دفاع ازدیانت و ملیت

شكل گیری «جمعیت فدائیان اسلام» به عنوان یك جریان فعال سیاسی همراه با ایجاد تشكل های مذهبی در ایران، صورت گرفت. آنها با مبارزات سیاسی و مسلحانه خود، در تحولات سیاسی _ اجتماعی ایران، نقش عمده ای ایفا كردند. فعالیت جریان اسلامی در كشورمان، از آنجا نشأت می گیرد كه مجموعه اعتقادات دینی همواره در تاریخ ایران، به عنوان یك محرك سیاسی عمل نموده اند. ساختار جامعه ایرانی، چه قبل از اسلام و چه پس از گسترش اسلام، تحت تأثیر ارزشهای مذهبی، دارای ویژگیهایی بوده كه آن را از سایر جوامع غیردینی متمایز می سازد. نفوذ روح مذهبی در تمام هنجارها و رفتارها و آداب و سنن و عادات اجتماعی این جامعه، قابل رؤیت است. در بخش سیاسی، بیشتر نهادهای تحت پوشش آن مانند وزارت، قضاوت، امور دیوانی، اوقاف و آموزش و پرورش یا مستقیماً به دست اولیای مذهبی اداره می شدند و یا تحت تأثیر تعالیم دینی قرار داشتند.بدون تردید تعلیمات اجتماعی اسلام، عامل نیرومندی در نزدیك سازی و پیوند امور اجتماعی و سیاسی با اعتقادات دینی مردم بود و آمیختگی فرهنگ دینی با امور اجتماعی و سیاسی است كه اغلب به مدیریت رجال و حكامی سرانجام می یافت كه ظاهراً با سیاستهای دینی حركت می كردند. به طور كلی الگوی فرهنگ سیاسی جامعه ایرانی، الگویی مذهبی بوده كه تمام شئون اجتماعی را تحت نفوذ داشته است. بالطبع، نهاد سیاست و تمام عناصر و نهادهای وابسته بدان نیز نمی توانست از قلمرو این نفوذ خارج باشد.پس از شهریور ۱۳۲۰ و سقوط حكومت رضا شاه، جریان های اسلامی به فعالیت خود ادامه دادند. از جمله «انجمن تبلیغات اسلامی» توسط «دكتر عطاءالله شهاب پور» نقطه آغازی برای ظهور احزاب و تشكیلات اسلامی در این دوره بود و در واقع انجمن تبلیغات اسلامی، نخستین تشكیلات اسلامی در دهه بیست می باشد كه پیش از همه احزاب و گروههای سیاسی و مذهبی و انجمن های اسلامی در این دوره شكل گرفت.مجله «نور دانش» كه تا دهه های سی و چهل نیز دوام یافت، با امتیاز و مدیریت شهاب پور و از سوی این جمعیت منتشر می شد.انجمن های اسلامی پزشكان، مهندسین، دانشجویان و معلمین نیز كه در طول دهه های بعد نقش مؤثری در حركتهای سیاسی و تشكیلاتی داشتند، در دوره دوم شكل گیری احزاب در ایران، به وجود آمدند و فعالیت های مهمی را ایفا كردند. همچنین در این زمان «جامعه مسلمین» توسط «دكتر فقیهی شیرازی» تأسیس گردید و ایشان افكار و دیدگاههای خود و جامعه را با انتشار روزنامه «پرچم اسلام» ، منتشر می كرد. از دیگر جمعیت های سیاسی كشور، «مجمع مسلمانان مجاهد» بود كه توسط آیت الله كاشانی و خانواده وی و شمس الدین قنات آبادی هدایت می شد. هدف اصلی آن مجمع، تقویت موضع سیاسی آیت الله كاشانی بود و در اعلامیه های منتشره خود، خواستار اجرای شریعت، لغو قوانین غیردینی رضاشاه، رعایت و حفظ حجاب، حفظ صنایع ملی و اتحاد مسلمانان در برابر غرب بود. صرف نظر از چنین جریانات مذهبی كه بیشتر بعد فرهنگی را در برمی گرفت تا سیاسی، جمعیت فدائیان اسلام، به رهبری نواب صفوی به عنوان جریانی اسلام گرا و تشكلی اسلامی سیاسی _ مذهبی، در صحنه سیاست كشور ظاهر گشت. هدف اولیه «جمعیت» دفاع از اسلام در مقابل جریان های انحرافی غیردینی در جامعه بود از این رو مبارزه سیاسی خود را با احمد كسروی آغاز كردند.«جمعیت فدائیان اسلام» پس از یك دوره تبلیغات دینی و اقدامات فرهنگی، به سازماندهی بخشی از نیروهای مذهبی روی آوردند. در این راستا با مواضع و استراتژی مبارزاتی خود، بر روند تحولات سیاسی كشور تأثیر فراوان نهادند. فعالیت های فدائیان اسلام، در وهله اول به آزادی و بازگرداندن آیت الله كاشانی از زندان متفقین یاری رساند. آنها در جریان انتخابات مجلس شانزدهم نیز در اعلامیه های خود از مردم ایران خواستند كه برای آزادی آیت الله كاشانی تلاش كنند و او رابه نمایندگی خود در مجلس شورای ملی برگزینند.همكاری نواب صفوی با آیت الله كاشانی چنان شدت گرفت كه در سایه این وحدت و همدلی، با نخست وزیری هژیر مخالفت جدی به عمل آورد. آیت الله كاشانی و نواب با صدور اعلامیه و سازماندهی مردم در تظاهراتی كه به شهادت عده ای نیز انجامید، خواستار بركناری هژیر از سمت خود شدند. ثمره دیگر این پیمان و مودت و همراهی فدائیان اسلام با آیت الله كاشانی، در دفاع از حقوق مشروع مردم محروم فلسطین بود كه با حمایت مردمی مواجه شده در تاریخ بیست و یكم اردیبهشت ماه ۱۳۲۶ مردم در تظاهرات گسترده ای كه از منزل آیت الله كاشانی شروع شده بود، به مسجد سلطانی و برای شنیدن سخنرانی نواب صفوی رفتند.نواب صفوی در این سخنرانی، دولت را به پشتیبانی از ملت مظلوم فلسطین فراخواند و مردم در قطعنامه ای، آزادی اراضی اشغال شده فلسطین و پیروزی مسلمانان را خواستار شدند. فدائیان اسلام با تشكیل مجلس مؤسسان نیز مخالف بودند و این مخالفت را با ارسال نامه به پانزده وكیل انتصابی، نشان دادند.«جمعیت فدائیان اسلام» در جریان ملی شدن صنعت نفت، با آیت الله كاشانی كه رهبری جریان مذهبی نهضت را برعهده داشت و در قالب پارلمانی درپی كسب حقوق ملت و با غارت سرمایه داری ملی مبارزه كرد، پیوند خورد و در راستای برداشتن موانع نهضت ملی شدن نفت با جبهه ملی و ملیون همكاری كرد.طرح ملی شدن صنعت نفت با مخالفت رزم آرا رو به رو شد. رزم آرا زمانی به نخست وزیری رسید كه نمایندگان اقلیت مجلس (جبهه ملی) و آیت الله كاشانی در صدد ملی كردن صنعت نفت كشور بودند. جبهه ملی از ابتدای شایعه نخست وزیری رزم آرا، به مخالفت با وی پرداخت و پیش از معرفی او به نخست وزیری، خطر استقرار یك رژیم دیكتاتوری نظامی را به ملت ایران هشدار داد. در توصیف سپهبد رزم آرا باید گفت او كه در رأس ستاد ارتش قرار داشت با حمایت انگلیس و آمریكا، در پنجم تیر ماه ۱۳۲۹ ش، به نخست وزیری رسید ولی همچنان نظارت خود را بر ارتش حفظ كرد. با انتخاب رزم آرا به نخست وزیری، رسانه های بیگانه و مطبوعات معتبر آمریكا و دیگر كشورها شروع به تعریف و تمجید از وی كردند. روزنامه نیویورك تایمز نوشت كه رزم آرا این لیاقت را دارد كه برای جلوگیری از متلاشی شدن و تجزیه حكومت ایران، حكومت دیكتاتوری برقرار كند. خبرگزاری رویتر انتخاب رزم آرا را سرآغاز تاریخ جدیدی در دولت های ایران خواند و وی را مردی مقتدر، تحصیلكرده، آشنا به زبانهای انگلیسی و روسی و متخصص در امور جغرافیای نظامی معرفی كرد و پیش بینی كرد كه بتواند مشكلات برنامه هفت ساله و موضوع كمك به آمریكا را حل كند.با چنین احوالی، آیت الله كاشانی كه در مقام مخالفت برآمده بود، رزم آرا را عامل بیگانه معرفی كرد و ضمن صدور اعلامیه ای، بازار تهران را تعطیل و مردم را به برپایی تظاهراتی عظیم واداشت.با تجمع هزاران نفر از مردم در میدان بهارستان، به منظور جلوگیری از ورود رزم آرا به مجلس، قوای انتظامی با توسل به خشونت، آنها را متفرق كردند؛ با وجود این هنگامی كه رزم آرا از مجلس خارج می شد، با تظاهرات فدائیان اسلام علیه نخست وزیریش رو به رو شد. در این جریان، اتومبیل رزم آرا توسط فدائیان اسلام مورد حمله قرار گرفت كه در پی آن نیروهای پلیس به آنان حمله ور گشته و تعدادی را بازداشت نمودند.در اوایل، رزم آرا نسبت به لایحه «گس _ گلشائیان» ، اظهار نظر صریح نمی كرد و سیاست دفع الوقت را در پیش گرفته بود، جبهه ملی كه از آغاز، هدایت مبارزات مردم علیه شركت نفت جنوب را برعهده داشت و در جهت آگاهی مردم می كوشید، به استیضاح دولت، به علت مسامحه و وقت گذرانی در حل قضیه نفت مبادرت ورزید. استیضاح نمایندگان جبهه ملی، در مهر ماه در مجلس مطرح شد و دولت در پاسخ استیضاح كنندگان صراحتاً موافقت خود را با قرارداد الحاقی اعلام و از آن دفاع كرد. از این رو در روز ۲۷ مهر، اكثریت مجلس شورای ملی به استیضاح اقلیت رأی به سكوت داد. در حالی كه رزم آرا با صراحت در مجلس اظهار كرد كه با شرایط قرارداد الحاقی نفت موافق است كمیسیون نفت كه برای بررسی قرارداد یاد شده تشكیل شده بود، در آذر ماه ،۱۳۲۹ با این قرارداد مخالفت كرد و آن را به دولت مسترد داشت. با وجود این رزم آرا قول داد كه مذاكرات با شركت نفت ایران و انگلیس را از سر بگیرد.فدائیان اسلام، پس از اطلاع از تصمیم كمیسیون نفت مبنی بر رد لایحه قرارداد الحاقی، در تظاهراتی علیه شركت نفت و دولت رزم آرا، پشتیبانی خود را از نمایندگان اقلیت مجلس اعلام كردند. آیت الله كاشانی نیز طی بیانیه ای ضمن دفاع از ملی شدن صنعت نفت در سراسر كشور، از مردم خواست آنقدر بر این مسئله پافشاری كنند تا طرفداران شركت نفت در مجلس، ناچار به اطاعت از افكار عمومی شوند بسیاری از علما و مراجع تقلید از جمله آیت الله سیدمحمدتقی خوانساری، حاج شیخ محمدرضا كلباسی، آیت الله سیدعلی بهبهانی، آیت الله گیلانی و جمعی از علمای اصفهان و دیگر شهرها نیز هر كدام با صدور فتاوی و بیانیه هایی مردم را به مبارزه برای ملی كردن صنعت نفت دعوت كردند.جراید و مطبوعات ملی و آزادیخواه در بسیج مردم و آگاهی بخشیدن به آنها بسیار مؤثر بود رزم آرا به مقابله و مخالفت با روزنامه های آزاد برخاست و بخشی از آنان را توقیف كرد. دكتر بقایی متعاقب این اقدام، به نواب صفوی متوسل شد و از فدائیان اسلام كمك خواست. فدائیان اسلام كه روزنامه ها را مخالف دولت می دانستند، به دفاع از چاپخانه شاهد پرداختند و با دفع خرابكاران و مقاومت در برابر نیروهای نظامی، شبهای زیادی را در محل چاپخانه ماندند و انتشار آن را میسر ساختند.رزم آرا همچنان با ملی شدن صنعت نفت مخالف بود. چنانكه در سوم دی ماه، در جلسه خصوصی مجلس، قدرت ایران برای اداره صنعت نفت را ناكافی دانست و گفت: «من باید صریحاً بگویم كه در وضع كنونی، ایران دارای آن قدرت صنعتی نیست كه به خودی خود استخراج نفت نموده و در بازارهای دنیا شخصاً به فروش برساند...» و در نطقی دیگر گفت: «ایرانی لیاقت لولهنگ (آفتابه گلی) ساختن را ندارد، چگونه می خواهد صنایع نفت خود را اداره كند.»در پی این سخنرانی اهانت آمیز، وی طرح یك كودتا را در سر می پروراند تا آنجا كه با صراحت گفته بود مسجد را بر سر آیت الله كاشانی و مجلس را بر سر اقلیت خراب خواهد كرد. نقل است كه او سرهنگ قوامی را برای این طرح آماده ساخته بود. جبهه ملی احتمال می داد كه این تصمیم رزم آرا جان همه آنها را به خطر اندازد.در چنین شرایطی، آیت الله كاشانی و جبهه ملی با ارسال پیغامی به نواب صفوی، از فدائیان اسلام برای حل قضیه ملی شدن نفت و جلوگیری از كودتای نظامی و سركوب آزادیها توسط رزم آرا، استمداد كردند تا شاید نهضت ملی با بازوی اجرایی فدائیان اسلام، از شكست حتمی رهایی یابد. در این زمان كه نواب صفوی ارتباط نزدیكی با آیت الله كاشانی و جبهه ملی داشت، وكلای جبهه ملی را به حضور در جلسه ای در منزل شخصی به نام محمود آقایی دعوت نمود. در این جلسه غیر از مصدق، همه اعضای جبهه ملی از جمله دكتر فاطمی، دكتر بقایی، حسین مكی، نریمان آزاد و دكتر شایگان حضور داشتند. در آغاز دكتر سیدحسین فاطمی اظهار كرد كه به علت كسالت دكتر مصدق، اصالتاً از طرف خود و وكالتاً از طرف ایشان به جلسه آمده و دكتر مصدق گفته است كه هر تصمیمی كه در این مجلس گرفته شود برای او هم لازم الاجراست (مصاحبه با عزت الله سحابی) در این جلسه، نخست سران جبهه ملی از وضعیت سیاسی كشور تصویری ارائه كردند. نتیجه كل تحلیل آنها این بود كه خطر اصلی، شخص رزم آراست كه قصدش فروش ایران به انگلیس است. در این جلسه كه با حضور سران جبهه ملی تشكیل شده بود، اوضاع سیاسی كشور به دقت ارزیابی شد و حاضرین به این نتیجه رسیدند كه رزم آرا در تدارك یك كودتای نظامی است. بنابراین باید سریعاً ساقط شود. متعاقب این تصمیم، آیت الله كاشانی هم كه در آن جلسه حضور نداشت، با مصوبات متخذه موافقت نموده؛ بدین ترتیب، جبهه ملی فتوای قتل رزم آرا را از بعد سیاسی و آیت الله كاشانی هم فتوای قتل وی را از بعد شرعی صادر نمودند. چنین شد كه رزم آرا در شانزدهم اسفند ۱۳۲۹ش، زمانی كه برای شركت در مجلس ختم آیت الله فیض، به صحن این مسجد وارد شد، با شلیك سه گلوله از سوی خلیل طهماسبی، یكی از یاران وفادار نواب صفوی به قتل رسید. قتل رزم آرا توسط خلیل طهماسبی در واقع زنگ خطری برای نمایندگان وابسته به انگلیس، در مجلس دوره شانزدهم بود كه در قالب اكثریت، مانع از ملی شدن صنعت نفت بودند. مرگ وی بر نهضت ملی نفت تأثیر فراوان برجای گذاشت؛ چنانكه فردای همان روز، كمیسیون نفت به اتفاق آرا، اصل ملی شدن صنعت نفت در سراسر كشور را پذیرفت و نفت در عرض یك هفته از سوی مجلس ملی اعلام شد. به گفته ریچارد كاتم: «خلیل طهماسبی در این زمان توانست راهگشای مصدق و ملی گرایی او گردد». روحش شاد.
سهند صادقی بهمنی

منبع : روزنامه همشهری