نرخ گذاری آب

یكی از راهكارهای دستیابی به اهداف مدیریت منابع آب، توجه به جنبه های اقتصادی اقدامات از طریق اعتلای سیاستها و اقدامات اجرایی در زمینه تشویق سرمایه گذاریها، ارزش اقتصادی آب، تعرفه و نرخ گذاری آب، كارایی اقتصادی آب، موازنه هزینه و ارزش كامل آب، آب در حساب های ملی و اجرایی كردن راهبردهای توسعه بلند مدت منابع آب كشور قابل دستیابی است.شایان ذكر است، در گذشته مشخصه اصلی مدیریت منابع آب، تامین آب تحت تاثیر تقاضای فزاینده بود و سیاستهای مدیریت عرضه آب اعمال می شد. بدین معنی كه با استفاده از ابزارها و روشهای فنی و مهندسی، آب تهیه، ذخیره سازی و توزیع می شد. ولی در دوران اقتصادی جدید، مدیریت منابع آب به سوی طراحی روشهایی كه بر تقاضا و رفتارهای متقاضی تاكید می كند (مدیریت تقاضا) تغییر یافته است. بی شك، یكی از ابزارهای موثر و مهم در مدیریت نوین منابع آب، موضوع تعرفه و نرخ گذاری می باشد كه در این شماره به بحث در مورد آن خواهیم پرداخت.
معرفی نرخ گذاری:
مهمترین مساله در مدیریت آب كشور، برقراری تعادل بین عرضه و تقاضای اقتصادی آب است و بدین منظور لازم است از ابزارهای اداری، فنی و اقتصادی مختلفی استفاده شود كه یكی از مهم ترین ابزارهای اقتصادی در این زمینه نرخ گذاری آب است.نرخ گذاری و نظام تعرفه ای اصولی و عادلانه، هم می تواند به ایجاد واحدهای خودگران كارآمد و پاسخگو كمك موثر كند و هم چرخه مصرف غیر كارآمد و عدم تامین نیازهای تهیدستان را متوقف سازد (سازمان ملل متحد، ۱۹۹۱) اما باید دیگر ابزارهای مهم از جمله كنترلهای فیزیكی به منظور تحدید مصارف، روشهای فنی برای محدود كردن یا تغییر الگوی مصرف، سرمایه گذاری مستقیم یا سیساتهای مشوق سرمایه گذاری، آموزش و انگزیه سازی و ایجاد اصلاحات در سازمان بازار، نظام ضوابط و ساختار نهادی نیز توجه كافی نمود.
اهداف نرخ گذاری آّب:
برای نظام تعرفه و نرخ گذاری آب، هدفهای گسترده ای در نظام نوین مدیریت آّب در نظر گرفته شده است و برای نرخ گذاری به عنوان یكی از ابزارهای مهم اقتصادی، نقش موثری در مدیریت تقاضا، مدیریت كیفیت و محیط زیست در نظر گرفته شده است. (فائو، ۱۹۹۵) در روند تكاملی نرخ گذاری، ابتدا هدف قیمت گذاری، تامین مالی و بازپرداخت تمام یا قسمتی از هزینه هاست. در مرحله بعدی اهداف اقتصادی همانند كارایی مصرف و سپس اهداف زیست محیطی و توسعه پایدار مطرح می شود.
قیمت تمام شده آب و میزان تامین آب در كشور:
در نظامهای مختلف بهره برداری، قیمت تمام شده آب متفاوت است. به طوری كه، در شبكه های سنتی ارزانترین قیمت تمام شده و در شبكه های تلفیقی و مدرن آبیاری با گرانترین قیمت تمام شده آب مواجه می باشیم (حدود ۴۰۰ تا ۶۵۰ ریال در متر مكعب). لذا، گرانترین آب، اب سطحی مهار شده است كه با ادامه این روند، احداث تاسیسات آبی جدید نیازمند به كارگیری نامناسب تر و صرف هزینه بیشتر می باشد.
بنابراین، در آینده طرحها گرانتر تمام شده و باید منابع مالی لازم برای اجرای طرحها تامین گردد. به طوری كه بررسی ها نشان می دهند. در حال حاضر با تعرفه های موجود بخش آب، نه تنها هزینه های سرمایه ای مربوط به قیمت تمام شده از كشاورزان دریافت نمی گردد، بلكه فقط ۴۰-۶۰ درصد از هزینه های بهره برداری و نگهداری در حد مطلوب تامین می شود.
پیامدهای حاصل از عدم تعیین قیمت مناسب:
باید توجه داشت كه اگر نرخ آب مصرفی در صنایع و شهری نزدیك به قیمت واقعی آن تعیین گردد، موجب صرفه جویی و حفاظت بیشتر و مصرف كارآمدتر خواهد شد. نرخ گذاری آب در بخش كشاورزی بیشتر از آب شهری و صنعت تابع قبول قیود و ملاحظات سیاسی – اجتماعی است. اما پیگیری هدفهای توسعه كشاورزی و امنیت غذایی نمی تواند بدون توجه به ضروریات و الزامات مهمترین عامل محدود كننده طبیعی توسعه كشاورزی، یعنی آب باشد.در كشورمان، نیمی از منابع آّب مصرف شده در بخش كشاورزی از منابع زیرزمینی و عمدتا چاهها استحصال می شود و به علت برداشت بی رویه اغلب آبخوانهای ارزشمند كشور كه از ذخایر استراتژیك و مهم برای نسل آینده محسوب می شوند، در معرض تهدید و انهدام قرار دارند. این شرایط، برآوردن هدف امنیت غذایی را به مرور زمان با مشكل مواجه می سازد. به طوری كه، كل برداشت اضافی آّب زیرزمینی به مرز ۶ الی ۷ میلیارد مترمكعب در سال رسیده و نشست زمین در ایجاد فروچاله ها در بسیاری از مناطق، متاسفانه بیانگر انهدام و از بین رفتن قابلیت ذخیره آبخوانهای ارزشمند كشور می باشد. حدود نیمی از آب برداشت شده سطحی توسط این بخش، در شبكه های آبیاری به بهره برداری می رسند كه به علت استمرار مدام جریان آّب در كانالها و نازل بودن ارزش آّب، معمولا آبیاری شبانه روزی انجام نمی پذیرد و آّب قابل دسترس در این زمان به هدر می رود. تجربیات بین المللی نشان می دهد تا زمانی كه هزینه تلفات آّب در شب و هزینه های زیست محیطی حاصل از مصرف بی رویه دریافت نگردد، نمی توان شاهد جلوگیری از تلفات و صرفه جویی در مصرف آّب بود.
تجربیات كشورهای مختلف جهان:
مطالعات انجام شده در مورد نرخ گذاری آّب كشاورزی در سطح بین المللی نشان می دهد، با وجود اینكه، كشورهای توسعه یافته از نظر شرایط اقلیمی با كشورهای بسیار متفاوت می باشند و عمده كشت آنها به صورت دیم می باشد، ولی آب كشاورزی در كشورهای پیشرفته دنیا مجانی نیست. در این كشورها از جمله فرانسه، یونان، ایالات متحده و انگلستان با نرخ دریافتی از كشاورزان، نه تنها هزینه های بهره برداری و نگهداری بلكه بخشی از هزینه های سرمایه ای نیز از كشاورزان دریافت می گردد. ضمنا در كشورهایی كه از نظر اقلیمی شرایط كشور ما را دارند (كشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا) و جزء كشورهای در حال توسعه می باشند، مانند مراكش و اردن با نرخ گذاری حجمی آب علاوه بر هزینه های بهره برداری ونگهداری هزینه های سرمایه ای نیز پوشش می یابد. علاوه بر موارد فوق باید گفت بیشتر مشكلات كشورهای توسعه یافته با توجه به شرایط اقلیمی و مصرف عمده آّب در بخش صنعت، آلودگی منابع آب و مسائل زیست محیطی است. برخی از كشورهای صنعتی بیشتر متكی به منابع آّب زیرزمینی می باشند، لذا در این كشورها قوانین محكمی همراه با جرایم با اخذ عوارض ویژه برای كنترل پسابهای صنعتی و كشاورزی در نظر گرفته شده است. در آب زیرزمینی بابت هزینه های اداری و در مواردی بابت حفاظت محیط زیست، تعرفه هایی بر مبنای حجم اخذ می گردد.شایان ذكر است، دفتر اقتصاد آب اقدام به تهیه گزارشی با عنوان نگرش جامع به نظام تعرفه و نرخ گذاری نموده است كه به زودی در دسترس علاقمندان قرار خواهد گرفت. این گزارش، حوزه های مختلف نرخ گذاری از جمله، مبانی نظری، چشم اندازهای مطلوب، وضع موجود و تجربیات سایر كشورها را مورد ارزیابی قرار داده است.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو