بیشاپور ؛ شهری باستانی با تاریخ مکتوب

شهر تاریخی بیشاپور در ۱۲۰ كیلومتری جنوب شیراز و ۲۳ كیلومتری غرب شهرستان كازرون واقع شده است. بیشاپور در كنار جاده شاهی روزگار باستان واقع شده كه در دوره هخامنشیان «‌تخت جمشید » و « استخر » را به شهر باستانی « شوش» و در دوره ساسانی شهر «‌گور» و «‌بیشاپور » را به « تیسفون » مقر امپراطوری ساسانی وصل می نموده است. شهر بیشاپور ۱×۲ كیلومتر وسعت دارد و جزء‌ اولین شهرهای باستانی است كه دارای تاریخ مكتوب شهرسازی می باشد. این تاریخ سنگ نبشته ای است كه با دو خط اشكانی و ساسانی بر روی ستون بنای یادبود بیشاپور حك شده است .با توجه به وضعیت جغرافیایی خاص بیشاپور خصوصا رودخانه شاهپور و «‌تنگ چوگان»‌این شهر در روزگار خود سرآمد شهرهای دوره ساسانی بوده است . تاریخ ساخت شهر به دوره شاهپور و حدود سال های ۲۷۲ ـ‌۲۴۱ م بر می گردد . علاوه بر شهر بیشاپور ،‌آثار « قلعه دختر»‌و «‌قلعه پسر» و نقوش « تنگ چوگان » و « غار شاهپور » نیز از دیگر ویژگی های آثار دوره ساسانی این محدوده می باشند. شهر بیشاپور در بخش شرقی و جنوبی توسط خندق و در شمال توسط كوهستان و قلعه و در غرب توسط رودخانه شاهپور محصور و محافظت می شده است. وجود روخانه پر آب شاهپور و چشمه ساسان از اهمیت ویژه این منابع آبی در روند شكل گیری شهر تاریخی بیشاپور حكایت دارند. هر چند تاكنون بخش بسیار محدودی از آثار تاریخی شهر بیشاپور كاوش شده است و نمی توان نظر قطعی در خصوص چگونگی پراكندگی آن ارایه داد. اما با نگاهی اجمالی می توان دریافت كه بیشتر آثار دوره ساسانی در بخش شمالی شهر ایجاد شده و این شهر در دوره اسلامی به سمت جنوب گسترش یافته است . به طوری كه آثار شناخته شده تاكنون در بخش شمالی شهر مانند معبد « آناهیتا» و تالار تشریفات و بقایای برج و بارو تعلق آن را به دوره ساسانی آشكار می سازد و آثار بخش جنوبی شهر همانند بقایای مسجد جامع نیز حكایت از اسلامی بودن این آثار دارند.
تاریخچه مختصر مطالعات و پژوهش های انجام یافته در مجموعه بیشاپور
از آنجایی كه درگذشته بیشتر مؤسسات علمی و پژوهشی و یا هیأت هایی به نمایندگی از موزه های معتبر خارجی مأموریت می یافتند در آثار مهم ایران به كاوش و مطالعه بپردازند،‌بیشاپور نیز به دلیل اهمیت خاص خود مورد توجه هیأت های خارجی قرار گرفت. خصوصا این كه این شهر به دلایل تاریخی و همچنین ویژگی های طبیعی منطقه از میان دیگر كوره های دوره ساسانی (استخر ،‌شهر گور،‌دارابگرد ،‌ارجان‌) برتری خاصی داشت و همچنین از نظر شهرسازی و معماری نیز حایز اهمیت فوق العاده ای می باشد. بنابراین در فاصله زمانی سال های ۱۳۱۹ ـ ۱۳۱۴ هجری شمسی «‌ژرژسال » و «‌گیرشمن »‌به نمایندگی از طرف موزه لوور پاریس اقدام به حفاری و كاوش در این شهر نمودند و در این كاوش ها بخشی از آثار دوره ساسانی شهر در جبهه شمالی آن آشكار گشت . این كاوش ها ادامه پیدا نكرد و به مدت ۳۰ سال وقفه در آن صورت پذیرفت، تا این كه سرانجام اداره كل باستان شناسی و فرهنگ عامه هیأتی را به سرپرستی دكتر علی اكبر سرفراز باستان شناس ایرانی مأمور ادامه حفاری و بازسازی این شهر نمود كه این عملیات نیز از سال ۱۳۴۷ لغایت ۱۳۵۷ تداوم داشت.
بعد از انقلاب اسلامی برای سال های متمادی به جز فعالیت هایی در خصوص نگهدرای و نگهبانی از مجموعه اقدام خاصی صورت نگرفت تا این كه مجددا از چند سال گذشته كاوش های باستان شناسی و مرمت آثار مجموعه از سر گرفته شده كه می توان به كاوش های دكتر علی اكبر سرفراز در اطراف معبد آناهیتا و حفاری اندكی كه در كاخ «‌والرین »‌صورت گرفت اشاره نمود كه البته این كاوش ها به دلیل نبود فرصت كافی و اعتبار لازم ناتمام مانده است. مهندس مهریار نیز به اتفاق باستان شناسان عضو هیأت مركز شهر یعنی اطراف بنای یادبود و بقایای مسجد جامع را مورد كاوش قرار داده اند. هر چند این اقدامات می توانست آغازی بر فعالیت های گسترده باستان شناسی ، مرمت ، سامان دهی و معرفی مجموعه باشد لیكن از دو سال گذشه با ركود و توقف مواجه گشت.
بررسی ساختار طبیعی و چگونگی شكل گیری مجموعه بیشاپور
عمده ترین دلیلی كه بر روند شكل گیری مجموعه بیشاپور در این منطقه می توان اشاره نمود طبعا ساختار طبیعی و شرایط زیست محیطی مناسب آن می باشد كه شهر بیشاپور را از دیگر شهرهای ساسانی (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان) متمایز می سازد . طبیعت زیبای منطقه كه تركیبی است از كوه های مرتفع ،‌تنگ چوگان ، رودخانه پر‌ آب شاهپور ،‌وجود داشت حاصلخیز و سرسبز و باغ های مركبات و چشمه ساسان ، شهر تاریخی بیشاپور را به محیط پیرامون خود مرتبط ساخته است. از سوی دیگر آثار تنگ چوگان شامل نقوش برجسته و غار شاهپور و قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز كوه مشرف به شهر و پل ساسانی رودخانه شاهپور و خندق پیرامون شهر از عناصر تاریخی و معماری هستند كه هویت خاصی به مجموعه بیشاپور می بخشند. وجود شبكه معابر و گذرگاه های درون شهر خصوصا در محور شمالی ـ جنوبی و تلاقی آن با محور شرقی ـ‌غربی در محدوده مركزی شهر یعنی جایی كه بنای ستون یادبود قرار داد و در امتداد پل دوره ساسانی واقع شده است . و توجه به بناهای تشریفاتی‌ ـ مذهبی شهر كه در بخش شمالی قرار گرفته و از نظر حفاظتی و امنیتی با وجود برج و باروی كنار آن و قلعه دختر كه نقش مهمی در تأمین امنیت آنه ایفا می نموده است،‌از نظر معماری و شهرسازی جالب توجه است خصوصا آن كه هماهنگی و نظم در ساختار طبیعی مجموعه و روند شكل گیری شهر و آثار آن به خوبی هویدا می باشد و به عبارتی می توان گفت ساسانیان شهری را بنا كردند كه با طبیعت منطقه عجین شده است و ساختار طبیعی و تاریخی، امنیتی،‌اقتصادی ، سیاسی و نظامی منطقه را شكل دیگری بخشیده اند . از آن رو كه این شهر بر سر راه شاهی قرار گرفته و از نظر سیاسی و نظامی حایز اهمیت می باشد. شرایط زیست محیطی مناسب منطقه نیز نقش مهمی در تأمین معیشت و اقتصاد جامعه ایفا می نماید. وجود مراتع طبیعی چون كوه و رودخانه و ایجاد خندق و دژ امنیت شهر و شهروندان را تأمین می نماید و قرار گرفتن شهر در سطحی بالاتر از دشت شهر را از چشم انداز زیبایی برخوردار و از خطرات مختلف از جمله سیل نیز محافظت می نموده است . به هر حال تمامی این شرایط اقتصادی ـ اجتماعی ـ زیست محیطی و غیره در شكل گیری و تكامل شهر بیشاپور نقش مهمی ایفا نموده اند.

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی