پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


حافظ‏الاصوات


حدود صد سال پیش یعنی به سال ۱۳۲۳ق مطابق با سال ۱۹۰۵ میلادی فرمان جالبی از سوی مظفرالدین شاه صادر می‏شود که مضمون آن بیانگر ترویج و اشاعه دستگاه نوظهور گرامافون در ایران است. فرمانی که شاید نظیر آن از سوی هیچ پادشاهی به جز مظفرالدین شاه صادر نگردید. مردم به حفظ و نگهداری آثار گذشته و خصوصاً اصوات از قرنها قبل از صدور این فمران علاقه نشان می‏دادند چنانکه تا پیش از اختراع گرامافون در سال ۱۸۷۷ دستگاههای متنوعی برای پخش صدا ابداع گردیده بود که نواهای موسیقی را به شکل مصنوعی پخش می‏کرد ــ منظور همان جعبه‏های موسقی است ــ ولی بشر در حسرت ضبط صدای خود و شنیدن آن بود و این اصوات وی را راضی نمی‏کرد. با همت ادیسون به این آرزوی دیرینه جامعه عمل پوشانده شد و تا اوایل شروع قرن بیستم گرامافون با کوشش متخصصان فنی چنان اصلاح شده بود که قدم به خانه‏های مردم متوسط‏الحال گذاشت.
این محصول جدید شاید حدود ده سال پس از اختراعش به ایران وارد شد و طبق معمول نیز سر از دربار درآورد و ناصرالدین شاه اولین استفاده‏کننده آن بود که با چگونگی استفاده از آن آشنایی داشت. وی در سفرنامه‏اش به اروپا ــ سومین سفر ــ به سال ۱۸۸۹ نمایشی را که به منظور آشنایی وی با جدیدترین اختراعات قرن ترتیب داده بودند چنین شرح می‏دهد:
.... بعد یک شخص آمریکایی که صاحب فتوگراف است، آمد جلوی ما ایستاد و خطابهٔ مفصلی در تعریف فتوگراف خوانده ناظم‏الدوله ترجمه کرد. بعد فتوگراف را وسط مجلس حاضر نمود، معلوم شد این نوع فتوگراف غیر از فتوگرافی است که در طهران ما داریم. هم سهل‏تر و هم صدا را بهتر پس می‏دهد. اول صدای موزیکی که در او داده بودند پس داد خیلی خوب و واضح بود بعد حرف زدند همان طور پس داد. بعد به مهدی خان آجودان مخصوص فرمودیم که توی فتوگراف حرف بزن، دو بیت شعر حافظ خواند که این است:
چه باده فرح‏بخش و باد گلبیز است به بانگ چنگ مخور می که محتسب تیز است
صراحیی و حریفی گرت به دست افتد به عیش کوش که ایام فتنه‏انگیز است
همه را همان‏طور جواب داد. صاحب فتوگراف وعده داد که یک دستگاه فتوگراف همین‏طور برای ما تقدیم نماید.در کتاب المآثر و الاثار محمدحسن اعتمادالسلطنه جزو وسایلی که در آن ایام به ایران وارد شد علاوه بر میزان الهوا، میزان الارتفاعات، میزان الحرکه از “حافظ الاصوات “ یا گرامافون هم یادی شده است. با شروع پادشاهی مظفرالدین شاه اندک اندک این دستگاه علاوه بر دربار در خانه‏های اعیان و اشراف نیز دیده شد.چنانکه در زندگی معیرالممالک در سالهای ۱۳۱۶ق آمده است وی در ایام استراحت در ملک خود واقع در مهرآباد علاوه بر پرداختن به علاقه‏های شخصی خود چون گلکاری با دو دستگاه گرامافون خود شبها به ضبط آثار اساتید موسیقی ایرانی آن زمان مشغول بود که نمونه‏هایی از آن تا این زمان حفظ شده است.البته باید در اینجا به این نکته اشاره کرد که گرامافونی که تا این زمان در ایران از آن استفاده می‏شد از گرامافونهایی که بعدها به وسیله عامه مردم استفاده می‏شد و متشکل از یک صفحه مدور که سوزنی روی آن می‏گشت و صدایی خارج می‏شد فرق می‏کرد زیرا آنها دستگاهی بودند ساده که متشکل از یک شیپور قیفی شکل و استوانه‏ای مومی که سوزنی روی آن حرکت می‏کرد. این دستگاه فتوگراف خوانده می‏شد هم قابلیت ضبط و هم پخش را داشت ولی گرامافونهای بعدی فقط قابلیت پخش صدا را داشتند. و از صفحاتی که در استودیوها ضبط شده و تکثیر می‏شدند استفاده می‏کردند. بدین لحاظ با استفاده از گرامافونهای قدیمی صدای افراد زیادی ضبط گردید. در سال ۱۳۲۴ که مظفرالدین شاه اولین مجلس شورای ملی را افتتاح کرد صدای وی به وسیله همین فتوگرافها بر روی استوانه مومی ضبط شد که هنوز هم قابل شنیدن است. پس از صدور فرمان اشاعهٔ گرامافون در ایران اولین شعبه فروش و تکثیر صفحات آن در سال ۱۳۲۴ (۱۹۰۶م) به وسیله شرکت گرامافون و ماشین تحریر در ایران تاسیس شد. پس از دایر شدن نمایندگی شرکت مذکور در تهران ضبط و تولید صفحه از اجرای هنرمندان ایرانی آغاز شد و صفحه ضبط شده اصلی جهت تکثیر به یکی از شعبه‏هایی که دارای امکانات تکثیر بودند به خارج از ایران ارسال می‏شد و پس از تکثیر در ایران توزیع می‏شدند.
گزارش اولین ضبط صدا در ایران چنین بود:
نوازندگان یا اجراکنندگان، به طور منفرد یا دسته جمعی، در اتاقی به نام استودیو حاضر می‏شدند و در مقابل دهنه فراخ شیپوری که انتهای باریک آن از درون پرده‏ای به اتاق ضبط منتهی می‏شد قرار می‏گرفتند و به اجرای برنامه می‏پرداختند. در بعضی موارد، عمل ضبط در خود استودیو انجام می‏گرفت و به همین دلیل، دستگاه ضبط کننده نیز در همان محل اجرا مستقر می‏گردید. در مواردی که تعداد اعضای همنواز بیش از حدود چهار نفر بود، عمل اخذ صوت در شیپور ضبط کننده به طور مطلوب انجام نمی‏گرفت و نه تنها صدای سازهایی که در نزدیکی دهنهٔ شیپور قرار داشتند قوی‏تر ضبط می‏شد، بلکه صدای مذکور صدای سازهایی را که دورتر قرار داشتند، تحت‏الشعاع قرار می‏داد و برخی از سازهایی که به‏طور طبیعی صدای قوی نداشتند، در جریان ضبط، تولید اشکال می‏نمودند. برای بهتر ضبط شدن صدا، به گوینده یا خواننده و نوازنده توصیه می‏شد که برنامهٔ خود را با صدای بلندتر از حد معمول اجرا کند تا صدا توانِ مرتعش کردن سوزن و دیافراگم ضبط را داشته باشد و ضبط و پخش امکان‏پذیر باشد. البته باید متذکر شد که کل عملیات فوق در ایران بدون برق و دستی انجام می‏شد.
فرمان را با هم می‏خوانیم:
چون انجمن ضبط اصوات در آمریک گرامافونهای بسیار ممتاز خودشان را با ماشینهای پسندیده از لحاظ نظر انور شاهانه گذرانده و مراتب مراقبات خود را در تکمیل و ترویج این صفت مشهود حضور همیون داشته بودند لهذا برای تسهیل فروش و حمایت مخصوصه ملوکانه از این سوسیته به موجب صدور این فرمان مبارک سوسیته آنونیم (۱) مزبور را به سمت فورنیسری (۲) مخصوص خودمان مباهی و سربلند فرمودیم که از شمول این مرحمت ملوکانه بین‏الامثال و الاقران سربلند بوده و در ترقی و تکمیل این صفت مراقبات کافیه به عمل آمدند. مقرر آنکه اولیای دولت علیه در پیشرفت مقاصد حقه و ترقی و توسعه این کارخانه مساعدت و همراهی به عمل آورده در عهده شناسند.

فی شهر ذی‏القعده الحرام ۱۳۲۳
مظفرالدین شاه

۱. سوسیته آنونیم société Anonyme به معنای شرکت سهامی است.
۲. فورنیسری Fournisseur به معنای فروشنده انحصاری است.
منابع :
تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، ساسان سپنتا، موسسه فرهنگی هنری ماهور، تهران، ۱۳۷۷.
تاریخ موسیقی ایران، روح‏انگیز راهگانی، انتشارات پیشرو، تهران، ۱۳۷۷.

جلال فرهمند
منبع : ماهنامه بهارستان


همچنین مشاهده کنید