عملکرد سازمان ملل متحد در جنگ تحمیلی

همواره سخن از برخوردِ ناعادلانه شورای امنیت، دبیر كل (دبیرخانه) و مجمع عمومی سازمان ملل متحد در فرآیند جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می‏رود، اما جزئیات این برخورد، كمتر مطرح شده است. از این رو، مقاله حاضر در پی طرح جزئیات مواضع سه ركن مهم سازمان ملل متحد در قبال جنگ عراق علیه ایران است. اطلاع از این جزئیات، تحلیل صحیح‏تری را درباره چرایی اتخاذ مواضعی ناعادلانه از سوی اركان سازمان ملل متحد در جنگ هشت ساله ایران و عراق (جنگ اول خلیج فارس)، و نیز، جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به كویت و حمله آمریكا و متحدانش به عراق) به دست می‏دهد. سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلی‏اش؛ یعنی محفوظ داشتن نسلهای آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بین‏المللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.(۲) با نگاهی به مجموعه فعالیتهای سازمان ملل كه در این رابطه به عمل آورده است، به وضوح آشكار می‏شود كه شورای امنیت، دبیر كل(۳) و مجمع عمومی، تلاشهای زیادی مبذول داشتند.(۴) اگرچه تلاشهای این سه ركن سازمان ملل متحد، جدا از هم اتخاذ می‏شد، ولی به علت پیوندهای تشكیلاتی و یكسان‏بودن شرایط حاكم بر سه ركن، تفاوت چندانی در سیاستهای آنها دیده نمی‏شود. همچنین، این فعالیتها با تأثیر از شرایط موجود منطقه‏ای و جهانی، از فراز و نشیبهای فراوانی برخوردار بود.(۵) ولی در هر صورت، زمینه‏های پذیرش قطعنامه از سوی دو دولت عراق و ایران، پس از هشت سال جنگ را فراهم آورد. اینك مهمترین فعالیتهای این سه ركن سازمان ملل را مورد برررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‏دهیم:
الف) شورای امنیت سازمان ملل متحد و جنگ عراق علیه ایران
شورای امنیت سازمان ملل متحد، یك روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ، با صدور بیانیه ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ ( ۱ مهر ۱۳۵۹) به انجام رسانید و ۵ روز بعد از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر كرد.(۶) این روند با صدور هشت قطعنامه و بیش از ۱۵ بیانیه دیگر ادامه یافت. عمده این قطعنامه‏ها و بیانیه‏ها، صرفا جنبه توصیه داشت،(۷) ولی قطعنامه ۵۹۸ یك استثنا در این مورد است؛ زیرا این قطعنامه، یك تصمیم با پیشنهادهای اجرایی برای پایان دادن به جنگ ۲۸۸۷ روزه عراق علیه ایران به شمار می‏رود. جزئیات مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در طول جنگ تحمیلی به این شرح است:
۱ـ در پی درخواست مكتوب ۲۳ سپتامبر ۱۹۸۰ (۱ مهر ۱۳۵۹) دبیر كل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع‏گیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان بیانیه اعلام می‏دارد و طی آن، نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخورد(۸) ابراز داشته و از طرفین خواست از هرگونه اقدامی كه منجر به وخیم‏تر شدن اوضاع می‏شود، خودداری نمایند و... اختلافات خود را از طریق راه‏های مسالمت‏آمیز حل و فصل كنند. همچنین از پیشنهاد و به كارگیری «مساعی جمیله»(۹) كه از سوی دبیر كل برای پایان دادن به جنگ مطرح شده، حمایت كرد.(۱۰)
شورای امنیت به دنبال تقاضای ۲۵ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳ مهر ۱۳۵۹ ) دبیر كل، در ۲۶ و ۲۸ سپتامبر (۴ و ۶ مهر)تشكیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آرا و در جلسه شماره ۲۲۴۸، تحت عنوان قطعنامه ۴۷۹ به تصویب رساند. این قطعنامه دارای ۵ ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان وضعیت میان ایران و عراق، مورد بررسی قرار داد. در این قطعنامه، ضمن یادآوری تعهد كشورهای عضو به حل و فصل مسالمت‏آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و مسؤولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین‏المللی و با ابراز تأسف عمیق از وضعیت رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست كه از به كار بردن بیشتر زور خودداری نموده و اختلاف خود را از طریق مسالمت‏آمیز حل نماید و نیز، از هر گونه پیشنهاد مناسبی كه می‏تواند منجر به صلح شود، استقبال كنند. همچنین از عموم كشورها تقاضا كرد كه از هرگونه اقدامی كه منجر به تشدید منازعه می‏شود، بپرهیزند. در ضمن، از كوششهای دبیر كل و مجددا از پیشنهادش در مورد به كارگیری «مساعی جمیله» برای حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانی كرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت ۴۸ ساعت به شورای امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رییس تونسی شورای امنیت،(۱۱) منازعه بین ایران و عراق را یك تهدید واقعی برای صلح و امنیت بین‏المللی قلمداد نمود.(۱۲) در فاصله ۱۵ تا ۲۹ اكتبر ۱۹۸۰ (۲۲ مهر تا ۱۶ آبان ۱۳۵۹) شورای امنیت ۵ جلسه دیگر در مورد جنگ تشكیل داد كه هیچ‏یك منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه‏ای نگردید. در جلسه ۱۵ اكتبر، "سعدون حمادی" وزیر امور خارجه عراق و در جلسه ۱۷ اكتبر، محمدعلی رجایی، نخست وزیر وقت ایران(۱۳)، به تفصیل، نقطه نظرات دولتهای خویش در مورد ریشه‏های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند.(۱۴) سرانجام، شورای امنیت پس از بررسی‏های لازم در ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹) بیانیه‏ای صادر كرد و از تلاشهای دبیر كل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده‏ای جهت مذاكره با دو دولت ایران و عراق حمایت كرد(۱۵) و از دبیر كل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد، به اطلاع شورای امنیت برساند.
۲ـ شورای امنیت، پس از صدور بیانیه ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹) در یك سكوت سنگین فرو رفت تا سرانجام پس از ۲۱ ماه و ۱۵ روز، یعنی در ۱۲ ژوئن ۱۹۸۲ (۲۱ تیر ۱۳۶۱) در جلسه ۲۳۸۳ خود، قطعنامه ۵۱۴ را درباره جنگ صادر كرد.(۱۶) جلسه شورا به خواست كشور اردن و حمایت آمریكا تشكیل گردید(۱۷) و به اتفاق آرا، قطعنامه مزبور را به تصویب رساند. در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانی از ادامه وضعیت میان ایران و عراق،(۱۸) خسارات مادی و معنوی ناشی از آن، و تهدیدی را كه متوجه صلح كرده، یاد نموده است. از نكات جدیدی كه در این قطعنامه آمده است، می‏توان به یادآوری قطعنامه ۴۷۹ و بیانیه ۵ نوامبر ۱۹۸۰ (۱۴ آبان ۱۳۵۹ ) شورا و توجه به كوششهای میانجی‏گری دبیر كل، جنبش عدم تعهد و سازمان كنفرانس اسلامی اشاره كرد و نیز خواستار آتش بس و خاتمه فوری كلیه عملیات نظامی، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین‏المللی، هماهنگی بین كوششهای میانجی‏گری تحت نظارت دبیر كل برای حصول به یك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متكی به اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بین‏المللی(۱۹) قابل قبول برای طرفین و پرهیز كلیه كشورها از اقدامات تشدید كننده منازعه گردید و تصمیم خود مبنی بر اعزام گروهی از ناظران سازمان ملل متحد برای تأیید، تحكیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها را اعلام كرد. در ۱۵ ژوئیه ۱۹۸۲ (۲۴ تیر ۱۳۶۱) رئیس شورای امنیت به نمایندگی از اعضا، بیانیه‏ای را منتشر ساخت و در آن، نگرانی شورای امنیت از عدم اجرای قطعنامه ۵۱۴ را مطرح كرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت‏آمیز منازعه ایران و عراق شد. این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت. متعاقب آن و بر اساس تقاضای مورخ ۱ اكتبر ۱۹۸۲ (۹ مهر ۱۳۶۱) نماینده عراق در سازمان ملل متحد، شورای امنیت تشكیل جلسه داد(۲۰) و قطعنامه ۵۲۲ را در جلسه ۲۳۹۹، كه در ۴ اكتبر ۱۹۸۲ (۱۲ مهر ۱۳۶۱ ) برگزار شد، به اتفاق آرا به تصویب رساند. در این قطعنامه همانند قطعنامه‏ها و بیانیه‏های قبلی، ابتدا به ابراز تأسف از ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانی و تهدیدی را كه این مناقشه متوجه صلح و امنیت بین‏المللی كرده و نیز، به تأیید و تأكید بر قطعنامه‏ها و بیانیه‏های گذشته و گزارش ۱۵ جولای ۱۹۸۲ (۲۴ تیر ۱۳۶۱)(۲۱) پرداخت. آن گاه، خواستار آتش بس فوری و خاتمه عملیات جنگی و بازگشت نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین‏المللی گردید و به صورت تلویحی از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر؛ یعنی ایران خواست كه به اقدام مشابه دست زند.(۲۲) به علاوه، شورا كه بر اجرای بدون تأخیر تصمیم خویش مبنی بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه كوشش‏های میانجی‏گرانه تأكید ورزید، مجددا از كشورها خواست از اقداماتی كه باعث طولانی شدن جنگ می‏شود، پرهیز نمایند و زمینه تسهیل اجرای قطعنامه را فراهم آورند. نیز، از دبیر كل تقاضا كرد كه ظرف مدت ۷۲ ساعت، گزارش خود را در اجرای این قطعنامه تسلیم شورا كند.۳ـ رییس شورای امنیت در سال ۱۹۸۳ م. / ۱۳۶۳ ش. طی صدور یك بیانیه جدید، درخواست آتش‏بس فوری، عقب نشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین‏المللی و حل و فصل صلح‏آمیز جنگ را از طرفین به عمل آورد. این بیانیه مطلب جدیدی نسبت به قطعنامه‏ها و بیانیه‏های قبلی شورای امنیت نداشت. شورای امنیت، متأثر از عملیاتهای موفقیت‏آمیز نیروهای مسلح ایران،(۲۳) برای صدور قطعنامه جدید(۲۴) در تاریخ ۳۲ اكتبر ۱۹۸۳ (۹ آبان ۱۳۶۲ ) جلسه شماره ۲۴۹۳ خود را تشكیل داد و قطعنامه ۵۴۰ را با ۱۲ رأی موافق و سه رأی ممتنع پاكستان، نیكاراگوئه و مالت، از تصویب گذراند.(۲۵) در این قطعنامه، مطابق شیوه قبلی شورای امنیت، بر قطعنامه‏ها و بیانیه‏های گذشته شورا تأكید گردید. قطعنامه ۵۴۰ حاوی نكات جدیدی چون محكوم ساختن نقض حقوق انسانی و بشر دوستانه مغایر با كنوانسیونهای ۱۹۴۹ م. / ۱۳۲۸ ش. ژنو(۲۶)، در خواست از ایران و عراق به رعایت احترام به حق و آزادی كشتیرانی و بازرگانی در آبهای بین‏المللی و پرهیز از حمله به تأسیسات و بنادر دور از ساحل، خودداری از هر گونه اقدامی كه صلح و امنیت دریایی منطقه به خطر می‏اندازد، بوده است.
۴ـ در پی تأیید هیأت اعزامی سازمان ملل به منطقه درگیری ایران و عراق، مبنی بر كاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق، دبیر كل، گزارش هیأت را به شورای امنیت تحویل می‏دهد و شورا ضمن صدور بیانیه‏ای در ۳۰ مارس ۱۹۸۴ (۱۰ فروردین ۱۳۶۳ ) بدون ذكر نام كشور عراق، كاربرد سلاح شیمیایی را برای اولین بار(۲۷) در جنگ ایران و عراق قویا محكوم می‏سازد. شورای همكاری خلیج فارس در تاریخ ۲۱ مه ۱۹۸۴(۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۳ ) نسبت به تجاوز و نقض حقوق و آزادی كشتیرانی از سوی ایران در حمله به كشتی‏ها در خلیج فارس، به شورای امنیت سازمان ملل متحد شكایت كرد. بر این اساس، شورای امنیت ضمن تشكیل جلسات متعدد، نهایتا در جلسه شماره ۲۵۴۶ مورخ ۱ ژوئیه ۱۹۸۴ (۱۱ خرداد ۱۳۶۳ ) با ۱۳ رأی موافق و ۲ رأی ممتنع، قطعنامه ۵۵۲ را تصویب كرد. در این قطعنامه با یادآوری تعهد كشورهای عضو در رعایت حسن همجواری، احترام به اهداف و اصول منشور ملل متحد، عدم توسل به زور علیه تمامیت ارضی و اهمیتی كه خلیج فارس در صلح و امنیت بین‏المللی و ثبات اقتصاد جهانی ایفا می‏كند، از كشورهای درگیر خواست بر اساس حقوق بین‏الملل، حق كشتیرانی آزاد و تمامیت ارضی كشورهایی را كه طرف مخاصمه و درگیری نیستند، محترم بشمارند.(۲۸) علاوه بر آن، خواهان توقف فوری هرگونه حمله به كشتی‏ها شد و حمله به كشتی‏ها را نیز محكوم كرد. در بند ۶ قطعنامه ذكر گردید كه چنانچه مفاد این قطعنامه رعایت نگردد، شورا به بررسی اقدامات موثری كه اجرای آزاد كشتیرانی را تضمین نماید خواهد پرداخت. شورا، بعد از صدور قطعنامه ۵۵۲ تا پایان سال ۱۹۸۴ م. / ۱۳۶۳ ش. به استثنای بیانیه ۱۹ ژوئن (۲۶ خرداد)، اقدام دیگری انجام نداد. در این بیانیه، شورای امنیت تصمیم دبیر كل مبنی بر اعزام دو هیأت به ایران و عراق، به منظور بررسی اتهام حمله به مناطق مسكونی را تأیید و تنفیذ كرد.(۲۹)
۵ـ شورای امنیت در سال ۱۹۸۵ م. / ۱۳۶۴ ش. قطعنامه‏ای را صادر نكرد و فقط اقدام به صدور ۳ بیانیه كرده است. در اولین بیانیه كه در ۵ مارس (۱۴ اسفند) منتشر شد، از طرفین ـ عراق و ایران ـ خواست كه از حمله به مناطق مسكونی دست بردارند و به توافقی كه با دبیر كل در این زمینه انجام داده‏اند، احترام بگذارند. بار دیگر شورای امنیت در ۱۵ مارس (۲۴ اسفند) در دومین بیانیه خویش، خواستار اجرای توافق عدم حمله به مناطق مسكونی و نیز كوشش برای یافتن راه حل مسالمت‏آمیز در منازعه گردید. شورای امنیت، سومین بیانیه خود را در ۲۵ آوریل (۵ اردیبهشت) صادر كرد. در این تاریخ ،نظر شورا بار دیگر متوجه به كارگیری سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق شد. بر این اساس، با صدور بیانیه فوق، كاربرد سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را بدون ذكر نام كشور عراق، قویا محكوم كرد. مهمترین علت صدور این بیانیه را با توجه به لحن محكمی كه داشت، برای فشار غیر مستقیم به عراق به منظور پذیرش طرح هشت ماده‏ای دبیر كل دانسته‏اند.(۳۰)
۶ـ عملیات والفجر ۸ كه در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ از سوی ایران انجام شد، منجر به ورود نیروهای ایرانی به فاو و قسمتهایی از منطقه فاو گردید و نیز ارتباط دریایی عراق را قطع و قوای ایرانی به مرزهای كویت و شهر بصره عراق بسیار نزدیك شدند. متعاقب آن عراق و اتحادیه عرب(۳۱) از شورای امنیت درخواست كردند(۳۲) كه برای رسیدگی به موضوع جنگ تشكیل جلسه دهد. شورای امنیت در ۲۴ فوریه ۱۹۸۶ (۵ اسفند ۱۳۶۴) جلسه شماره ۲۶۶۶ خود را تشكیل داد و قطعنامه ۵۲۸ را به اتفاق آرا صادر كرد. از نكات جدیدی كه در این قطعنامه به چشم می‏خورد، به موضوعاتی چون: تلاش ۶ ساله‏اش در مورد وضعیت ایران و عراق، یاد آوری امضای پروتكل منع استفاده از گازهای خفه كننده، سمی یا سایر گازها و سلاحهای میكروبی در جنگ،(۳۳) تأكید بر اصل غیر قابل تصرف بودن اراضی از راه زور اشاره كرد. همچنین، شورای امنیت از اقدامات اولیه‏ای(۳۴) كه سبب منازعه گردید و نیز از شدت یافتن منازعه و بمباران مراكز مسكونی، كشتی‏ها و هواپیماهای غیر نظامی ابراز تأسف كرد و از طرفین خواست با قطع بی‏درنگ كلیه مخاصمات، آتش بس فوری را به مرحله اجرا گذارند و سپس به مبادله اسرا با همكاری كمیته بین‏المللی صلیب سرخ بپردازند. شورای امنیت در ادامه كوششهایش در مورد جنگ ایران و عراق، در تاریخ ۲۱ مارس ۱۹۸۶ (۱ فروردین ۱۳۶۵) بر اساس گزارش متخصصان علوم پزشكی اعزامی از سوی سازمان ملل متحد، بیانیه‏ای صادر كرد كه در آن، برای اولین بار با ذكر نام كشور عراق، كاربرد سلاح شیمیایی توسط آن كشور علیه نیروهای ایرانی محكوم شد. به علاوه، در این بیانیه، ادامه درگیری طرفین محكوم گردید. شورای امنیت در مورخ ۲۹ اوت ۱۹۸۶ (۷ شهریور ۱۳۶۵ ) ضمن صدور بیانیه‏ای دیگر، از افزایش احتمالی دامنه درگیری و گسترش حمله به كشتیهای تجاری و مناطق غیر نظامی، ابراز نگرانی كرد و از تلاشهای مداوم دبیر كل، به ویژه در زمینه عدم بكارگیری سلاح‏های شیمیایی و نیز از اعلام دو كشور ایران و عراق مبنی بر خودداری از حمله به مناطق مسكونی حمایت كرد.(۳۵) شورای امنیت به درخواست اتحادیه عرب ـ كه از اعلام ایران مبنی بر تصمیم به دست زدن به عملیات سرنوشت ساز بیمناك بودند ـ از آغاز اكتبر ۱۹۸۶ (۸ مهر ۱۳۶۵) بحث خود را در مورد درگیری عراق و ایران شروع كرد. در جلسه سوم اكتبر (۱۱ مهر)، دبیر كل، طی سخنانی نگرانی عمیق جامعه جهانی را از روند ادامه و توسعه منازعه ابراز داشت.(۳۶) سرانجام، شورای امنیت در جلسه شماره ۲۷۱۳ خود به اتفاق آرا منجر به قطعنامه ۵۸۸ را در تاریخ ۸ اكتبر ۱۹۸۶ (۱۶ مهر ۱۳۶۵ ) صادر نمود. شورای امنیت در دو قطعنامه ۵۵۲ و ۵۸۲، به قطعنامه‏ها و بیانیه‏های گذشته خویش اشاره‏ای نمی‏كند، این روند در قطعنامه ۵۸۸ هم ادامه می‏یابد؛ با این تفاوت كه در قطعنامه جدید، از دو كشور ایران و عراق خواسته شد كه بدون درنگ، قطعنامه ۵۸۲ را به مرحله اجرا گذراند و از دبیر كل خواست با مشورت طرفین منازعه، بر شدت فعالیتهایش در اجرای قطعنامه ۵۸۲ بیفزاید. این قطعنامه به استثنای نكات مزبور، حاوی مطلب جدید دیگری نبوده است.(۳۷) شورای امنیت، پس از دریافت گزارش جدید دبیر كل در مورد تازه‏ترین مواضع دولتین ایران و عراق نسبت به قطعنامه ۵۸۲ و ۵۸۸ و طرح هشت ماده‏ای(۳۸) دبیر كل، تشكیل جلسه داد. در این جلسه كه در ۲۲ دسامبر ۱۹۸۶ (۳۱ شهریور ۱۳۶۵ ) منعقد شد، منجر به صدور بیانیه‏ای گردید كه در آن به تكرار موضوعاتی چون ابراز نگرانی عمیق از وضعیت وخیم موجود بین ایران و عراق، اظهار تأسف از نقص قوانین انسان دوستانه بین‏المللی، درخواست از طرفین به منظور اجرای قطعنامه‏های ۵۸۲ و ۵۸۸، تصمیم شورا به حل و فصل مسالمت‏آمیز اختلاف موجود، ادامه كوشش دبیر كل در حل منازعه و مانند آن می‏پردازد.(۳۹) ایران در پاسخ به این بیانیه، همانند آنچه را كه در مورد قطعنامه ۵۸۸ اعلام كرده بود، مجددا اعلام كرد بخشی از قطعنامه ۵۸۲ و ۵۸۸ و بیانیه ۲۲ دسامبر ۱۹۸۶ (۳۱ شهریور ۱۳۶۵ ) كه ناظر برخاتمه مخاصمات بدون تعیین متجاوز است را نمی‏پذیرد.(۴۰)
۷ـ در پی اعلام دبیر كل، مبنی بر اینكه حاضر است نظراتش را در اختیار شورای امنیت بگذارد تا آن شورا بتواند به مبنایی كه مورد قبول طرفین برای مذاكره باشد، دست یابد، شورا ضمن پاسخ مثبت به این درخواست، از فوریه ۱۹۸۷(بهمن ۱۳۶۶ ) یك گروه كار مشترك و سازمان یافته، مركب از اعضای دایمی شورا برای پایان بخشیدن به منازعه ایران و عراق تشكیل داد. متعاقب آن، در ۱۶ ژانویه، بیانیه‏ای از سوی شورا منتشر شد كه حاكی از نگرانی شورا در توسعه خصومت موجود بود و نیز، از طرفین درخواست كرد كه قطعنامه‏های ۵۸۲ و ۵۸۸ را به مرحله اجرا گذراند. در ضمن از تلاشهای دبیر كل در فراهم آوردن رضایت طرفین به اجرای قطعنامه‏های مزبور، قدردانی كرد. در ۱۴ مه ۱۹۸۷ (۲۴ فروردین ۱۳۶۶ ) شورای امنیت در پی تأیید مجدد كاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران توسط گروه اعزامی دبیر كل، برای بار دیگر طولانی شدن درگیری و استفاده مكرر از سلاح شیمیایی را محكوم كرد، امّا در هر صورت، بر اثر تلاش گروه مزبور، پیش‏نویس یك قطعنامه جدید كه حاوی نكات جدیدی بود، در تاریخ ۲۱ ژوئن ۱۹۸۷ (۳۱ خرداد ۱۳۶۶) تهیه شد.
شورای امنیت، پس از مشورتهای فراوان در مورد پیش‏نویس مذكور، سرانجام در جلسه شماره ۲۷۵۰ مورخ ۲۰ ژوئیه ۱۹۸۷ (۲۹ تیر ۱۳۶۶ ) با تأكید بر مواد ۳۹ و ۴۰ منشور ملل متحد،(۴۱) مفصلترین، اجرایی‏ترین و آمرانه‏ترین قطعنامه خود در جنگ تحمیلی(۴۲) را تحت عنوان قطعنامه ۵۹۸ به تصویب رساند.(۴۳) در مقدمه این قطعنامه بر لزوم اجرای قطعنامه ۵۸۲ تاكید شد و از عدم توجه به درخواستهای گذشته‏اش از سوی ایران و عراق و آغاز، ادامه، گسترش و تشدید منازعه و بمباران مراكز مسكونی غیر نظامی، حملات به كشتیها و هواپیماها، نقض قوانین بین‏المللی و كاربرد سلاحهای شیمیایی ابراز تأسف كرد و ضرورت اتمام اقدامات نظامی بین طرفین و ایجاد یك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار گوشزد گردید و مفاد منشور ملل متحد در مورد حل مسالمت‏آمیز اختلافات بین المللی را یادآوری نمود.در بخش اجرایی قطعنامه،(۴۴) شورای امنیت، خواستار عقب‏نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین‏المللی و رعایت آتش‏بس همه جانبه به عنوان نخستین گام‏در جهت حل و فصل مناقشه گردید و از طرفین خواست، بدون تأخیر، پس از برقراری آتش بس نسبت به اجرای آزادسازی اسرا اقدام نمایند و با دبیركل در تلاش به منظور اجرای قطعنامه و دستیابی به یك راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و مورد قبول طرفین، همكاری می‏كنند. این قطعنامه از دبیر كل تقاضا كرد كه پس از مشورت با طرفین، زمینه‏های حل و فصل مناقشه را فراهم آورد. قطعنامه مزبور سه تیم كارشناسی را برای امور ذیل پیش بینی كرد.
ـ نظارت، بررسی و تایید آتش بس و عقب نشینی
ـ تعیین شروع كننده جنگ
ـ مطالعه موضوع بازسازیموضع ایران در قبال قطعنامه ۵۹۸، نه رد و نه تایید بود و این موضع‏گیری، تا پذیرش قطعنامه از سوی ایران ادامه یافت. علت چنین موضع‏گیری آن بود كه این قطعنامه برخی از نظرات ایران را تأمین كرده بود.(مانند تعیین متجاوز) امّا در عین حال به عمده‏ترین خواست ایران؛ یعنی شناسایی متجاوز قبل از آتش بس و عقب نشینی نیروها توجهی نشد.(۴۵) با این وصف، عراق(۴۶) در ۲۲ ژوئیه ۱۹۸۷(۳۱ تیر ۱۳۶۶) یعنی دو روز بعد از تصویب قطعنامه شورای فرماندهی انقلاب و رهبری حزب بعث، قطعنامه ۵۹۸ را تصویب می‏كند. در ۲۳ ژوئیه (۱ مرداد) وزیر امور خارجه عراق موضع جدید دولتش را به دبیر كل اطلاع می‏دهد و در ۱۴ اوت (۲۳ مرداد) همان سال، عراق رسما قطعنامه ۵۹۸ را می‏پذیرد.(۴۷) رئیس شورا، طی بیانیه‏ای كه در ۱۱ دسامبر (۲۰ بهمن ۱۳۶۶ ) صادر كرد، قطعنامه ۵۹۸ را تنها راه حل وصول به حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه ایران و عراق عنوان كرد و بدین وسیله راه را بر تغییر و جابجایی مواد قطعامه ۵۹۸، بست.(۴۸) نیز در ۲۴ دسامبر ۱۹۸۷ (۳ اسفند ۱۳۶۶) به تعهد و پایبندی اعضای شورا به اجرای قطعنامه ۵۹۸ اشاره كرد.
۸ـ شورای امنیت در سال ۱۹۸۸ /۱۳۶۷ همچنان به اقداماتش درباره جنگ ایران و عراق ادامه داد. بر این اساس، شورای امنیت در ۱۶ مارس ۱۹۸۸ (۲۵ اسفند ۱۳۶۷ ) در بحث راجع به منازعه عراق و ایران، از تلاشهای دبیر كل به منظور حل و فصل قطعنامه ۵۹۸ پشتیبانی نمود و در هشت آوریل (۱۹ فروردین) همین سال، مواضع ایران و عراق در خصوص قطعنامه را مورد بررسی قرار داد. تایید هیأت اعزامی دبیر كل، مبنی بر كاربرد سلاح شیمیایی در منازعه ایران و عراق و ارسال گزارش آن به شورا توسط دبیر كل در تاریخ ۲۵ آوریل ۱۹۸۸ (۱۵ اردیبهشت ۱۳۶۷) منجر به صدور قطعنامه ۶۱۲ در جلسه شماره ۲۸۱۲ مورخ ۹ مه ۱۹۸۸ (۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۷) به اتفاق آرا گردید. در این قطعنامه، استفاده از سلاحهای شیمیایی در منازعه ایران و عراق، مغایر پروتكل ۱۹۴۹/ ۱۳۲۸ دانسته شده و به شدت آن را محكوم كرد. به علاوه، خواهان رعایت این پروتكل شد و بر ضرورت رعایت آن تأكید ورزید و از كشورهای دیگر خواست به اعمال كنترل خود در صدور تولیدات شیمیایی كه در ساخت سلاحهای شیمیایی مورد استفاده قرار می‏گیرد، بیفزایند. شورای امنیت، سه روز قبل از پذیرش قطعنامه از سوی ایران، برای بررسی شكایت(۴۹) ایران از آمریكا در مورد ساقط ساختن هواپیمای مسافربری ایران در خلیج فارس، تشكیل جلسه داد و پس از بحث و بررسی و استماع سخنان نمایندگان ایران و آمریكا، سه روز پس از قبول و پذیرش قطعنامه از سوی ایران، با صدور قطعنامه ۶۱۶ تنها به اظهار اندوه و اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه اكتفا می‏كند. جالب این كه در آخرین بند قطعنامه، به لزوم اجرای كامل و فوری قطعنامه ۵۹۸ به عنوان تنها اساس و پایه برای رسیدن به صلحی پایدار و عادلانه تأكید می‏شود.
ب) دبیركل و جنگ تحمیلی
دبیركل در اولین ساعات شروع جنگ، فعالیتش را به منظور خاتمه بخشیدن به جنگ آغاز كرد. در واقع دبیر كل، نخستین مرجع بین‏المللی بود كه نسبت به حمله عراق علیه ایران، واكنش نشان داد. با تعویض دبیر كل و انتخاب "خاویر پرز دوكوئیار(۵۰) در سال ۱۹۸۲ /۱۳۶۱ به عنوان دبیر كل جدید، فعالیتهای دبیركل در رابطه با مسائل جنگ، روندی رو به افزایش گرفت. به طور كلی، عمده‏ترین فعالیتهای دبیر كل را می‏توان تلاش در جلب نظر شورای امنیت به مسأله جنگ عراق با ایران، مشورت و دیدارهای مختلف با مقامات ایرانی و عراقی و اعضای شورای امنیت، اعزام هیأت‏های متعدد به ایران و عراق و ارسال گزارش‏های آن به شورای امنیت، ابتكار ۱۲ ژوئن ۱۹۸۴ (۲۰ خرداد ۱۳۶۳) در خصوص خودداری طرفین از حمله به مناطق مسكونی، ابتكار طرح هشت ماده‏ای در ماه مارس ۱۹۸۵ (فروردین ۱۳۶۴ ) و ارائه طرح اجرایی برای قطعنامه ۵۹۸ را نام برد. مجموعه اقدامات دبیر كل شامل زمینه‏هایی چون وادار كردن ایران و عراق به پرهیز از حمله به مناطق مسكونی، به كارگیری سلاحهای شیمیایی و بدرفتاری با اسرای جنگی (یا رعایت مقررات بین‏المللی) و نیز، كاهش آلام و مصایب جنگ و نهایتا پایان دادن به جنگ بود.(۵۱) جزئیات مواضع و عملكرد دبیر كل سازمان ملل متحد درباره جنگ تحمیلی را می‏توان به این شرح برشمرد:
۱ـ دبیر كل، در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰(۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ) با صدور اعلامیه‏ای به دولت ایران و عراق پیشنهاد كرد كه به او اجازه دهند، مساعی‏اش را در حل مسالمت‏آمیز برخورد دو كشور انجام دهد، ولی از ناحیه هیچ‏كدام پاسخی دریافت نكرد. در ظهر همین روز، سخنگوی سازمان ملل متحد در مصاحبه مطبوعاتی، اعلامیه دبیر كل را به اطلاع عموم رساند. روز بعد، دبیر كل براساس ماده ۹۹ منشور ملل متحد(۵۲) از شورای امنیت خواست با توجه به احتمال افزایش مخاصمه بین دو كشور، برای مذاكره پیرامون جنگ، تشكیل جلسه دهد. این جلسه در همان روز تشكیل و منجر به صدور اولین بیانیه شورای امنیت گردید.
در ۲۴ سپتامبر ۱۹۸۰ (۲ مهر ۱۳۵۹ ) دبیر كل، دو نامه جداگانه ولی با مضمون مشترك برای رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق فرستاد و خواستار خاتمه عملیات مسلحانه و حل و فصل مسالمت‏آمیز اختلافات شد، عراق در پاسخ به این نامه از پذیرش خاتمه عملیات نظامی خودداری كرد و اقدامش را دفاع از خود دانست. دبیر كل در تاریخ ۲۵ سپتامبر ۱۹۸۰ (۳ مهر ۱۳۵۹) به شورای امنیت اطلاع داد كه به رغم كوششهایی كه به عمل آورده، منازعه ایران و عراق در زمین، هوا و دریا ادامه دارد و موجب خسارات مالی و جانی شده است و بر این اساس، از شورای امنیت خواست كه مسأله را به فوریت رسیدگی نماید. روز بعد، شورای امنیت تشكیل جلسه داد. دبیر كل، در آغاز جلسه شورای امنیت(۵۳)، خلاصه اقداماتی راكه درباره منازعه ایران و عراق انجام داده بود، به اطلاع شورای امنیت رساند و از شورا درخواست كرد كه وظیفه خود را درمورد حفظ صلح و امنیت بین المللی به انجام رساند. سپس شورا تشكیل جلسه داد و قطعنامه ۴۷۹ را صادر كرد. در خاتمه جلسه، دبیر كل طی سخنانی از ایران و عراق تقاضا كرد كه به قطعنامه ۴۷۹ پاسخ مثبت دهند. در پی این تقاضا صدام حسین، رییس جمهوری عراق در ۲۹ سپتامبر ۱۹۸۰ (۷ مهر ۱۳۵۹) نظر مساعد عراق نسبت به قطعنامه را به دبیر كل اطلاع داد.(۵۴) دبیر كل در ماه اكتبر ۱۹۸۰(مهرماه ۱۳۵۹) به شورای امنیت اطلاع داد كه تلاشهایش برای حل مسأله كشتیهایی كه در اروندرود به علت آغاز جنگ محبوس شده‏اند، عقیم مانده، در حالی كه ایران مشروط به این كه كشتیها با پرچم سازمان ملل متحد، آبهای اروندرود را ترك كنند، باخارج شدن كشتیها از اروندرود موافقت كرد، اما عراق با خروج كشتیها مشروط به این كه پرچم عراق را نصب نمایند، موافق بود. در این رابطه، با نظر مساعد شورای امنیت، «اولاف پالمه»نخست وزیر اسبق كشور سوئد را به عنوان نماینده خود برای مذاكره با دولتین ایران و عراق درباره مسایل جنگ انتخاب كرد. اولاف پالمه از سال ۱۹۸۰ /۱۳۵۹ تا سال ۱۹۸۲ /۱۳۶۱، پنج بار به تهران و بغداد مسافرت و با مقامات ایرانی و عراقی به مذاكره پرداخت.نتیجه تلاش دو ساله وی منجر به آزادسازی تعدادی از اسرای طرفین(۵۵) و خارج شدن ۶۳(۵۶) كشتی تجاری خارجی گرفتار شده در اروند رود بود.(۵۷)
۲ـ قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت، دبیر كل را مأمور تهیه گزارش طی مدت ۳ ماه بعد از صدور قطعنامه در مورد پیشرفت اجرایی قطعنامه كرده بود. دبیر كل، در ۱۵ ژوئیه ۱۹۸۲ (۲۴ تیر ۱۳۶۱) یعنی قبل از آن كه مدت تعیین شده شورا به اتمام برسد، گزارش خود را كه مبنی بر پذیرش قطعنامه ۵۱۴ از سوی عراق و رد آن توسط ایران، تسلیم شورای امنیت كرد. ایران در ۲۸ اكتبر ۱۹۸۲ (۶ آبان ۱۳۶۲) از دبیر كل خواست تا هیأتی برای بررسی تخریب مناطق مسكونی ایران كه به وسیله بمباران نیروهای عراقی انجام شده، اعزام نماید. این در خواست در ۲ مه ۱۹۸۳ (۱۱ اردیبهشت ۱۳۶۲) تكرار شد. در این ایام عراق هم تقاضای مشابهی را مطرح كرد. متعاقب آن، دبیر كل تصمیم گرفت هیأتی را به دو كشور ایران و عراق اعزام كند. هیأت اعزامی از ۲۰ مه (۲۹ اردیبهشت) تا یك ژوئن (۹ خرداد) از دو كشور بازدید به عمل آورد و گزارش خود را كه نشان دهنده خسارات سنگین مناطق مسكونی ایران و خسارات سبك عراق بود، تهیه و در ۲۰ ژوئن (۲۸ خرداد) دبیر كل، آن را تسلیم شورای امنیت نمود. با افزایش شمار اسرای عراقی،(۵۸) این كشور(۵۹) در ۱۰ ژوئن (۱۸ خرداد) از دبیر كل می‏خواهد تا كمیسیونی برای بررسی وضعیت اسرای جنگی تشكیل دهد. دبیر كل برای تشكیل چنین كمیسیونی با كمیته بین‏المللی صلیب سرخ مشورت كرد، اما تلاش در این زمینه تا یك سال بعد، بی‏نتیجه باقی ماند. ولی دبیر كل، به تلاشهایش درباره حل و فصل مسائل جنگ ادامه می‏دهد. در این راستا، دبیر كل در ۲۹ و ۳۰ سپتامبر ۱۹۸۳ (۷ و ۸ مهر ۱۳۶۱) با وزرای امور خارجه ایران و عراق در نیویورك ملاقات می‏كند و از آن، نتیجه مثبتی به دست نمی‏آورد. پس از آن، یعنی در ۱۱ دسامبر همان سال، موضع مخالف و موافق ایران و عراق را در خصوص قطعنامه ۵۴۰ به اطلاع شورای امنیت می‏رساند.
۳ـ دبیر كل در ۱۰ فوریه ۱۹۸۴ (۲۰ بهمن ۱۳۶۳ ) پیامهای جداگانه‏ای را برای ایران و عراق می‏فرستد و در آن، نگرانی خود را از ادامه مخاصمه ایران و عراق و خسارات ناشی از آن و نیز تصمیمش را مبنی بر اعزام هیأتی برای بازدید تخریب مناطق مسكونی ایران و عراق ناشی از جنگ، اعلام می‏دارد. این اقدام در پاسخ به درخواست ۲۲ نوامبر ۱۹۸۳ (۱ آذر ۱۳۶۲) ایران صورت می‏گرفت.(۶۰) در ۸ مارس ۱۹۸۴ (۶ اسفند ۱۳۶۳) دبیر كل، مجددا به در خواست ایران، هیأتی را برای بررسی اتهام كاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق علیه ایران اعزام داشت. این گروه، پس از كسب نظر موافق عراق، عازم آن كشور هم شد. گروه اعزامی پس از تحقیق و بازرسی، نظر ایران در مورد كاربرد سلاح شیمیایی قوای عراقی علیه ایران را تأیید كرد، اما دبیر كل، در گزارشهای ۲۶ مارس (۱۵ اردیبهشت) خود به شورای امنیت، فقط به ابراز تأسف از كاربرد سلاح شیمیایی، بدون ذكر نام كشور عراق بسنده كرد.(۶۱) دبیر كل در ۹ ژوئن ۱۹۸۴ (۲۱ خرداد ۱۳۶۳ ) از رؤسای جمهوری ایران و عراق تقاضا كرد، به حملات علیه مناطق مسكونی یكدیگر خاتمه دهند. ایران درخواست دبیر كل را پذیرفت و عراق نیز با تاكید بر این كه ایران دیگر نباید نیروهای نظامی‏اش را در مراكز مسكونی متمركز كند، به تقاضای دبیر كل جواب مثبت داد. متعاقب آن، دبیر كل، تصمیمش را برای اعزام دو هیأت به ایران و عراق، به منظور نظارت بر عدم حمله به مناطق مسكونی، به اطلاع شورای امنیت رساند، دبیر كل، پس از تأیید شورا، دو هیأت را در تاریخ‏های ۲۱ و ۲۶ ژوئن (۲ و ۷ تیر) در عراق و ایران مستقر كرد، ۳ روز بعد، دبیركل با ارسال دو نامه، از ایران و عراق خواست تا از تمركز نیروهای نظامی در مناطق مسكونی خویش خودداری نمایند و تعهد خود را بر عدم كاربرد سلاح شیمیایی ابراز دارند.ـ۴ـ در ۱۱ تا ۱۷ ژانویه ۱۹۸۵ (۲۰ تا ۲۶ دی ۱۳۶۴)، هیأت سازمان ملل متحد از اردوگاه‏های اسرای جنگی در عراق و از ۱۸ تا ۲۵ ژانویه (۲۷ دی تا ۴ بهمن) همان سال، از اردوگاه‏های اسرای جنگی در ایران بازدید به عمل آوردند و طی گزارشی در ۲۲ فوریه ۱۹۸۵ (۳ اسفند ۱۳۶۴) به دبیر كل اعلام كردند كه در هیچ‏یك از دو كشور ایران و عراق، اسرای جنگی، آن چنان كه ادعا شده است، مورد بدرفتاری قرار ندارند.(۶۲) در پی ادامه حملات به مناطق غیر مسكونی، بار دیگر دبیر كل در ۹ مارس (۱۵ اسفند) با ارسال پیامی به رؤسای جمهوری ایران و عراق، از آنان خواست به توافق ۱۲ ژوئن ۱۹۸۴ (۲۰ خرداد ۱۳۶۳) مبنی بر عدم حمله به مناطق مسكونی عمل نمایند. علاوه بر آن، وی در ۵ و ۱۵ مارس (۱۱ و ۲۱ اسفند) خواستار قطع این حملات و تعهد مجدد(۶۳) دو دولت، نزد دبیر كل، مبنی بر عدم حمله به هدفهای غیر نظامی گردید. دبیر كل، از ۱۸ تا ۲۶ مارس (۲۷ دی تا ۵ بهمن) در نیویورك، ضمن دیدار با معاون وزارت امور خارجه ایران و وزیر امور خارجه عراق، طرح هشت ماده‏ای خود را به آنان عرضه می‏دارد. این طرح كه گام نخستین(۶۴) برای وصول به طرحی جامع كه مورد قبول طرفین باشد، تحقق موارد زیر را پیشنهاد می‏كرد:
ـ قطع كلیه حملات علیه مراكز غیر نظامی و هوانوردی غیر نظامی، قبل از ساعت ۵۹/۲۳ روز ۲۶ مارس (۵ بهمن) به وقت گرینویچ.
ـ رعایت ضوابط پروتكل ۱۹۲۵ژنو(۶۵) در مورد عدم به كارگیری سلاحهای شیمیایی و بیولوژیكی، قبل از ۸آوریل ۱۹۸۵(۱۷فروردین ۱۳۶۴)
ـ خاتمه دادن به حملات علیه كشتی‏های غیر مسلحِ تجاری، با هر پرچم وهر مالكیت كه بین تنگه هرمز وبنادر كلیه كشورهای ساحلی در رفت و آمد هستند وعدم حمله به بنادر ترمینال‏ها قبل از ساعت ۵۹/۲۳روز۳۰ آوریل ۱۹۸۵(۸اردیبهشت ۱۳۶۴)
ـ همكاری طرفین باكمیته بین‏المللی صلیب سرخ برای انجام‏ترتیبات مبادله اسرای جنگی بر اساس كنوانسیون سوم ژنو(۶۶) ۱۹۴۹/۱۳۲۸ وحفظ تماس دائم طرفین با دبیركل، برای تحقق موارد فوق. دبیر كل ازدولت ایران وعراق تقاضا كرد كه نمایندگانی را از ۱۶ آوریل ۱۹۸۵ (۴ اردیبهشت ۱۳۶۳) برای بحث وبرقراری ارتباط مستمر به نیویورك اعزام دارند، ایران این طرح را پذیرفت، ولی عراق از پذیرفتن آن خودداری ورزید.(۶۷) به رغم مخالفت عراق، دبیركل به كوشش‏هایش ادامه داد، وی در۷و۸ آوریل (۱۶و۱۷ فروردین) به تهران وبغداد سفر كرد تا زمینه‏های پذیرش واجرای طرح هشت ماده‏ای خود را بیشتر فراهم نماید.
۵ـ دبیركل، در ادامه تلاشهایش، در ۱۱ فوریه ۱۹۸۶ (۲۱ بهمن ۱۳۶۵) خواهان هماهنگی همه تلاشهای مربوط به خاتمه جنگ، بر اساس طرح هشت ماده‏ای خویش شد. در پایان همین سال، وی ضمن ابلاغ قطعنامه ۵۸۸ به وزرای امور خارجه ایران و عراق، از دولتهای ایران و عراق، از آنان می‏خواهد كه مواضع خود در قبال قطعنامه ۵۸۲ و طرح هشت ماده‏ای را تعیین كنند. متعاقب آن، دولت ایران مخالفت خویش را با قطعنامه ۵۸۲ و موافقت خود را با طرح هشت ماده‏ای اعلام می‏دارد، در حالی كه عراق به دبیر كل اعلام می‏كند كه فقط با اجرای قطعنامه ۵۸۲(۶۸) موافق است.(۶۹) در این سال، بار دیگر توجه دبیر كل به كاربرد سلاحهای شیمیایی معطوف می‏شود. وی در پی گزارش گروهی از كارشناسان اعزامی سازمان ملل متحد به جبهه‏های جنگ ایران و عراق كه مؤید كاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق علیه ایران بود، عراق را به خاطر استفاده از این سلاحها محكوم می‏كند(۷۰) و شورای امنیت كه برای بررسی گزارش جدید گروه اعزامی كارشناسان تشكیل جلسه داده بود، كاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران را محكوم نمود.(۷۱) در ۳ ژوئیه (۱۱ تیر) دبیر كل برای چندمین بار، از طرفین خواست كه تا حمله به مناطق مسكونیِ همدیگر خودداری كنند. برای تحقق چنین هدفی، وی پیشنهاد كرد كه هیأتهای بازرسی و نظارت بر عدم حمله به مناطق مسكونی، مجددا فعال شوند. در پی این درخواست، دو كشور ایران و عراق در ۱۴ اوت (۲۲ مرداد) به دبیر كل اعلام كردند كه از حمله به مناطق مسكونی یكدیگر خودداری خواهند كرد.
دبیر كل از این موضع جدید ابراز رضایت نمود. وی در ۳ اكتبر (۱۰ مهر) ضمن شركت در جلسه شورای امنیت، طی سخنانی به نكات ذیل اشاره كرد:
ـ هشدار و ابراز نگرانی عمیق در خصوص طولانی شدن جنگ (مانند افزایش حملات به كشتیهای تجاری كشورهای ثالث).
ـ نگرانی از تهدیدی كه متوجه امنیت كشورهای همجوار است.
ـ ابراز تأسف از این كه كوششهایش در مورد پایان بخشیدن به جنگ به ثمر نرسیده است.
ایران به خاطر عدم توجه به خواستهای بنیانی‏اش نسبت به اجرای قطعنامه‏های شورای امنیت خودداری می‏ورزد، در حالی‏كه عراق، آماده اجرای قطعنامه‏هاست.(۷۲) در پایان، ضرورت فوری رسیدگی به وضعیت میان ایران و عراق و لزوم برقراری اساس قابل قبولی برای مذاكره را یادآور شد. وزارت امورخارجه ایران در پاسخ به خواست دبیر كل، مواضع ایران را در قبال قطعنامه ۵۸۲ مطرح ساخت(۷۳) و آمادگی ایران را در جهت جلوگیری از جنگ و یا گسترش آن به كشورهای همجوار از طریق همكاری با دبیر كل، اعلام نمود. دبیر كل، پس از دریافت تازه‏ترین نظرات ایران و عراق، در مورد قطعنامه ۵۸۸ كه در ۸ اكتبر (۱۶ مهر ماه) به تصویب رسیده بود، آن را به شورای امنیت منعكس می‏كند و نسبت به مؤثر افتادن قطعنامه ۵۸۸ ابراز تردید و بدبینی می‏نماید.(۷۴) همچنین، در این گزارش ضمن بر شمردن تعداد حملات انجام شده علیه كشتیها در خلیج فارس، نسبت به گسترش جنگ به كشورهای همجوار اعلام خطر كرده و اعلام می‏دارد كه مبنایی را كه هر دو كشور برای مذاكره قبول داشته باشند، ارائه گردد.(۷۵)
۶ـ دبیر كل، در یك مصاحبه مطبوعاتی در تاریخ ۱۳ ژانویه ۱۹۸۷ (۲۲ دی ۱۳۶۶) ضرورت یك تلاش تازه، مشترك و هماهنگ از سوی اعضای شورای امنیت (به ویژه اعضای دائم شورای امنیت) را برای حل منازعه متذكر گردید و تقاضا نمود كه جلسه فوری شورای امنیت در سطح وزرای امورخارجه برای رسیدگی به جنگ تشكیل شود. این درخواست از سوی شورای امنیت مورد اجابت قرار گرفت.(۷۶) در ۲۶ ژانویه (۵ بهمن) تلاش دبیر كل در اجلاس كنفرانس اسلامی در كویت برای یافتن راه حلی به منظور شكستن بن بست موجود، با شكست مواجه شد. در واقع دبیر كل پس از نومیدی از اجرای طرح هشت ماده‏ای، طرح دیگری را در همین كنفرانس و در شش ماده، به طور محرمانه به طرفین ارائه كرد. طرح شش ماده‏ای وی، رسیدگی به مسؤولیت جنگ (تعیین متجاوز)، برقراری آتش بس، بازگشت نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین‏المللی، مبادله اسرا و حل جامع مسائل مورد اختلاف را پیش بینی كرده بود.(۷۷) عراق در مورد این طرح اعلام كرد كه چنانچه رسیدگی به مسؤولیت جنگ، متأخر از سایر بندهای طرح قرار گیرد، با آن موافق است.(۷۸) متعاقب آن، دبیر كل، گزارش گروه اعزامی‏اش به جبهه‏های جنگ ایران و عراق كه مؤید كاربرد مكرر سلاح شیمیایی بود را به شورای امنیت ارسال و آن، مبنایی برای صدور بیانیه ۱۴ مه (۲۲اردیبهشت) در محكومیت كاربرد سلاح شیمیایی و طولانی شدن جنگ گردید، امّا شورای امنیت این بیانیه را كافی ندید و در ۱۴ اوت (۲۱ مرداد) قطعنامه ۵۹۸ را تصویب كرد. دبیر كل پس از تصویب قطعنامه و در همان روز و در جلسه شورای امنیت، سخنانی به شرح ذیل ایراد نمود: این قطعنامه، اوج تلاشهای شورای امنیت برای پایان بخشیدن به مخاصمه ایران و عراق است و ضرورت دارد همه سیاستها برای پایان یافتن منازعه با مواضع شورای امنیت هماهنگ شود و نیز ضروری است، با مشورت طرفین درگیر و كشورهای همجوار، ترتیباتی برای امنیت و ثبات منطقه اندیشیده شود. دبیركل افزود كه تعیین هیأتی برای مشخص شدن شروع كننده جنگ، هدف اصلی ماست. دبیركل در روز تصویب قطعنامه ۵۹۸، متن قطعنامه را برای وزرای امور خارجه دو كشور فرستاد و خواستار نظر آنان گردید.(۷۹) ایران یك روز بعد، به آن جواب «نه رد ونه تائید» داد، ولی عراقیها آن را پذیرفتند. دبیركل از ۱۱تا ۱۴ سپتامبر۱۹۸۷ (۱۹تا۲۲شهریور ۱۳۶۶) به تهران وعراق سفر نمود وبا رؤسای جمهور دو كشور ایران وعراق دیدار كرد. وی در این سفر كوشید تا نظرات طرفین را در مورد قطعنامه ۵۹۸ و طرح شش ماده‏ای به هم نزدیك كند. مجددا دبیر كل با رئیس جمهوری اسلامی ایران در نیویورك ملاقات كرد و در خصوص قطعنامه ۵۹۸ با هم مذاكره نمودند.(۸۰) متعاقب این دیدارها، دبیركل از ۲۶ سپتامبر تا۱۰ اكتبر (۴تا ۱۸ مهر) به ترتیب با معاون وزارت امورخارجه ایران، وزرای امورخارجه پنج كشور عضو دائم شورای امنیت، وزیرامورخارجه عراق و مدیركل امور بین‏الملل وزارت امورخارجه ایران دیدار كرد.ماحصل این دیدارها منجر به ارائه طرح اجرایی دبیر كل در ۱۰ اكتبر (۱۸ مهر) به شورای امنیت وسپس در ۱۵ اكتبر (۲۳ مهر) به وزرای امورخارجه ایران و عراق گردید، مفاد طرح اجرایی دبیركل برای اجرای قطعنامه ۵۹۸ عبارت بود از:
ـ اولاً: دو كشور باید قطعنامه ۵۹۸ را تمام و كمال بپذیرند.
ـ ثانیا: هیچ بندی از قطعنامه بر دیگر بندهای آن، ارجحیت وتقدم ندارد. بنابراین، در روز برقراری آتش‏بس، یك هیأت بی طرف، بررسی مسؤولیت منازعه را شروع خواهد كرد.(۸۱)
ـ ثالثا: بعد از برقراری آتش‏بس، عقب‏نشینی نیروهای نظامی‏به مرزهای شناخته شده بین‏المللی آغاز می‏گردد.(۸۲) در ۱۰ دسامبر ۱۹۸۷ (۱۸ آذر ۱۳۶۶) دبیركل، مطابق نظرات موافق ایران ومخالف عراق در خصوص طرح اجراییش،(۸۳) خواستار تحرك جدیدی از سوی شورای امنیت برای اجرای قطعنامه ۵۹۸ شد. شورا در ۱۱ دسامبر (۱۹ آذر) بر تعهد و پایبندی شورای امنیت بر قطعنامه ۵۹۸ تأكید كرد و آن را تنها وسیله دستیابی به حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه منازعه دانست.
۷ـ در سال ۱۹۸۸ (۱۳۶۷ ) دبیركل به فعالیت خویش برای نزدیك كردن نظرات ایران و عراق و اجرای قطعنامه ۵۹۸ ادامه داد. براین‏اساس، دبیركل از آغاز سال میلادی تا ۱۷ ژوئیه (۲۹ تیر) یعنی زمان پذیرش قطعنامه از سوی ایران،بیش از هشت بار با مقامات عراقی و دو برابر آن با نمایندگان دولت ایران، دیدار و مذاكره كرد. وی ناچار بود ملاقاتهای بیشتری با مقامات ایرانی داشته باشد؛ زیرا ایران بر خلاف عراق، قطعنامه را كاملاً نپذیرفته بود. در واقع دبیركل در تلاش بود كه ایران را به قبول كامل قطعنامه تشویق و ترغیب نماید و نیز، بخش قابل توجهی از فعالیت دبیركل در این مقطع زمانی، اعزام هیأت‏های تحقیق در مورد كاربرد سلاح شیمیایی و توجه به نتیجه كار این هیأت‏ها معطوف بود. علاوه بر آن، دبیركل به منظور اعلام نظرات ایران و عراق، گزارش فعالیتهای خود در مورد اجرای قطعنامه ۵۹۸ و گزارش گروه‏های تحقیق سازمان ملل متحد در خصوص كاربرد سلاحهای شیمیایی در منازعه ایران و عراق، بیش از هشت مورد با اعضای شورای امنیت ملاقات نمود.(۸۴) دبیر كل در پی درخواست مجدد ایران در ۲۱ و ۲۴ مارس (۱و ۴ فروردین) هیأتی برای بررسی كاربرد سلاحهای شیمیایی به ایران و عراق فرستاد. گروه اعزامی، كاربرد سلاح شیمیایی در جنگ را تأیید كرد. هنگامی كه دبیركل، گزارش گروه تحقیق را به شورای امنیت می‏دهد، شورا، قطعنامه ۶۱۲ را به تصویب می‏رساند كه دومین قطعنامه در مورد محكومیت كاربرد سلاح شیمیایی و اولین قطعنامه‏ای كه موضوع كاربرد سلاحهای شیمیایی را مستقل از مسأله جنگ بررسی كرده، به شمار می‏آید.
ج) مجمع عمومی و مساله جنگ
با نگاهی به تبصره‏های ۱ و ۲ ماده ۱۱ منشور ملل متحد(۸۵)، به نقش كم اهمیت‏تر مجمع عمومی در مقایسه با شورای امنیت و حتی دبیركل، در اقدامات مربوط به حفظ صلح و امنیت بین‏المللی پی می‏بریم، و یكی از علتهای توجه كمتر مجمع عمومی به جنگ عراق علیه ایران، به همین مسأله بر می‏گردد. علت دیگر این مسأله آن است كه به موجب تبصره ۱ ماده ۱۲ منشور ملل متحد، مادامی كه شورای امنیت، عملیاتی در مورد اختلاف و وضعیتی را تحت انجام و بررسی دارد، مجمع عمومی نباید نسبت به آن توصیه‏ای را بنماید(۸۶).
۱ـ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاس سی و پنج خود كه در اكتبر ۱۹۸۰ (آبان ۱۳۵۹ ) برگزار شد، این امكان را برای نمایندگان دولتهای ایران وعراق فراهم آورد كه نقطه نظرات خویش را در مورد جنگی كه بین دو كشور در جریان است، بیان دارند، امّا مجمع عمومی، هیچ‏گونه موضعی در این باره اتّخاذ نكرد.(۸۷) سعدون حمادی، وزیر امورخارجه عراق به نمایندگی از دولتش در این اجلاس شركت و طی سخنانی مفصل، ضمن برشمردن آنچه وی مداخله ایران در امور داخلی عراق قلمداد می‏كرد، اقدام علیه ایران را به منزله دفاع مشروع عراق برای حفظ حاكمیتش ذكر كرد(۸۸) و ایران را مسؤول جنگ معرفی نمود. همچنین، وی آمادگی عراق را برای رعایت آتش‏بس و متوقف كردن عملیات جنگی، مشروط به این كه ایران هم چنین كند، اعلام كرد.(۸۹) در عوض، نماینده ایران ضمن یادآورشدن سابقه تعرضات مرزی عراق به ایران و پناه دادن به ایرانیان مخالف، مخالفت ایران را با برقراری آتش‏بس كه متضمن شناخت متجاوز نباشد، اعلام كرد. جالب این كه در سال ۱۹۸۰ /۱۳۵۹ نماینده عراق به ریاست كمیته ویژه افزایش كارآیی اصل عدم توسل به زور در روابط بین‏المللی مجمع عمومی برگزیده شد. متعاقب آن در سال ۱۹۸۱/۱۳۶۰ نماینده عراق، به ریاست سی‏وششمین اجلاس مجمع عمومی انتخاب گردید.(۹۰)
۲ـ مهمترین اقدام مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره جنگ عراق علیه ایران در سال ۱۹۸۲/۱۳۶۱ به انجام رسید. در این سال، طبق تقاضای عراق، موضوع عواقب طولانی شدن برخورد مسلحانه بین ایران و عراق در دستور كار سی و هفتمین اجلاس عمومی قرارگرفت. مجمع عمومی در این اجلاس، قطعنامه شماره ۳/۳۷ خود در تاریخ ۲۲ اكتبر ۱۹۸۲ (۳۰ مهر ۱۳۶۱) را با اكثریت آرا(۹۱) به تصویب رساند. در مقدمه این قطعنامه، بر این اصول كه هر دولتی باید از بكارگیری زور به منظور اشغال وتصرف سرزمین دیگر كشورها، اقدام به تجاوز و دخالت در امور داخلی سایر كشورها خودداری نماید، وهمه دولتها باید تمامیت ارضی و حاكمیت همدیگر را محترم شمرده وبه حل مسالمت‏آمیز اختلاف اقدام و زمینهای اشغالی رامسترد كنند، اشاره شده بود. ضمنا، بر قطعنامه‏های صادره شورای امنیت تا این زمان و نیز، بر بیانیه ۵ نوامبر ۱۹۸۰(۱۴ آبان ۱۳۵۹) و ۱۵ژوئیه ۱۹۸۲(۲۴ تیر ۱۳۶۱) شورای امنیت تأكید ورزید. در بخش دیگر قطعنامه به موارد زیر اشاره داشت:
ـ منازعه ایران و عراق، منجر به تلفات سنگین مادی و معنوی شده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است.
ـ به عنوان اولین گام برای حل منازعه، برقراری آتش‏بس فوری و عقب‏نشینی نیروهای دو كشور را مورد تأكید قرار داد.
جالب اینكه چند روز قبل از تصویب قطعنامه مجمع عمومی، ایران، پیش‏نویس قطعنامه‏ای را به مجمع عمومی اریه داد، ولی مجمع عمومی توجه‏ای نسبت به آن مبذول نكرد.
ـ از همه دولتها خواست از هر اقدامی كه باعث‏تشدید و تداوم‏مخاصمه موجود می‏شود،پرهیزنمایند.
ـ از دبیركل خواست از هر اقدامی كه باعث تشدید و تداوم مخاصمه موجود می‏شود، پرهیز نمایند.
ـ از دبیر كل خواست به كوششهایش برای حل برخورد و درگیری ایران و عراق، از طریق مشورت با طرفین ادامه دهد و دولتهای عضو، مجمع عمومی را از نتیجه اقداماتش مطلع نماید. متن اولیه قطعنامه كه توسط ۱۴ كشور، از جمله عربستان، كویت، قطر، عمان، بحرین و امارات تهیه شده بود، ۱۸ روز پس از سومین قطعنامه شورای امنیت (قطعنامه شماره ۵۲۲) به تصویب رسید و تفاوت چندانی با قطعنامه ۵۲۲ شورای امنیت سازمان ملل نداشت. جالب اینكه چند روز قبل از تصویب قطعنامه مجمع عمومی، ایران، پیش‏نویس قطعنامه‏ای را به مجمع عمومی ارائه داد، ولی مجمع عمومی توجه‏ای نسبت به آن مبذول نكرد.(۹۲)
۳ـ مجمع عمومی، در سال ۱۹۸۳ م. / ۱۳۶۲ ش. به درخواست مجدد عراق، موضوع برخورد ایران و عراق و آثاری كه ممكن است داشته باشد، در دستور كار اجلاس سی و هشتم خویش قرار داد. در همین اجلاس، مجمع عمومی تصمیم گرفت كه این موضوع را همچنان در دستور كار خود نگاه دارد. مجمع عمومی در سال ۱۹۸۴ م. / ۱۳۶۳ ش. در اجلاس سی و نهم، این تصمیم خود را تجدید كرد. در اجلاس چهلم ۱۹۸۵ م./۱۳۶۴ش.، چهل و یكم ۱۹۸۶ م./ ۱۳۶۵ش.، چهل و دوم ۱۹۸۷م./۱۳۶۶ش. و چهل و سوم ۱۹۸۸ م. / ۱۳۶۷ ش. هم موضوع جنگ ایران و عراق در دستور كار مجمع عمومی باقی ماند، اما هیچ اقدام قابل توجهی را در مورد جنگ انجام نداد. ولی در اجلاس چهلم مجمع عمومی، عراق به ریاست كمیته ششم (كمیته حقوقی) مجمع عمومی انتخاب شد. این كمیته وظیفه داشت در سال ۱۹۸۵ م./ ۱۳۶۴ ش. طرح اعلامیه عدم استفاده از زور را تهیه نماید، در حالی كه در همین سال، شورای امنیت در بیانیه ۲۵ آوریل (۵ اردیبهشت) خود بدون ذكر نام عراق، بكارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محكوم كرد.(۹۳)
در اجلاس چهلم مجمع عمومی، عراق به ریاست كمیته ششم (كمیته حقوقی) مجمع عمومی انتخاب شد. این كمیته وظیفه داشت در سال ۱۹۸۵/۱۳۶۴ طرح اعلامیه عدم استفاده از زور را تهیه نماید، در حالی كه در همین سال، شورای امنیت در بیانیه ۲۵ آوریل (۵ اردیبهشت) خود بدون ذكر نام عراق، بكارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محكوم كرد. در نتیجه، برای درك علت جنبه توصیه‏ای اقدامات مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره جنگ تحمیلی، باید به این نكته توجه داشت كه مجمع عمومی، مرجع تصمیم‏گیرنده نهایی و قطعی در كلیه مسائل جهانی و به ویژه در مورد حفظ صلح و امنیت بین‏المللی نیست. ولی از آن جایی كه مجمع عمومی، متشكل از نمایندگان كلیه كشورهای جهان است، تصمیماتش به طور ضمنی برای كشورهای عضو، لازم الاجرا است. به علاوه، هرگاه تصمیم‏گیری شورای امنیت در مورد حفظ و اعاده صلح، با حق وتوی یكی از ۵ عضو دائم شورای امنیت مختل شود، آن گاه، مجمع عمومی مطابق «قطعنامه اتحاد برای صلح»(۹۴)، می‏تواند موضوع را تحت بررسی قرار داده و برای خاتمه آن به اقدامات عملی دست بزند. اما مجمع عمومی هیچ‏گاه تصمیمی را درباره جنگ تحمیلی اتخاذ نكرد، و نیز، هیچ گاه مجمع عمومی در وضعیت قطعنامه اتحاد برای صلح قرار نگرفت. بنابراین، مجمع عمومی هم با كنار كشیدن خود، ادامه جنگ ناعادلانه عراق علیه ایران را شدت بخشید.
نتیجه
سازمان ملل متحد، به ویژه شورای امنیت، پس از حمله عراق به كویت، سریعا آن را محكوم كرد، و به اتخاذ مواضع بسیار شدید و كم سابقه علیه آن پرداخت، و سرانجام، اعضای خود را به وحدت رویه در اجرای مصوباتش در خاتمه بخشیدن به تجاوز عراق به كویت، وادار كرد، اما درباره جنگ عراق علیه ایران، سازمان ملل متحد، نه تجاوز عراق به ایران را تشخیص داد، و نه سعی در احراز آن نمود، و نه آن را محكوم ساخت. البته، این سخن به آن معنا نیست كه اگر سازمان ملل متحد در هر مرحله از جنگ تحمیلی، عراق را متجاوز می‏شناخت و تجاوزش به ایران را محكوم می‏كرد، و یا چنانچه طرفین جنگ، به تلاشهای میانجی‏گرانه كشورهای اسلامی، برخی كشورهای غربی و بعضی از سازمانهای منطقه‏ای و بین‏المللی تن می‏دادند، جنگ متوقف می‏شد. بلكه شروع، ادامه و یا توقف جنگ، در ورای اراده طرفین درگیر (ایران و عراق) قرار داشت و دقیقا همین مسأله، باعث تفاوت موضع‏گیری سازمان ملل متحد و ركن مهم و اصلی آن؛ یعنی شورای امنیت در قبال دو جنگ خلیج فارس بود.به دیگر سخن، با آن كه اصل تجاوز در هر دو جنگ از سوی دولت عراق، امری مسلم بوده است، پس چه چیزی باعث و عامل موضع‏گیری متفاوت سازمان ملل متحد نسبت به یك موضوع واحد یعنی تجاوز، شده است؟ ادعای عدم وقوع تجاوز عراق به ایران و یا این كه حمله عراق از شدت كافی برخوردار نبوده، ممكن است در پاسخ به پرسش فوق مطرح شود، ولی هر یك از این پاسخها با ادله كافی قابل رد است. در واقع، پاسخ صحیح به پرسش مذكور آن است كه منافع اعضای دائم شورای امنیت، باعث اتخاذ مواضع دوگانه آن شورا در قبال یك پدیده واحد (تجاوز) گردیده است. سركوب بنیادگرایی مذهبی و انترنالیستی، تلاش در جهت تضعیف همدیگر (اعضای دائم شورای امنیت)، به منظور نفوذ بیشتر در منطقه پر درآمد خلیج فارس از طریق كنترل گلوگاه‏های صدور نفت و گاز، فروش تسلیحات بیشتر، تسلط افزونتر بر بازار مصرف، دلایل مشتركِ اعضای دائم شورای امنیت برای اتخاذِ مواضعی دوگانه در قبال دو جنگ تجاوزكارانه بوده است.۱به طور كلی، برخورد دوگانه، سازمان ملل متحد، نشان از دو مسأله زیر دارد:
اول ـ ناتوانی آن سازمان در ایفای نقشی كه جامعه جهانی بر اساس منشور ملل متحد به آن واگذار كرده است؛
دوم ـ ساختار ناكارآمد شورای امنیت كه مهمترین ركن تصمیم گیر و حافظ صلح جهانی است، امكان استفاده از این سازمان به دول قدرتمند و دارای حق وتو را می‏دهد. هر یك از این دو مسأله، به كاهش اعتبار جهانی سازمان ملل متحد كمك رسانده و كشورهای كوچك و ضعیف جهان را نسبت به مفید و مؤثر بودن مساعی دیگر سازمان ملل متحد، ناامید ساخته است. این امر، شكاف بین كشورهای دارنده حق وتو و سایر كشورها را بیشتر خواهد نمود و این، به منزله تهدید اصلی برای ثبات و امنیت بین‏المللی محسوب می‏شود. علاوه بر آن، فقدان صلح و امنیت جهانیِ پایدار و عادلانه، تلاشهای‏منفرد كشورها را برای پاسداری از صلح و امنیتشان افزایش می‏دهد، و كشورها را ناچار خواهد كرد كه هزینه بیشتری را به امر دستیابی به دفاع مطلوب اختصاص دهند. در نتیجه، كاهش سرمایه‏گذاری در امور زیربنایی و تنزل بودجه در ابعاد عمومی را شاهد خواهیم بود. اما در هر صورت، جامعه جهانی در عصری كه در آن، هم‏گرایی اجتناب‏ناپذیر است، بی‏نیاز از سازمان ملل متحد نیست؛ زیرا این سازمان، مزایای عدیده‏ای برای همه كشورهای عضو فراهم می‏آورد، ولی سازمانی كه به صورت تبعیض‏آمیز و ناعادلانه به حل و فصل سودجویانه مأموریتهایش می‏پردازد، نیز، نیازهای اساسی جامعه جهانی را برآورده نخواهد كرد. بنابراین، اصلاح سازمان ملل متحد، و برطرف كردن موانع كاركرد صحیح آن از طریق برداشتن حق وتو و اصلاح ساختار آن، با واگذاری اختیارات بیشتر به مجمع عمومی یك ضرورت است.(۹۵) تنها در گرو چنین اقدامی است كه به نیرویی با ساختار و فرماندهی خارج ازملل‏متحد،مشروعیت داده نمی‏شود كه رهبری سازمان ملل متحد را در انجام مأموریتهای محوله بر عهده بگیرد.(۹۶)
ـ عضو هیأت علمی پژوهشی پژوهشكده تحقیقات اسلامی، محقق و مدرس دانشگاه.
۲ـ اشاره به مقدمه و تبصره یك ماده یك منشور ملل متحد است كه وظایف خود را جزو اصلی‏ترین وظایف سازمان ملل متحد ذكر كرده است.
۳ـ اصولاً با مراجعه به مواردی از منشور ملل متحد (مانند ۱۱، ۲۴، ۹۹) كه وظایف عمده سه ركن مزبور را بیان داشته است در می‏یابیم كه شورای امنیت، دبیر كل و مجمع عمومی نسبت به سایر اركان، در ارتباط بیشتر با حفظ صلح و امنیت بین المللی قرار دارند، و به همین جهت نقش این سه ركن در جنگ عراق علیه ایران چشمگیرتر بود.
۴ـ دبیر خانه از اركان اصلی سازمان ملل متحد است، نه دبیر كل. اما دبیر كل در رأس دبیرخانه قرار دارد و اوست كه در تمام جلسات شورای امنیت و مجمع عمومی شركت می‏كند و هر مأموریتی را كه از طرف اركان‏مزبوربه‏وی‏واگذارشود،انجام‏می‏دهد.
۵ـ نسرین مصفا و دیگران، تجاوز عراق به ایران و موضعگیری سازمان ملل متحد انتشارات مركز مطالعات عالی بین‏المللی دانشكده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ۱۳۶۶، صص ۸۳ـ۸۱.
۶ـ قطعنامه (res solution) با بیانیه (staement) متفاوت است. قطعنامه بر خلاف بیانیه، با رأی‏گیری صادر می‏شود و از اعتبار و ضمانت اجرای بیشتری برخوردار است، و همچنین قطعنامه، تصمیم رسمی تلقی می‏شود كه متعاقب جلسه رسمی صادر می‏گردد.
۷ـ همان، صص ۹۳ ـ ۹۱.
۸ـ شورای امنیت، جنگ ایران و عراق را تجاوز تلقی نكرد، بلكه آن را تحت عنوان برخورد و منازعه كه به درگیریهای پایین‏تر از تجاوز اطلاق می‏شود، یاد كرد. این رویه در قطعنامه و بیانیه‏های بعدی شورای امنیت تكرار شد.
۹ـ مساعی جمیله یكی از راههای حل و فصل مسالمت‏آمیز اختلافات است كه بر خلاف میانجیگری، به صورت پشت پرده توسط شخص یا دولت ثالث انجام می‏گیرد.
۱۰ـ محمدحسین جمشیدی و دیگران، سازمانهای بین‏المللی و جنگ ایران و عراق، انتشارات دانشگاه امام‏حسین علیه‏السلام ، تهران، ۱۳۷۴، صص ۸۹ـ۸۸.
۱۱ـ منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق‏و ایران، انتشارات شركت سهامی انتشار،تهران،۱۳۷۱،ص ۶۸.
۱۲ـ این قطعنامه همانند سایر قطعنامه‏های شورای امنیت، از سوی ایران، به خلاف عراق رد شد. ایران فقط قطعنامه ۵۹۸ را ابندائا به صورت "نه رد و نه قبول " پاسخ داد و سپس آن را پذیرفت.
۱۳ـ طبق عرف بین المللی در جلسات شورای امنیت، وزرای خارجه كشورها در صورت لزوم شركت می‏كنند، ولی چون در این زمان ایران به علت اختلافات موجود بین بنی صدر (رئیس جمهور) و شهید رجایی (نخست وزیر) فاقد وزیر امور خارجه بود، بنابراین، نخست وزیر ایران در جلسه شورای امنیت شركت می‏كند. ایران بعد از این جلسه شورا، دیگر در جلسات آن شركت نكرد.
۱۴ـ همان، ص ۲۰۶ ـ ۱۶۹.
۱۵ـ دبیر كل، اولاف پالمه نخست وزیر اسبق سوئد را به عنوان نماینده خویش به ایران و عراق فرستاد، پالمه تا قبل از تصویب قطعنامه ۵۱۴ شورای امنیت، در سمت نماینده دبیر كل باقی ماند .
۱۶ـ مهمترین علت این عكس العمل جدید شورای امنیت را پیروزی قوای ایران در عملیات بیت المقدس كه منجر به بازپس‏گیری خرمشهر گردید، دانسته‏اند.
۱۷ـ محمدحسین جمشیدی و دیگران، پیشین، ص ۹۰.
۱۸ـ اگرچه آن چه بین ایران و عراق روی داد، جنگ بود و از ویژگی‏های تعریف جنگ برخوردار است، ولی چون در این قسمت مقاله حاضر نقطه نظرات سازمان ملل متحد درباره جنگ مطرح می‏شود، الفاظی كه آنان در این رابطه استفاده كرده‏اند، آورده می‏شود.
۱۹ـ پاره‏ای از این اصول عبارتند از: احترام به حاكمیت، استقلال و تمامیت ارضی، عدم مداخله در امور داخلی یكدیگر، حسن همجواری، تساوی كشورها و مانند آن.
۲۰ـ منوچهر پارسادوست، پیشین، ص ۹۰.
۲۱ـ این گزارش حاكی از اعلام موضع موافق عراق و موضع مخالف ایران در قبال قطعنامه ۵۱۴ بوده، و علت مخالفت ایران آن بود كه همواره دولت ایران بر اساس مفاد منشور سازمان ملل و قطعنامه تعریف تجاوز، خواهان تعیین متجاوز بود در حالی كه تمامی قطعنامه‏های صادره غیر از قطعنامه ۵۹۸ فاقد چنین روحی است و یا حتی از تعیین مكانیسمی برای تعیین تجاوز، در آن وجود نداشت.
۲۲ـ محمدحسین جمشیدی و دیگران، پیشین، ص ۴۹۳.
۲۳ـ قطعنامه‏ها و بیانیه‏های شورای امنیت متأثر از شرایط موجود ـ داخل و خارج از ایران ـ بوده است. بر این اساس، از مهمترین عللی كه موجب صدور اكثریت قطعنامه‏های شورای امنیت دانسته شده، عملیاتهای موفقیت‏آمیز نیروهای مسلح ایران بوده است. به عنوان مثال، قطعنامه ۵۱۴ و ۵۲۲ به ترتیب پس از عملیاتهای بیت المقدس و مسلم بن عقیل صادر شد.
۲۴ـ عباس هدایتی‏خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی، تهران، ۱۳۷۰، صص ۹۵ ـ ۹۴.
۲۵ـ از مجموع ۹ قطعنامه‏ای كه شورای امنیت از بدو جنگ تا ۹ مهر ۱۹۸۸ (۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۷) صادر كرد، فقط دو قطعنامه ۵۴۰ و ۵۲۲ با اكثریت آرا و نه اتفاق آرا به تصویب رسید. لازم به ذكر است كه در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۷، قطعنامه ۶۱۲ به وسیله شورای امنیت صادر شد كه آخرین قطعنامه قبل از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، محسوب می‏شود.
۲۶ـ كنوانسیونهای ۱۹۴۹ ژنو مربوط به رعایت حقوق اسرا، زخمی‏های نظامی و غیر نظامی و مانند آن است.
۲۷ـ عباس هدایتی خمینی، پیشین، ص ۱۸۲.
۲۸ـ همان، ص ۲۱۷.
۲۹ـ "ابتكارات دبیركل سازمان ملل متحد در رویارویی با تهدیدات علیه صلح و امنیت بین‏المللی در جنگ ایران و عراق". بازشناسی جنبه‏های تجاوز و دفاع، دبیرخانه كنفرانس بین‏المللی تجاوز و دفاع، تهران، ۱۳۷۶، ج ۲، ص ۳۳.
۳۰ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، ص ۱۸۴.
۳۱ـ اتحادیه عرب، شامل تعداد زیادی از كشورهای عربی است كه در سال ۱۹۴۵ برای ایجاد هماهنگی و همكاریهای مختلف بین اعضا به وجود آمد.
۳۲ـ حسن فتحی، تلاشهای صلح‏آمیز در ۸ سال دفاع مقدس، حماسه مقاومت، ستاد فرماندهی كل قوا، تهران، ۱۳۶۹، ص ۱۱۶.
۳۳. این پروتكل در ۱۷ ژوئن ۱۹۲۵ (۲۷ خرداد ۱۳۰۴) به تصویب كشورها رسیده است.
۳۴ـ در پیش نویس این قطعنامه به جای اقدامات اولیه، تجاوز اولیه نوشته شده بود كه در صورت تصویب، به معنای متجاوز شناخته شدن عراق بود. ایران علی رغم رد كردن این قطعنامه، آن‏را یك گام مثبت در جهت محكومیت به عنوان متجاوز و خاتمه یافتن عادلانه جنگ دانست.
۳۵ـ در این قطعنامه نیز همانند سایر قطعنامه‏ها و اكثر بیانیه‏ها با درخواست از دبیر كل مبنی بر ارائه گزارش در مورد مراحل اجرایی قطعنامه یا بیانیه و یا با ذكر عنوان شورا موضوع را زیر نظر دارد. موضوع جنگ را برای بررسیهای بعدی مفتوح نگاه می‏داشت.۳۶ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، اداره كل امور حقوقی وزارت امورخارجه، تهران، ۱۳۷۰، ج ۱، ص ۱۶۷.
۳۷ـ شورای امنیت، قبل از قطعنامه ۵۸۸، بیانیه دیگری را در ۲۹ اوت ۱۹۸۶ (۷ شهریور) صادر می‏كند، كه در آن با ابراز نگرانی از توسعه احتمالی درگیری و افزایش حمله بر كشتیهای تجاری و مناطق غیر نظامی بر تكرار مجدد اكثر موضوعاتی كه قبلاً یادآوری كرده بود، می‏پردازد.
۳۸ـ در مورد این طرح، در بخش مربوط به اقدامات دبیر كل سخن خواهیم گفت.
۳۹ـ قطعنامه ۵۸۸، تكرار همان قطعنامه ۵۸۲ است. بنابراین اشاره به یكی و یا به هر دو، اشاره به یك مطلب واحد است.
۴۰ـ محمدجعفر محلاتی، "تحول در روند برخورد شورای امنیت با مسائل جنگ تحمیلی"، گزارش سمینار ۴، دی ماه ۱۳۶۶، ص ۳۵۰.
۴۱ـ برای اولین بار در طول هفت سال جنگ، شورای امنیت به ماده ۳۹ منشور ملل متحد كه ناظر بر تشخیص وجود تهدید علیه صلح، بر هم خوردن صلح یا اقدام به تجاوز است، اشاره كرد و نیز، به ماده ۴۰ منشور كه ناظر بر این موضوع است كه برای وخیم نشدن وضعیت، شورای امنیت می‏تواند طبق ماده ۳۹ توصیه هایی را به طرفین بنماید، اشاره می‏كند.
۴۲ـ این قطعنامه به علت این كه شورا در مقدمه قطعنامه تصمیم خود رابه خاتمه عملیات نظامی بین ایران و عراق تاكید می‏كند و به دلیل اشاره قطعنامه به ماده ۳۹ و ۴۰، از جنبه توصیه‏ای خارج و حالت آمرانه به خود گرفت.
۴۳ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، ص ۱۲۲.
۴۴ـ هر قطعنامه دارای ۲ قسمت مقدماتی و اجرایی است.
۴۵ـ همان، ص ۱۴۳.

۴۶ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، پیشین، ص ۱۶۶.
۴۷ـ ایران خواهان تعیین متجاوز، قبل از اجرای سایر مواد قطعنامه بود، ولی عراق خواستار اجرای قطعنامه به همان صورت مصوب بود.
۴۸ـ محمدجواد لاریجانی، تحرك بین‏المللی جمهوری اسلامی ایران در مورد جنگ تحمیلی"، گزارش سمینار ۴ (مهرماه ۱۳۶۶) ص۶۸۱.
۴۹ـ دو روز بعد از حادثه ساقط شدن هواپیمای مسافری ایران توسط آمریكا، ایران برای اولین بار پس از انقلاب، از شورای امنیت تقاضای رسیدگی به یك موضوعی را می‏كند.
۵۰ـ "كورت والدهایم " تبعه اتریش از سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) به سمت دبیر كلی برگزیده شد و در سال ۱۹۸۲ (۱۳۶۱) جای خود را به "خاویر پرز دكوئیار " تبعه پرو داد. دوكوئیار از سال ۱۹۴۰ (۱۳۲۹) در خدمت وزارت امور خارجه كشورش بود. وی از سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) نماینده كشورش در سازمان ملل متحد بوده است.
۵۱ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، پیشین، ص ۱۷۰.
۵۲ـ این ماده می‏گوید: رئیس دبیر خانه (دبیر كل) می‏تواند در هر امری كه به نظر او ممكن است حفظ صلح و امنیت بین المللی را به خطر اندازد، توجه شورای امنیت را جلب كند.
۵۳ـ دبیر كل می‏تواند در تمام جلسات مجمع عمومی و شورای امنیت شركت نماید.
۵۴ـ پارسادوست، پیشین، ص ۵۶.
۵۵ـ حدود ۱۵۰ اسیر، طی سه مرحله آزاد شدند، این اسرا عمدتا مجروح و زخمی بودند.
۵۶ـ دبیركل، با انتخاب یك نماینده و سپردن مأموریت حل و فصل اختلافات موجود ایران و عراق به وی، خود را مانند شورای امنیت از صحنه كنار كشید. این بی توجهی، بی ارتباط و با برتری عراق در صحنه‏های جنگ نبوده است.
۵۷ـ جمشیدی و دیگران، پیشین، ص ۱۰۹.
۵۸ـ نیروهای مسلح ایران طی عملیاتهای بزرگی چون ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، رمضان، والفجر مقدماتی، والفجر ۱ و عملیاتهای متوسطی چون مطلع الفجر، محمد رسول اللّه‏(ص)، مسلم بن عقیل و محرم كه تا اوایل تابستان ۱۳۶۲ به انجام رسید، حدود ۴۳ اسیر عراقی در اختیار داشتند.
۵۹ـ طبق آمار مندرج در كتاب راهنمای عملیات جنگ هشت ساله، آمار اسرای عراقی تا این تاریخ نزدیك به ۳۷ هزار نفر بود.
۶۰ـ كمترین فعالیت دبیر كل در جنگ عراق علیه ایران، در زمینه سلاحهای شیمیایی مورد استفاده قرار گرفته در جنگ بود، اما در هر حال، دو بار دبیر كل و دو بار شورای امنیت، با ذكر نام عراق، آن كشور را به خاطر استفاده از سلاحهای شیمیایی علیه ایران محكوم كردند.
۶۱ـ حسین علایی، جنگ شیمیایی، تهدید فزاینده، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۶۷، ص ۱۱۴.
۶۲ـ پارسادوست، پیشین، ص ۱۶۱.
۶۳ـ نخستین بار، ایران و عراق در ۱۲ ژوئن ۱۹۸۴ (۲۲ خرداد ۱۳۶۳) چنین تعهدی را سپرده بودند.
۶۴ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، پیشین، ص ۱۷۰.
۶۵ـ پروتكل ۱۹۲۵ (۱۳۰۴) ژنو ناظر بر ممنوعیت استفاده از گازهای خفه كننده ومسموم كننده ودیگر گازهای خطرناك ومواد میكروبی در جنگ است.
۶۶ـ كنوانسیون سوم ژنو، مربوط به مبادله اسرای جنگی وشرایط وچگونگی آن است.
۶۷ـ تحلیلی بر جنگ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، پیشین.
۶۸ـ قطعنامه ۵۸۸ تأكیدی بر اجرای قطعنامه ۵۸۲ بود و چیز جدیدی نسبت به قطعنامه ۵۸۲ نداشت.
۶۹ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، ص ۱۰۶.
۷۰ـ همان، ص ۱۸۸.
۷۱ـ برای اولین بار در طول جنگ عراق علیه ایران، هم دبیر كل (در ۱۶ مارس) وهم شورای امنیت (در ۲۱ مارس) با ذكر نام عراق، به كارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محكوم كردند.
۷۲ـ پارسادوست، پیشین، ص ۶۷۴.
۷۳ـ بخشهایی از قطعنامه ۵۸۲، مانند همكاری در جهت جلوگیری از گسترش جنگ، مبادله اسرا و... مورد قبول ایران قرار گرفت، و ایران نیز، طرح هشت ماده‏ای دبیر كل را بنیانی مناسب برای تلاشهای بیشتر به منظور برقراری صلح به شمار آورد.
۷۴ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، ص ۱۳۲.
۷۵ـ دبیر كل با توجه به موافقت و مخالفت مكرر عراق و ایران با قطعنامه‏های قبلی شورای امنیت، معتقد بود قطعنامه‏های قبلی شورا و حتی قطعنامه ۵۸۸ نمی‏تواند مبنایی برای مذاكره صلح باشد.
۷۶ـ پارسادوست، پیشین، ص ۶۷۴.
۷۷ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، ص ۱۳۲.
۷۸ـ تفاوت عمده طرح‏هشت‏ماده‏ای با طرح شش‏ماده‏ای دبیركل، قرار دادن بندی در خصوص‏رسیدگی‏به‏مسؤولیت جنگ‏بود.
۷۹ـ هدایتی خمینی، پیشین، ص ۱۴۲.
۸۰ـ در این زمان، رئیس جمهوری ایران (آیت اللّه‏ خامنه‏ای) برای شركت در چهل ودومین اجلاس مجمع عمومی، به تاریخ ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۷ (۱مهر ۱۳۶۶) در نیویورك به سر می‏برد.
۸۱ـ دو بند اخیر اگر چه در قطعنامه ۵۹۸ مطرح شده است، ولی دبیر كل با مساوی قرار دادن بندهای قطعنامه و تفكیك آتش بس از عقب نشینی، دست به ابتكار جدیدی زد كه راه را برای اجرای قطعنامه فراهم می‏آورد.
۸۲ـ جمشیدی و دیگران، پیشین، ص ۱۱۴.
۸۳ـ جالب این كه در همین زمان، ایران به قطعنامه ۵۹۸ جواب نه رد و نه قبول داده بود و عراق آنرا پذیرفته بود.
۸۴ـ هدایتی‏خمینی، پیشین، صص ۳۰۲ ـ ۲۹۸.
۸۵ـ طبق تبره‏های فوق، مجمع عمومی در مواقعی كه حفظ صلح و امنیت بین المللی، نیازمند یك عمل مؤثر باز دارنده و یا وادار كننده باشد، باید آن را به شورای امنیت واگذار نماید، اما هر گاه اعضای شورای امنیت بر سر حفظ صلح و امنیت به توافق نرسند، آن گاه، مجمع عمومی می‏تواند رأسا درباره حفظ صلح و امنیت بین المللی تصمیم بگیرد، ولی عدم اتفاق اعضای دائم شورای امنیت، هیچ گاه در جنگ ایران و عراق پیش نیامد.
۸۶ـ در عمل، این قاعده درست نیست؛ زیرا حداقل یك بار در جنگ ایران و عراق، با وجود این كه جنگ تحت بررسی شورای امنیت بود، مجمع عمومی هم به بحث و صدور قطعنامه درباره جنگ پرداخت.
۸۷ـ روزنامه اطلاعات (۱ تا ۷ مهر ۱۳۵۹)ص آخر.
۸۸ـ جای شگفتی است كه اگر اقدام عراق در جنگ با ایران برای دفاع از خود و مقابله با مداخله ایران در امور داخلی عراق بود، پس چرا آمادگی خود را برای آتش بس اعلام می‏دارد؟ به نظر می‏رسد این اقدام عراق صرفا به منظور جنگ طلب نشان دادن ایران انجام می‏گرفت، نه اینكه واقعا به چنین سیاستی معتقد باشد.
۸۹ـ پارسادوست، پیشین، ص ۱۶۷.
۹۰ـ مصفاو دیگران، پیشین، ص ۱۰۰.
۹۱ـ هر عضو سازمان ملل متحد در مجمع عمومی، دارای یك رأی است. در مسائل مهم (مانند حفظ صلح و امنیت بین‏المللی، رأی موافق دو سوم اعضای حاضر رأی دهنده و در سایر مسائل، رأی اكثریت مطلق اعضای حاضر رأی دهنده ملاك خواهد بود. در مورد قطعنامه شماره ۳/۳۷ از ۱۳۵ عضو حاضر رأی دهنده، ۱۱۹ عضو به آن رأی موافق دادند و این قطعنامه، ۴۵ رآی از حد نصاب (۹۰ رأی) بیشتر داشت.
۹۲ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، پیشین، ص ۱۶۷.
۹۳ـ جمشیدی و دیگران، پیشین، صص ۱۰۹ ـ ۱۰۶.
۹۴ـ شورای امنیت در جریان جنگ كره در سال ۱۹۵۰ / ۱۳۲۹، به علت مخالفت شوروی، قادر نبود برای پایان دادن به جنگ به اتخاذ تصمیم بپردازد. در این موقع، آمریكا طرحی را در مجمع عمومی مطرح كرد كه هرگاه شورای امنیت نتواند برای مقابله با نقض صلح یا تجاوز اقدام كند، مجمع عمومی طی یك جلسه اضطراری نسبت به اعزام نیروی نظامی به مناطق بحرانی تصمیم‏گیری می‏كند. این طرح پس از تصویب به نام قطعنامه اتحاد برای صلح معروف شد.
۹۵ـ اشاره به سخنرانی پطروس غالی، دبیر كل سابق سازمان ملل متحد در پنجاهمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد. ر.ك.: روزنامه جمهوری اسلامی، (۲۲ شهریور ۱۳۷۴)، ص آخر.
۹۶ـ اشاره به اظهارات استفن لوئیز سفیر سابق كانادا در سازمان ملل متحد. ر.ك.: ناصر ثقفی عامری، استراتژی و تحولات ژئوپلتیك پس از دوران جنگ سرد، دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی، تهران، ۱۳۷۳، ص ۲۲۵.
منبع:ماهنامه رواق اندیشه، شماره ۳۴

منبع : خبرگزاری فارس