نگاهی به آلبوم کنسرت راست پنجگاه ۱ و ۲

درست چند روز پس از زلزله ویرانگر بم در زمستان سال ،۸۲ خبر درگذشت «ایرج بسطامی» دوستداران هنر موسیقی را به شدت متاثر كرد. بسطامی با وجود آن كه در آواز اصیل ایرانی دهه هفتاد به این سو برای خود نامی دست و پا كرده بود، اما به دلیل روحیات و عواطف خاص خود مثل دیگر هنرمندان به صورت تمام و كمال جذب پایتخت نشده بود و مرتب به دیار مادری اش سركشی می كرد، مضاف بر این كه پس از درگذشت برادرش، رسیدگی به امور خانواده و فرزندان او را نیز برعهده گرفته بود. انتشار وسیع خبر درگذشت بسطامی در رسانه ها در لابه لای اخبار فاجعه بم و پخش مكرر صدای او از صدا و سیما در همان روزها، باعث شهرت بیشتر او درست چند روز پس از مرگ غمبارش شد. اصولاً او یك هنرمند شهرستانی ساده و بی تكلف بود كه اعتنای چندانی به حرفه ای گری در بازار هنر نداشت و به آن صورت به قواعد حرفه ای روی خوشی نشان نمی داد، به همین دلیل در زمان حیات به آنچه كه شایسته اش بود دست نیافت و قدر ندید. در این فضا تنها اتفاق مثبت، مطرح شدن صدای ویژه او _ هر چند به صورت دیرهنگام- و فروش غافلگیركننده آثارش در بازار بود و شركت های تولید و توزیع سی دی و نوار به سرعت دست به تجدید انتشار كارهای قبل بسطامی زدند. یكی دو كار منتشر نشده او نیز به همراه چند اثر خصوصی و محفلی با صدای او در اولین فرصت به بازار آمد. در این میان «كنسرت راست پنجگاه» در دو شماره ۱ و ۲ با آهنگسازی «پرویز مشكاتیان» اثری است كه با كمی تاخیر در سال ۸۳ توسط موسسه چهارباغ بانگ پالایش و منتشر شد و جلوه هایی دیگر از صدای بسطامی را برای علاقه مندان آواز ایرانی عرضه كرد.صدای بسطامی صدایی است خاص، وسیع، پرتحریر و در عین حال ساده و دوست داشتنی و در كل بر مبنای یك تشبیه معروف و قدیمی مصطلح در میان اهالی موسیقی صدایی است «خسته و گل آلود». این صدا چون شبیه هیچ كس نیست خاص و ویژه به حساب می آید. از نظر وسعت نیز درمیان صداهای موجود در حدود یك قرنی كه از تاریخ ضبط موسیقی در ایران می گذرد، كم نظیر است، چرا كه كمتر كسی را می شناسیم كه این تعداد نت را از بم تا اوج به صورتی دلپذیر اجرا كند. البته مشكلاتی نیز در این صدا دیده می شود، نظیر وجود لهجه خاصی در ادای مخرج بعضی از حروف مثل «كاف» و سرد خواندن بعضی از مصوت ها نظیر «فتحه» و نداشتن وحدت رنگ و تونالیته در سه نقطه صدا یعنی بم، صدای میانی و اوج. اینها ویژگی هایی است كه در صدای بیشتر خوانندگان صد سال اخیر دیده می شود و تعداد افرادی كه كم نقص و بی نقص صدای خود را تولید كنند از انگشتان دو دست فراتر نمی رود. البته به نوعی نیز می توان این ویژگی ها را نمك صدای هر خواننده به حساب آورد كه به هر حال باعث ایجاد تنوع در صداها می شود.در صدای بسطامی گذشته از همه حس های زیاد و معایب كم، یك ویژگی منحصر به فرد دیگر هم وجود دارد و آن «گزندگی» خاص صدای اوست، به این معنی كه لحن خاص و مردانه آن باعث می شود كه كمتر كسی موقع شنیدن آن، به راحتی از كنار این صدا بگذرد. بسیاری از دوستان و نزدیكان بسطامی نقل می كنند كه اصل صدای او _ بدون میكروفن و خارج از استودیو _ چیز دیگری بوده و باید آن را از نزدیك می شنیدی.ویژگی ای كه آن را در مورد خواننده بزرگ و صاحب سبك ایرانی استاد تاج اصفهانی نیز نقل كرده اند.با این تفاصیل «كنسرت راست پنجگاه ۱ و ۲» اثری است كه پیشتر در قالب دو آلبوم با نام های «مقام صبر» (با صدای علیرضا افتخاری) و «افق مهر» (با صدای بسطامی) منتشر شده و مشكاتیان در تابستان ۱۳۷۲ و در دوران اوج رونق موسیقی ایرانی این دو آلبوم را طی یك كنسرت دوساعته در نمایشگاه بین المللی تهران به همراه گروه عارف اجرا كرده بود. در آن زمان شنیدن صدای بسطامی روی قطعات آلبوم «مقام صبر» در غیاب افتخاری _ كه به دلایلی كه بر ما پوشیده است كمتر حاضر به اجرای كنسرت می شود- برای نگارنده جالب بود. علاوه بر آن «مقام صبر» از نظر تنظیم و آهنگسازی نسبت به كار دیگر مشكاتیان «افق مهر» اثر بهتری به شمار می رفت و اجرای این دو اثر در كنار هم نوعی توازن را ایجاد می كرد. آلبوم شماره (۱) با قطعه اركستری «كاروانیان» در دستگاه راست پنجگاه آغاز می شود. شنیدن این قطعه پس از سال ها خاطره كارهای باشكوه گروه عارف و شیدا و نوارهای چاووش را در ذهن تداعی می كند، در ادامه پس از تكنوازی مشكاتیان تصنیف زیبای «مقام صبر» با شعر حافظ شنیده می شود. فضاسازی تصنیف به خصوص نقش سازهایی مثل نی، كمانچه، تار و دف فوق العاده است و تنها ایراد آن _كه در بسیاری از كارهای مشكاتیان دیده می شود _ روان نبودن و به خوبی ننشستن شعر روی آهنگ است، این مشكل در اواخر تصنیف به شدت خود را نشان می دهد. پس از تكنوازی عود «محمد دلنوازی» مشكاتیان دست به یك تجربه هر چند تكراری یعنی گروه نوازی و آواز می زند و حاصل كم و بیش مطلوب است. روی الف آلبوم با تصنیف «صنم» ساخته قدیمی «عارف قزوینی» ترانه سرا، خواننده و موسیقیدان مشهور صد سال قبل به پایان می رسد.اصل این تصنیف در مایه افشاری اجرا شده و مشكاتیان با افزودن بیت هایی از اشعار فریدون مشیری آن را به راست پنجگاه آورده است. روی دوم با تكنوازی بهزاد فروهری به همراه آواز در مایه دشتستانی شروع می شود. فروهری از بهترین نوازندگان این ساز عرفانی است و بسطامی با صدایی كه لحن و تونالیته محلی و روستایی دارد و متفاوت از آوازهای شهری اوست این قسمت را اجرا می كند.پس از فرود بسطامی به شور، فروهری طی یك تكنوازی مفصل به زیبایی در راست پنجگاه فرود می آید و سپس تصنیف «من و دل» با شعر میرزا حبیب خراسانی شروع می شود. این تصنیف به دلیل روان بودن كلمات و تلفیق خوب شعر و موسیقی بسیار به دل می نشیند. پس از آن آواز «بیات اصفهان» با تار كیوان ساكت اجرا می شود. اصولاً در دستگاه راست پنجگاه دست خواننده و نوازنده برای اجرای قطعاتی از دستگاه ها و مایه های دیگر نظیر همایون و اصفهان باز است و بسیاری گوشه های مشترك نیز بین آنها وجود دارد. (این قطعه خاطره اجرای تصنیف «بت چین» در «راست پنجگاه» جشن هنر شیراز اثر شجریان و لطفی كه آن هم در بیات اصفهان بود را زنده می كند.) با فرود مجدد به راست پنجگاه، آلبوم شماره(۱) با اجرای «چند مضراب پنجگاه» به پایان می رسد. آلبوم شماره دو با اجرای «پیش درآمد همایون» توسط اركستر آغاز می شود، بیشتر قطعات این آلبوم متعلق به نوار «افق مهر» است. به نظر می رسد كه مشكاتیان «افق مهر» را در شرایط ایده آلی خلق نكرده و فاصله زیادی با آثار خوب او دارد. مثلاً ملودی های همین پیش درآمد تكراری و شنیده شده به نظر می رسد و تنها تند شدن سرعت نواختن مضراب ها به خصوص در مورد ساز سنتور در قسمتی از این قطعه نشان از سلیقه والای مشكاتیان دارد. پس از اجرای آواز همایون با مطلع «اگر روم ز پیش فتنه ها برانگیزد» با شعر حافظ و سنتور مشكاتیان و «ضربی چكاوك»، آواز عشاق و شور را با ادامه شعر حافظ یعنی «فراز و شیب بیابان عشق دام بلاست» همراه با نی فروهری می شنویم، در نهایت بسطامی به زیبایی در شور فرود می آید و قطعه اركستری «خوش نوا» را در همین دستگاه و كمی با حال و هوای مایه دشتی می شنویم. تكنوازی تار «ساكت» در دشتی و در پی آن آواز بسطامی و در نهایت فرود بسیار خوب خواننده در شوشتری ما را به روی دوم این آلبوم _ و در واقع آخرین روی مجموعه _ منتقل می كند. تصنیف «خرابات» با شعر خواجوی كرمانی كه از نقاط قوت نوار «افق مهر» به شمار می رفت، ما را به حال و هوای موسیقی خانقاهی و خراباتی می برد. تنها ضعف این تصنیف وجود ابیات سنگین نظیر «نفی را اثبات خود دانسته و اثبات نفی، ایمن از خویش و بری از نفی و اثبات آمده» برای شنونده عام است. در قسمت بعد، بدون مقدمه به راست پنجگاه و تكنوازی تار ساكت برمی گردیم (به گمان نگارنده در زمان اجرای كنسرت در سال ۷۲ قطعات راست پنجگاه و همایون به تفكیك اجرا می شدند كه در اینجا ترتیب آنها در اثر منتشر شده تغییر كرده است.) پس از سلوی كوتاه ساكت، تصنیف «مستان» با شعر مولانا اجرا می شود. این تصنیف با موتیف های تكرارشونده راست پنجگاه و ریتم تند و شعری كه به اصطلاح «انگ» آهنگ است، از بهترین قسمت های اثر به شمار می رود. به خصوص بیت «مستان سبو شكستند، بر خم ها نشستند/ یا رب چه باده خورده، یا رب چه می چشیدن» و قطعات اركستری پس از آن. در نهایت اثر با اجرای تصنیف «بیا تا گل برافشانیم» با شعر حافظ به پایان می رسد؛ تصنیفی كه تنها قطعه مستقل «كنسرت راست پنجگاه ۱ و ۲» به شمار می رود و گویا قبل از آن در جای دیگری منتشر نشده بود قطعه ای انرژیك و شاد با انطباق تحریرهای پرسرعت و قدرتمند خواننده با ریتم. در انتهای هر بیت همین ویژگی باعث درخواست مكرر حاضران و اجرای مجدد این تصنیف می شود و خاطره چند شب اجرای خوب زنده یاد ایرج بسطامی، پرویز مشكاتیان و گروه عارف در آن سال ها مرور می شود.
علی شیرازی

منبع : روزنامه شرق