نوروز در ایران و سرزمین های دیگر

در فرهنگ و سنن هر قوم و ملتی، روزهایی وجود دارد كه ریشه تاریخی وفرهنگی داشته و جلوه ای از باورهایی است كه حتی تا مقدسات دینی و مذهبی آنها پیش رفته و هویت فرهنگی و تاریخی آن جامعه را به نمایش گذاشته است.یكی از این روزها مربوط به سال نو خورشیدی می باشد كه یكی از شایعترین آیین های جهانی است و كمتر تمدنی را خواهیم یافت تا از آن تهی باشد، هر قومی بر اساس تاریخ و فرهنگ و مذهب خود آغاز سال نو را در قالب برپایی مراسم و جشن های ملی ومذهبی پاس می دارد.عیدنوروز و جشن های سال نوری ما ایرانیان با برخورداری از یك فرهنگ و تاریخ اصیل و طولانی و همچنین مصادف بودن آن با حیات هستی و جان گرفتن مجدد زمین ، از امتیاز خاصی برخوردار بوده و آن را از اعیاد مربوط به سال نوی اقوام و ملل دیگر متمایز ساخته است و آیین باستانی آن فراتر از تجدید خاطره ی یك تمدن می باشد بلكه حلقه پیوند گذشته و حال و آینده است به این سبب است كه پس از ظهور اسلام در این سرزمین فضیلت بیشتر می یابد و در بزرگداشت آیین و مراسم آن تاكید ورزیده می شود.
گفته شده است آفرینش و هبوط آدم به زمین و همچنین بعثت پیامبر اكرم ( ص ) و خلافت حضرت علی ( ع ) نیز در این روز آغاز گشت و ایرانیان باستان نیز عقیده داشتند كه با حیات طبیعت روح رفتگانشان باز می گردد و چند روزی در سرای دنیویشان با بستگانشان می گذرانند. مجموعه این عوامل باعث گردید كه علی رغم گذر سالیان بسیار و سیر پر فراز و نشیب تاریخ، نوروز همچنان پایدار واستوار بماند ونه تنها در ایران بلكه هر آنجایی كه فرهنگ تمدن كهن ایران اثری دارد و جای جای این كره خاكی حتی یك ایرانی وجود دارد این روز را پاس داشته و این رسم دیرینه را شادمانه جشن گیرند و خداوند متعال را به خاطر نعماتش شكر گویند.
نوروز در ایران
برگ برگ صفحات تاریخ این قوم گواهی می دهد نوروز باستانی همواره كهن ترین سنت قوم ایرانی و عزیزترین روز سال نزد ایرانیان بوده است. نوروز برجای مانده از روزگاری است كه جز با كمك خیال واوهام و جز به مدد افسانه و اسطوره راهی به آن دیار نیست. در گردونه ی سالانه ی تكرار تكرار تنها نوروز یك تنوع روحی و یك انبساز روانی است، خاصه ی قوم ایرانی كه دوام خویش را در فراز و نشیب تاریخ مدیون این سنت دیرینه و خردمندانه است.با طلوع اسلام در این سرزمین نوروز زیباتر گردید و بزرگترین حادثه تاریخ اسلام به خصوص تشیع یعنی اعلام و لایت علی ( ع ) در روز غدیر خم از سوی پیامبر اكرم ( ص ) در نخستین روز بهار مصادف با نوروز باستانی بوده است. تشیع از همان ابتدا كه با فرهنگ ایرانیان عجین گشت، هیچگاه به نوروز بی مهری نكرد و آن را مورد تقدیر قرار داده چرا كه هر جزئی از آیین نوروز نمادی از ستایش زیبایی و اخلاق انسانی و مهر و دوستی است. نوروز در ایران اگر چه یك سنت ملی و برآمده از روزگاران بسیار دور است در عین حال با حال و هوایی معنوی و روحانی عجین است.
نوروز در جمهوری آذربایجان
یكی از جشن های بزرگ مردم آذربایجان نوروز است . عید نوروز سال ها پیش از میلاد در آذربایجان برگزار می شده و مردم برخی از احساسات بشر دوستانه و جهان بینی خود را با این جشنواره مربوط می دانند زیرا در اوستا كتاب مقدس زرتشتیان نوروز به منزله جشن ستایش رفاه مقدسات محسوب می شود و گفته می شود كه نوروز عید فراوانی كشت و سرآغاز تندرستی و بركت و وفور است.در جمهوری آذربایجان در خصوص پیدایش جشن نوروز اسطوره ها و افسانه های گوناگونی نقل شده است . مثلا" در روایتی در خصوص نوروز آمده است، سیاوش پسر كیكاووس به كشور افراسیاب سفر می كند افراسیاب از وی به نحو قابل توجهی پذیرایی می كند و حتی دخترش را به عقد وی در می آورد و سیاوش به یاد سفرش از دیار افراسیاب دیوار بخارا را بنا می كند. ولی دشمنان كه از این امر ناخر سند بوده اند میان سیاوش و افراسیاب را بر هم زده به طوری كه افراسیاب تصمیم به قتل سیاوش می گیرد و پس از هلاكت سیاوش دستور می دهد جناره اش را روی كنگره های دیوار بخارا قرار دهند. آتش پرستان جسد وی را برداشته و در قدمتگاه دروازه شرقی دفن می كنند و مرثیه های بسیاری در وصف سیاوش و مرگش سرودند به طوری كه این مرثیه ها بین مردم گسترش یافت و در همین سیاوش مرثیه ها روز دفن سیاوش را آتش پرستان نوروز نامیدند.مردم جمهوری آذربایجان به واسطه اعتقادات شدید به آیین و مراسم نوروز برای با شكوه تر انجام شدن جشن نوروز برای این مراسم تدارك ویژه ای می بینند از قبیل سرودن ترانه ها پیش از نوروز تدارك بساط شادی ایام نوروز- تهیه لوازم و مواد مورد نیاز سفره نوروز تهیه چیستان های نوروزی – ستایش و نفرین های نوروزی – پند و امثال نوروزی – اعتقادات نوروزی – عادات نوروزی – تماشای نوروزی – آزردنی های نوروزی – انجام آیین و مراسم نوروزی
درمیان مردم آذربایجان رسم بر این است پیش از رسیدن نوروز پوشاك نو خریده به خانه و حیاط سر و سامان داده فرش و پلاس نو بافته و به استقبال نوروز می روند، در رابطه با عید نوروز جای مهمی به اعتقادات و فال ها داده می شود به طوری كه در شب چهارشنبه سوری دختران نو رسیده در ته دل فالی گرفته و و مخفیانه پشت درنیمه باز به انتظار ایستاده و اگر در این هنگام حرف خوب وموافقی بشنوند آرزویشان برآورده شده و اگر حرف نامناسبی می شنیدند نیتشان علمی نمی گشته است.بنابر این برمبنای آیین عید مردم از بد گویی و حرف نامناسب دوری می جویند.در میان عادات نوروزی مراسم خاطره انگیزی همچون ارسال خوان سمنو، انداختن كلاه پوستین به درها آویزان كردن كیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست تحفه عید در این سرزمین موسوم است.
نوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاری می دانند و بر این باورند كه در این روز ستاره های آسمانی به نقطه ابتدایی می رسند و همه جا تازه می شود و روی زمین شادمانی بر قرارمی شود. همچنین قزاق ها معتقدند كه نوروز آغاز سال است و در میان آنان عبارات زیبایی درباره ی نوروز وجود دارد . نوروز روزی است كه یك سال منتظرش بوده اند نوروز روزی است كه خیر بر زمین فرود آمده و بالاخره نوروز روزی است كه سنگ نیلگون سمرقند آب می شود:در شب سال تحویل تا شب قزیر صاحبخانه دو عدد شمع در بالای خانه اش روشن می كند وخانه اش را خانه تكانی كرده و چون مردم قزاق عقیده بر این دارند كه تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث می شود افراد آن خانه دچار بیماری و بدبختی نشوند آنان بر این مساله ایمان دارند و آن را هر ساله رعایت می كنند.در شب نوروز دختران روستایی قزاق با آخرین گوشت باقیمانده از گوشت اسب كه سوقیم نام دارد غذایی به نام اویقی آشار همراه با آویز می پزند و از جوان هایی كه دوستشان دارند پذیرایی می كنند . آنان نیز در قبال آن به دختران آینه و شانه و عظر هدیه می كنند كه آن را سلت اتكیتر می نامند و به معنی علاقه آور می باشد.در عید نوروز جوانان یك اسب سركش را زین كرده و عروسكی كه ساخته دست خودشان است با آویز زنگوله ای به گردنش درساعت سه صبح كه ساعتی معین از شب قزیر است رها نموده تا از این طریف مردم را بیدار نمایند. عروسك در حقیقت نمادی از سال نو است كه آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام می كند. نوروز برای قزاق ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد آن را به فال نیك گرفته و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت. در عید نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می كنند كه نشانه شادمانی است. دید و بازدید اقوام دراین ایام با زدن شانه ها به یكدیگر از آیین و رسوم مردم قزاق در ایام عید نوروز می باشد، همچنین پختن غذایی به نام نوروز گوژه ( كوژه = آش ) كه تهیه آن به معنی خداحافظ با زمستان و غذاهای زمستانی است و از هفت نوع ماده غذایی تهیه می شود در این ایام جزو آیین و رسوم این سرزمین می باشد.مسابقات معروفی نیز در ایام نوروز در قزاقستان برگزار می شود كه از مهمترین آنان می توان به ( قول توزاق) اشاره نمود كه بین گروههای مرد و زن برگزار می شود. اگر برنده زن ها باشند قزاق ها معتقدند آن سال خوب و پربركتی است اگر مردها پیروز شوند آن سال نامساعد خواهد بود. از دیگر مسابقات می توان به كوكپار برداشتن بز از مكانی مشخص توسط سواران، آودار یسپاق، قیزقوو و آلتی باقان اشاره نمود.در عصر نوروز نیز مسابقه آیتیس آغاز می شود كه مسابقه شعر و شاعری است.نوروز در تاجیكستان
عید نوروز برای مردم تاجیكستان بخصوص بدخشانیان تاجیكستان عید ملی اجداد است و از آن به عنوان رمز دوستی و زنده شدن كل موجودات یاد می كنند و به اسم خیدیر ایام یعنی عید بزرگ معروف است.مردم تاجیكستان بخصوص بدخشانیان تاجیك در ایام عید نوروز خانه را پاك كرده و به اصطلاح خانه تكانی می كنند، همچنین ظروف خانه را كاملا" شسته و تمیز می كنند تا گردی از سال كهنه باقی نماند و برابر رسم دیرینه نوروز قبل از شروع عید نوروز بانوی خانه وقتی كه خورشید به اندازه یك سر نیزه بالا آمد دو جارو را كه سرخ رنگ است و در فصل پاییز از كوه جمع آوری كرده اند و تا جشن نوروز نگاه داشته اند در جلوی خانه راست می گذارند. چون رنگ سرخ برای این مردم رمز نیكی و پیروزی و بركت است. پس از طلوع كامل خورشید هر خانواده ای سعی دارد هر چه زودتر وسایل خانه را ب بیرون آورده و یك پارچه قرمز را بالای سردر ورودی خانه بیاویزد كه این معنی همان رمز نیكی و خوشی ایام سال را در داخل خانه مرتب چیده و با باز كردن در و پنجره به نوعی هوای نوروزی و بهاری را كه معتقدند حامل بركت وشادی است وارد خانه نماید.در این سرزمین پختن شیرینی مخصوص و غذاهای متنوع جزء رسم و رسوم این ایام است، همچنین برگزاری مسابقاتی از قبیل، تاب بازی، تخم مرغ بازی، كبك جنگی، خروس جنگی، بزكشی، كشتی محلی نیز در این ایام به شادی آن می افزایدو یكی از غذاهای معروف این ایام باج نام دارد در این غذا كله پاچه گوسفند را با گندم پخته و دیگران را با آن مهمان می كنند.
نوروز در تركمنستان
در كشور تركمنستان طبق رسم قدیم و جدید دوبار در سال جشن نو گرفته می شود. یكی از این جشن ها با استناد به تقویم میلادی كه به تایید سازمان ملل رسیده به عنوان جشن بین المللی ( سال نو ) شناخته می شود و دیگری برگزاری عید نوروز به نشانه ی احیای دوباره ی آداب و رسوم دیرینه مردم?تركمنستان است.مردم تركمنستان عقیده دارند زمانی كه جمشید به عنوان چهارمین پادشاه پیشدادیان بر تخت سلطنت نشست آن روز را نوروز نامیدند.مردم تركمنستان دراین ایام با پختن غذاهای معروف نوروزی مانند : نوروز كجه، نوروز بامه، سمنی ( سمنو) و اجرای بازی های مختلف توسط جوانان تركمن حال وهوای دیگری به این جشن و شادی می دهند.در ایام نوروز مسابقات مختلفی در تركمنستان برگزار می شود كه می توان به مسابقات اسب دوانی، كشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، خروس جنگی، شاخ زنی میش ها، شطرنج بازی، مهره بازی، تاب بازی اشاره نمود.دید و بازدید در ایام نوروز در میان مردم تركمن از جایگاه و منزلت خاصی برخوردار می باشد.
نوروز در قرقیزستان
عید نوروز در قرقیزستان تنها یك روز آن هم در روز اول یا دوم فروردین ماه است كه به ۲۹ روز یا ۳۰ روز بودن اسفند بستگی دارد. اگر اسفند ۲۹ روز باشد اول فروردین و اگر ۳۰ روز باشد در روز دوم فروردین برگزار می شود. تا قبل از فروپاشی شوروی سابق این مراسم به دست فراموشی سپرده شده بود ولی پس از فروپاشی دوباره حیات یافت و هر ساله با شكوهتر از سال قبل برگزار می شود.مراسم جشن این روز را در شهرا دولت تدارك می بیند و در روستاها بزرگان و ریش سفیدان در برگزاری آن دخالت دارند. در شهرها در میادین بزرگ و در روستاها در بیابان های اطراف این جشن برگزار می شود.در قرقیزستان در این روز پختن غذاهای معروف قرقیزی مثل ( بش بارماق ) مانته برسك و كاتما مرسوم است كه به صورت رایگان بین حاضران در جشن توزیع می شود.در قرقیزستان در این روز علاوه بر جشن برگزاری یكسری مسابقات از قبیل سواركاری و غیره نیز مرسوم است و به نحو چشمگیری در این روز مسابقات دنبال می شود و جوایز ارزنده ای به نفرات برتر داده می شود.
نوروز در پاكستان
در پاكستان نوروز را عالم افروز یعنی روز تازه رسیده كه با ورود خود جهان را روشن و درخشان می كند می نامند.در میان مردم این سرزمین تقویم و روز شمار و یا سالنمای نوروز از اهمیت خاصی برخوردار است . بدین جهت گروه ها و دسته های مختلف دینی و اجتماعی در صفحات اول تقویم های خود به تفسیر و توضیح نوروز و ارزش و اهمیت آن می پردازند و این تقویم را در پاكستان ( جنتری ) می نامند. از آداب و رسوم عید نوروز در میان مردم پاكستان می توان به خانه تكانی و یا به عبارتی پاكیزه كردن خانه و كاشانه و پوشیدن لباس و تهیه نمودن انواع شیری?ی مثل ( لدو ) گلاب حامن، رس ملائی ، كیك ، برفی ، شكرپاره، كریم رول، سوهن حلوا، و همچنین پختن غذاهای معروف این ایام و عیدی دادن و گرفتن و دید و بازدید اقوام اشاره نمود.در ایام نوروز مردم پاكستان از گفتار نا مناسب پرهیز نموده و با نواختن و نوازش یكدیگر با احترام و اخلاص یكدیگر را نام می برند. همچنین سرودن اشعار نوروزی به زبان های اردو، دری و عربی در این ایام مرسوم است كه بیشتر در قالب قصیده و غزل بیان می شود.پاكستانی ها بر این باورند كه مقصد نوروز، امیدواری و در امن و صلح و آشتی نگهداشتن جهان اسلام و عالم انسانیت است تا آنجا كه آزادی و آزادگی، خوشبختی و كامیابی، محبت و دوستی و برادری و برابری همچون بوی خوش گلهای بهاری در دل و جان مردمان جایگزین می گردد.
نوروز در افغانستان
نوروز در افغانستان یا به عبارتی در بلخ و مركز آن مزار شریف هنوز به همان فر و شكوه پیشین بركزار می شود. در روزهای اول سال همه دشت های بلخ ودیوار و پشت بام های گلی آن پر از گل سرخ می شود گویی بلخ سبدی از گل سرخ است یا به عبارتی مانند اجاق بزرگی كه در آن لاله می سوزد این گل فقط در بلخ به وفور و كثرت می روید و از این رو جشن نوروز و جشن گل سرخ هر دو به یك معنی به كار می رود. در اولین روز عید نوروز علم مبارك علی ( ع ) با مراسم خاص و با شكوهی در صبح آن روز برافراشته می شود. با افراشته شدن آن جشن نوروز نیز رسما" آغاز می شود و تا چهل شبانه روز ادامه می یابد و در این چهل شبانه روز حاجتمندان و بیماران برای شفا در پای این علم مقدس به چله می نشینند. گفته شده بسیاری از بیماران لاعلاج در زیر همین علم شفا یافته اند. مردم این سرزمین بر این باورند كه اگر بر افراشته شدن علم به آرامی و بدون لرزش و توقف از زمین بلند شود سالی كه در پیش است نیكو و میمون است. از آیین و رسم نوروزی در سرزمین بلخ می توان به شستشوی فرش های خانه و زدودن گرد و غبار پیش از آمدن نوروز و انجام مسابقات مختلف از قبیل بزكشی، شتر جنگی، شتر سواری، قوچ جنگی و كشتی خاص این منطقه اشاره نمود. نوروز در تركیه عثمانیان یا مردم تركیه امروز عید نوروز را به عنوان یكی از معدود ایام جشن می گرفتند. در این روز حكیم باشی معجون مخصوصی كه ( نوروزیه ) نامیده می شد جهت پادشاهان و درباریان تهیه می نمود كه گفته شده است این معجون از چهل نوع ماده مخصوص تهیه می شده است كه شفابخش بسیاری از بیماری ها و دردها بوده و باعث افزایش قدرت بدنی می شده است. مردم این سرزمین نوروز را آغاز بهار طبیعت و شروع تجدید حیات و طراوت در جهان و برخی روز مقدس در مقابل شب قدر و شب برائت و برخی عامل اتحاد و همبستگی و حتی آن را سالروز تولد حضرت علی ( ع ) و تعیین ایشان به خلافت و سالروز ازدواج ایشان با حضرت فاطمه ( س ) دانسته اند . قابل ذكر است نوروز تا نخستین سال های جمهوریت در میان تركان پایدار ماند و سپس رفته رفته اهمیت پیشین خود را از دست داد و فقط در پاره ای از مناطق شمال رسم وآیین نوروز موجودیت خود را حفظ كرده است
نویسنده:قربانعلی سولقانی