع بیشتر نگاه كنید به كتاب: ده سال با طراحان گرافیك انقلاب اسلامی، به اهتمام ابوالفضل عالی، تهران انتشارات حوزه هنری، ۱۳۶۷.
دكتر محمد خزائی *

منبع : روزنامه همشهری