بررسی دیدگاه بونوئل درباره بورژوازی

بونوئل از همان فیلمهای اول خود به بورژوازی و طبقه بورژوا می‏پردازد، به‏یاد بیاوریم پیانو را در فیلم سگ آندلسی (۱۹۲۸) كه نمادِ بورژوازی است ودر درون پیانو لاشه‏های پوسیده الاغها را قرار داد یا فیلم عصر طلایی (۱۹۳۰)كه آن را داستان یك عشق جنون‏آمیز دانسته‏اند ولی عشق در نظام ارزش‏گذاری بورژوایی جایی ندارد زیرا شخص، گاه برای رسیدن به معشوق باید به‏تمام منافع خود پشت پا بزند و اصولاً در فیلم عصر طلایی می‏بینیم كه‏بورژوازی و نیروهای حافظ منافعش مانع از وصال عاشق و معشوق فیلم‏می‏شوند.برنامه نمایش عصر طلایی شامل بیانیه مصوری كه توسطسوررئالیستها نوشته شده بود نیز می‏شد در این بیانیه آمده است:«بنیادهانهاده می‏شوند، رسوم به عقاید جزمی مبدل می‏گردند، مأمورین پلیس‏درست به همان صورتی كه در زندگی روزمره روی می‏دهد، به مردم فشارمی‏آورند. و درست مانند زندگی روزمره حوادث در جامعه بورژوایی روی‏می‏دهد، ولی جامعه هیچ توجهی بدان ندارد. اما چنین حوادثی (كه در فیلم‏بونوئل با حالتی حق به جانب تحریف نشده‏اند) جامعه پوسیده‏ای را كه به‏كمك كشیشان و پلیس سعی می‏كند مصنوعاً عمر درازتری داشته باشند،بیشتر تضعیف می‏كند اما این عشق است كه گذار از بدبینی به عمل را سبب‏می‏شود؛ عشق در ارزش گذاری بورژوازی چون منشأ تمام پلیدیها تقبیح‏شده است، زیرا عشق مستلزم فدا كردن تمام ارزش‏های دیگر است: مقام،خانواده و افتخار.»(۱) پس از نمایش عصر طلایی عده‏ای از تماشاگران آشوب‏به پا كردند و آقای شیاپ رئیس شهربانی پاریس نمایش فیلم را متوقف وكلیه نسخه‏های آن را ضبط كرد در برابر این اعتراضات لئون موسیناك در یكی‏از روزنامه‏های تندروی چپ چنین نوشت: «تا كنون سینما چنین قدرت وچنین نفرتی نسبت به قراردادها، جامعه بورژوا و آلات و ادوات این جامعه‏یعنی پلیسی، باورها و... با یك اُردنگ نشان نداده است.» بونوئل درخانواده‏ای بورژوا به دنیا آمده و بزرگ شده است در نتیجه نسبت به این‏طبقه شناخت دقیقی دارد. بررسی اصول اخلاقی طبقه بورژوا یكی از اصول‏تفكرات اوست و در بیشتر آثار او دیده می‏شود آثاری مانند: زنی بدون‏عشق (۱۹۵۱)، ال (۱۹۵۲)، ویریدیانا (۱۹۶۰)، ملك الموت (۱۹۶۲)، خاطرات یك‏مستخدمه (۱۹۶۳)، جذابیت پنهان بورژوازی (۱۹۷۲) و... در این میان بونوئل‏در فیلم تریستانا (۱۹۷۰)، طبقه خرده بورژوای سنتی را به طرز عمیقی بررسی‏كرده است. حال ببینیم كه بورژوا كیست و بورژوازی چیست؟
«بورژوازی در اصل، در فرانسه، به‏طبقه متوسط سوداگر و كاسبكار و یا شهرنشینانی كه بر املاك از حقوق سیاسی‏برخوردار بودند اطلاق می‏شد، اما رفته رفته‏در مباحث سیاسی معنای خاص و وسیعی‏گرفت... بورژوازی در اصطلاح‏ماركسیستی به معنای سرمایه‏داران،سوداگران، كاسبكاران و دارندگان مشاغل‏آزاد است در مقابل «پرولتاریا» كه تنها بافروش نیروی كار می‏زید بر حسب این طبقه‏بندی بورژوازی از سویی به سرمایه داران‏صنعتی و مالی و از سوی دیگر به‏بورژوازی بزرگ «كاپیتالیستها» و خرده‏بورژوازی )پیشه‏وران خرده پا، دكانداران ودیگرانی كه سطح زندگیشان خیلی بالاتر ازسطح پرولتاریانیست تقسیم می‏شود( برطبق نظر ماركس، كاپیتالیسم از رشد طبقه‏متوسط سوداگر و صنعتگر جامعه قرون‏وسطایی پدید آمد و بر ویرانه‏های آن‏حاكمیت سیاسی خود را مستقر كرد. بدین‏ترتیب لفظ بورژوا به این معنای‏ماركسیستی باب شد و گاه نیز همان معنی‏اصلی كلمه یعنی طبقه متوسط از آن اراده‏می‏شود...»(۲) بونوئل همانطور كه ذكر شدبه دلیل شناخت عمیقش از طبقه بورژوابخوبی نقاط ضعف آنها را در فیلمهایش‏مطرح می‏كند:
«بورژوا پول كسب نمی‏كند، زیرا وجه‏مشتركی میان كار و مزد او نیست، بلكه فقط آن را خرج می‏كند، پس اگر فقیر هم باشد، درتجمل زندگی می‏كند. برای او همه چیزتجمل است.»(۳) به عنوان مثال دون لوپه‏بورژوای فیلم تریستانا می‏گوید: «من حتی‏برای نجات زندگیم حاضر نیستم كار بكنم ومی‏بینی... ممكنه وضعم خوب نباشد... امابدون اینكه هیچ كاری بكنم زندگیم را سرمی‏كنم.» «بورژوا نمی‏خواهد آنچه را كه هست براو آشكار كنند، بلكه می‏خواهد آنچه را كه‏گمان می‏كند هست به او نشان دهند.»(۴) به‏این دلیل از تملق خوشحال می‏شود و برای‏اینكه بتواند نظرها را به خود جلب كندمجبور است تظاهر كند به همین جهت‏بورژوا در برخورد با مسائل، نسبت به‏موقعیت زمانی و مكانی كه دارد اظهار نظرمی‏كند، و چون شرایط زمانی و مكانی درتغییر است، نظریات بورژوا هم دائماً تغییرمی‏كند. این تغییر به علت كسب آگاهی وشعور بیشتر و درك صحیح‏تر مطلب‏نیست، بلكه علت آن جلب توجه است. دربرخورد با مذهب لحظه‏ای وانمود می‏كند كه‏به خدا اعتقاد ندارد، لحظه‏ای بعد از مومنین‏مقدس است، و در واقع با مذهب طریق‏معامله در پیش می‏گیرد. خصوصیات‏تظاهر در او باعث می‏شود كه هر لحظه‏شخصیت دیگری بیابد و نسبت به موقعیت‏خود تصمیمی متفاوت بگیرد در ابتدای فیلم‏تریستانا این مسئله را مشاهده می‏كنیم:
دون لوپه: «اگر چیز، به خصوصیه كه توبهش علاقه داری....» )تریستانا صلیبی برمی‏دارد و به او نشان می‏دهد( تریستانا: «بله‏این صلیب، مادرم وقتی مرد این توی‏دستهایش بود )دون لوپه صلیب را می‏گیردو با بی‏علاقگی آن را ورانداز می‏كند ودوباره به تریستانا می‏دهد.( دون لوپه:«باشه، برش دار، اما فقط تو اتاق خودت‏نگهش دار. امیدوارم بزودی همه این‏خرافات را كه مغز تو را باهاش پر كرده‏انداز كله‏ات بیرون كنم....» ولی بعداً می‏بینیم كه‏دون لوپه چهار كشیش را در خانه خودمی‏پذیرد و آنها را رفیق خود خطاب می‏كندو با هم غذا می‏خورند. بورژوا، برای حفظموجودیت خود، به تبلیغ درباره خود اهمیت‏فراوانی می‏دهد و برای جلب نظر به دیگران‏كمك می‏كند.بونوئل با ظرافت خاصی این‏مسئله را در صحنه‏ای از فیلم تریستانا به‏تصویر كشیده است:
صدایی از خارج صحنه: «دزد و بگیرید...دزد و بگیرید.... بگیریدش» (بچه ولگردی درحالی كه یك كیف زنانه در دستش است به‏میان صحنه می‏دود و از كنار دون لوپه وتریستانا می‏گذرد و به داخل كوچه می‏پیچد.حركت افقی دوربین او را دنبال می‏كند. ازهمان خیابانی كه بچه ولگرد آمده بود،مردی دوان دوان سر می‏رسد و به طرف‏دون لوپه می‏آید. یقه كتش را بر می‏گرداند تانشان دهد پلیس است)
پلیس: یه بچه ولگرد ندیدید از این طرف‏در بره؟
دون لوپه ( به سردی): یه كیف تو دستش‏بود؟
پلیس: آره
(دون لوپه عصایش را بلند می‏كند وكوچه دیگری را نشان می‏دهد( دون لوپه: ازاون طرف رفت)
دون لوپه: بیا
تریستانا (با گیجی): «اما... اما از توی اون‏كوچه رفت. چرا گفتید...»
دون لوپه: «چون ضعیف بود باید ازش‏حمایت می‏شد. نظمیه نماینده زور است وبچه‏ای كه من ازش دفاع كردم مظهر ضعف‏است.»
بورژوا در ارتباط با زن، نسبت به اواحساس مالكیت می‏كند. زن در نظر بورژواموجودی است كه همیشه باید تحت الحمایه‏مرد قرار گیرد، و تنها كار مهمی كه می‏تواندانجام دهد، آماده كردن وسایل زندگی و لذت‏بخشیدن به مرد است:
دون لوپه: «اگر زن وفادار می‏خوای‏پاشو بشكن و تو خونه نگهش دار (به‏تریستانا) چیزی می‏خوای بگی؟» (نمای‏درشت از تریستانا كه چشمانش پر از اشك‏شده، سرش را تكان می‏دهد)
تریستانا: «من؟ نه آقا»(۵)
مسئله زن و بورژوا مسئله مهمی است.بورژوا بنابر عادت در صدد است تا ازفرصتی كوتاه استفاده نموده و زن‏دلخواهش را تصاحب كند، اگر چه آن زن‏دارای شوهر باشد. به عنوان مثال در فیلم‏اِل می‏بینیم كه فرانسیسكو، عاشق گلوریامی‏شود ولی گلوریا نامزد رائول است.فرانسیسكو آنها را به شام دعوت می‏كند ودر آن موقعیت مقام و ثروت خود را به رخ‏آنها می‏كشد و آرام آرام گلوریا را از چنگ‏رائول در می‏آورد یا در فیلم زنی بدون‏عشق (۱۹۵۱) زن جوان و زیبایی درگیرازدواج ناخواسته بورژوایی می‏شود وهمسر مرد میانسالی می‏شود یادون خایمه‏در فیلم ویریدیاناحتی می‏خواهد برادرزاده‏اش، ویریدیانا را كه راهبه‏ای جوان‏است، تصاحب كند و... البته عقاید ضدبورژوازی بونوئل به تمایلات چپ او برمی‏گردد. در سالهای پیش از ۱۹۲۵ آندره‏برتون و بونوئل و سایر سوررئالیستهاتمایلات كمونیستی داشتند تا آنجا كه درشماره سوم نشریه سوررئالیسم در خدمت‏انقلاب چنین نوشتند: «قبول ماتریالیسم‏دیالكتیك به عنوان تنها فلسفه انقلابی، درك‏و پذیرش بی‏چون و چرای این ماتریالیسم ازسوی روشنفكرانِ دارای گرایش‏های ایده‏آلیستی، صرف نظر از چگونگی سازگاری‏این ایده آلیسم، با توجه به مسائل مشخص‏انقلاب - اینهاست ویژگیهای بنیادین رشدسوررئالیستها.»(۶) البته سوررئالیستهابیشتر طرفدار تروتسكی بودند و اصولاًاندیشه‏های انقلابی در آثار سوررئالیستی‏ریشه چپ دارند از سال ۱۹۲۵ به بعد برتون‏و بونوئل و سایر سوررئالیستها تمایلات‏چپ خود را به علت تحجر حزب كمونیست‏آن زمان به كناری می‏نهند ولی بعد از آن‏اندیشه‏های انقلابی همچنان درسوررئالیستها ادامه دارد و سوررئالیستهاهمچنان به این اصل معتقد بودند كه انقلاب‏تمامی ندارد و این اعتقاد را بونوئل هم درآثارش تا پایان حفظ كرد یكی از مصادیق‏انقلابی بودن این بود كه بونوئل همچون‏سوررئالیستهای دیگر قصدش آشكارساختن نقاط ضعف و خطاهای نظام‏بورژوازی بود كه با خواسته‏های نا مشروع‏خود در پناه مذهب و قانون از جامعه بشری‏سؤ استفاده می‏كردند.
.........................................
پانویس:
۱) فرهنگ فیلمهای سینما - ژرژ سادول- ترجمه هادی غبرایی - نشر آینه
۲) فرهنگ سیاسی - داریوش آشوری -انتشارات مروارید
۳ و ۴) ادبیات چیست؟ - ژان پل سارتر- ترجمه مصطفی رحیمی و ابوالحسن‏نجفی - انتشارات زمان
۵) دیالوگ‏های فیلم تریستانا در این‏مقاله از فیلمنامه تریستانا - ترجمه كامران‏فانی - انتشارات نیل
۶) دادا و سوررئالیسم - سی. بیگزبی -ترجمه حسن افشار - نشر مركز

حسین آریانی

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر