استناد به منابع الکترونیک در مقالات علمی

با گسترش روزافزون كاربردهای اینترنت و اطلاعات الكترونیك در عرصهء پژوهش، رعایت حقوق صاحبان آثاری كه حاصل تلاش خود را در شبكه جهانی اینترنت در اختیار پژوهشگران دیگر قرار می‌دهند ضروری به نظر می‌رسد. در این مقاله، برای معرفی سبك واحدی در نحوهء استناد به این منابع، روش »انجمن روانشناسی آمریكا« مورد بررسی قرار گرفته است. رشد روزافزون استفاده از اینترنت و دسترسی به این شبكه پویای جهانی باعث شده است سبك و الگوی پژوهش و جستجوی اطلاعات نیز متحوّل گردد. امروزه بسیاری از پژوهشگران، برای دسترسی به آخرین یافته‌های علمی در حوزهء فعالیت تخصصی خود و برای تسریع در انتقال اطلاعات، از شبكهء جهانی اینترنت استفاده می‌كنند. در گذشته، برای یافتن اطلاعات از كتاب و نشریات معتبر استفاده می‌شد كه به تبع آن، مسأله رعایت حقّ مولف، مترجم یا ناشر نیز در نظر گرفته می‌شد، بدین معنا كه استفاده از مطالب با ذكر منبع و مآخذ مربوطه برای سایر پژوهشگران امكان‌پذیر می‌گردید. با گذشت زمان، روش‌های مناسب و استانداردی طراحی شد تا این امر مهم در همه جای دنیا به شكل تقریباً واحدی صورت پذیرد. به عبارت دیگر، توافق شد كه در مورد كتاب، موء لف یا موءلفین، عنوان كتاب، سال انتشار، ناشر و شهر یا كشور محل انتشار كتاب و در صورت لزوم صفحات مورد استفاده در پایان مقالات یا كتاب‌های جدید ذكر شود؛ در مورد نشریات هم تقریباً به همین صورت می توان عمل كرد: نام نویسنده یا مترجم، عنوان مقاله، سال انتشار، عنوان مجله، شماره مسلسل مجله و صفحاتی كه اطّلاعات مورد نظر در آن مندرج گردیده است.امّا اطلاعات شناور در اینترنت با اطلاعات چاپ شده بر روی كاغذ متفاوت است. اطلاعات الكترونیك دارای محدودیت‌هایی هستند كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱) منابع اینترنتی ثابت نیستند. به عبارت دیگر، اطلاعات موجود در سایت‌های معتبر پیوسته روزآمد می‌شوند و هر روز اطلاعات جدیدی وارد صفحات آن‌ها می‌شود كه ممكن است كاملاً متفاوت از اطلاعات پیشین باشد. البته، امكان حذف كامل برخی صفحات یا تغییر (یو.آر.ال) نیز وجود دارد.
۲) شناسایی موءلف واقعی صفحات در اینترنت نیاز به مهارت خاصّی دارد. معمولاً، نام سازنده صفحات اینترنتی در صفحه اصلی یا صفحه خانگی ذكر نمی‌شود. گاهی اوقات، صفحات سازمان میزبان دربرگیرنده صفحات دیگری است كه ارتباط چندانی با صفحه میزبان ندارد. مشاهده شده است كه پدیدآورندگان صفحات بعد از مدتی جای خود را به افراد دیگری می‌دهند. گاهی نیز، صفحات موجود در اینترنت كپی صفحات بعضی كتاب‌ها یا نشریات هستند. به نظر می‌رسد شناختن انواع مختلف منابع الكترونیك در بازگویی مآخذ و نحوه استناد به محتویات آن‌ها حائز اهمیت باشد. لذا آشنایی با انواع منابع الكترونیك بصورت زیر ضروری است:
۱) صفحات اینترنتی مربوط به اشخاص مانند پژوهشگران، موءلفین، دانشمندان، مترجمان، سیاستمداران و صاحبنظران رشته‌های مختلف.
۲) صفحات اینترنتی مربوط به سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و موءسسّات آموزش عالی، سازمان‌های جهانی مانند (دبلیو.اچ.او)، (ناتو)، (ای.ای.سی) و ...، كنگره‌ها و كنفرانس‌ها، موءسسات تحقیقاتی، كارخانجات تولیدی و ...
۳) روزنامه‌های الكترونیك و گروه‌های خبری مختلف
۴) مجلات الكترونیك در زمینه‌های مختلف علمی
۵) گروه‌های مباحثه‌ای در زمینهء موضوعات تخصصی
۶) سایت‌های (اف.تی.پی)
با این توصیف، علیرغم وجود محدودیت در استناد به مطالب الكترونیك، وظیفهء اخلاقی و حرفه‌ای هر پژوهشگری است تا با رعایت موازین اخلاقی، منابع و مآخذ پژوهش خود را مستند گرداند. به عبارت دیگر، استفاده از مطالب اینترنتی و نتایج تحقیقات دیگران منوط به ذكر نام و آدرس اینترنتی آنان است. بدین ترتیب، علاوه بر لحاظ شدن شرط اخلاقی، خوانندگان پژوهش‌های جدید نیز قادر خواهند بود در صورت لزوم به منابع و مآخذ ذكر شده در پایان گزارش تحقیق یا مقاله رجوع نموده و اطلاعات مورد علاقه خود را از منبع اصلی آن كاوش نمایند. تاكنون، روش‌های متعدّدی برای بیان منابع و مآخذ مطالب الكترونیك ارائه شده است، اما ذكر جزئیات ضروری می‌تواند تا حدی گره‌گشای مشكلات فعلی باشد. در واقع، برای این كار به شرایط مقطعی باید رجوع كرد تا اطلاعات ارائه شده جوابگوی سئوالات احتمالی كاربران و خوانندگان باشد. البته، روش‌های مورد استفاده فعلی كه بیشترین طرفدار را داشته است به قرار زیر است:
۱) (MLA): Modern Language Association
۲)(APA): American Psychological Association
۳) Chicago: University of Chicago
۴) (CBE): Council of Biology Editors
شما می‌تواند با مراجعه به یو.آر.ال‌های زیر، توضیحات كامل و مفصل مربوط به این روش‌ها را مطالعه نمایید.
۱) راهنمای جامع استناد به منابع اینترنتی:http://www.bedfordstmartins.com/online/citex.html
۲) فرمت كتابنامه‌ای برای استناد به اطلاعات الكترونیك:http://www.uvm.edu/~ncrane/estyles/
۳) سازمان بین‌المللی استاندارد كردن، مراجع كتابنامه‌ای برای اسناد الكترونیك:http://www.nlc-bnc.ca/iso/tc۴۶sc۹/index.html
۴) استناد به منابع الكترونیكی در MLA:http://www.mla.org.styles/sources.html
۵) انتشارات دانشگاه كلمبیا:http://www.columbia.edu/cu/cup/cgos/idx.basic.html اینك نگاهی گذرا خواهیم داشت به روش انجمن روانشناسی آمریكا (ای.پی.ای) كه ظاهراً كاربرد بیشتری نسبت به سایر روش‌ها دارد.● روش انجمن روانشناسی آمریكا
در ویرایش پنجم كتابچه راهنمای (ای.پی.ای، ۲۰۰۱) توصیه‌های مربوط به ارائه منابع و مآخذ در آثار نویسندگان علوم اجتماعی به طور مبسوط بیان شده است. علاوه بر آن، نحوه نگارش و سازماندهی نوشته‌ها به قصد چاپ در مجلات معتبر علمی نیز آمده است. در بخش پایانی آن، ضمیمه‌ای نیز برای استفاده دانشجویان درج شده است. در صفحه ۲۰۷، دربارهء استناد به نقل قول‌ها، تعابیر و سایر اطلاعات منابع، چنین می‌خوانید: در پژوهش‌های خود، با ذكر نام موءلف و تاریخ اثر نوشته‌های خود را مستند كنید. بدین ترتیب، منابع مورد استفاده را برای خواننده مشخص می‌كنید و خواننده می‌تواند با مراجعه به لیست الفبایی منابع و مآخذ در آخر مقاله، منبع آن را بطور كامل شناسایی كند. نحوه استناد به مطالب الكترونیك در (ای.پی.ای)، در واقع اقتباسی از همان سبك به كار رفته در نگارش متون چاپی است، كه به اختصار به شرح آن می‌پردازیم:
۱) به دلیل اینكه خط كشیدن زیر كلمات در منابع اینترنتی به معنای پیوسته بودن آن كلمات است، بهتر است از این كار اجتناب نموده و به جای آن، عناوین كتب و مجلات، اعداد، حروف و كلمات مورد تأكید را بصورت ایتالیك (كج) درج كنید.
۲) ارجاع داخل متنی باید مرتبط با لیست منابع در آخر مقالات باشد. به همین منظور، باید نام موءلف-یا عنوان منبع، در صورتی كه نام موءلف شناسایی نشود-و تاریخ نشر آن مشخص شود. می‌توان اطلاعات مربوط به شمارهء صفحه و فصل را نیز به منابع اضافه نمود. برای ارجاع منابع اینترنتی در داخل متن می‌توان به سه روش اقدام كرد:
الف) به كار بردن یك عبارت راهنما
ب) عبارت داخل پرانتز
ج) تركیبی از موارد الف و ب.
الف) برای بیان نقل قول، تعابیر یا خلاصه مطلب، نام موءلف یا عنوان صفحه و اطلاعات دیگر را با استفاده از یك عبارت راهنما به كار ببرید.مثال:بنیاد بنتون در سال ۱۹۹۸ گزارش كرد كه خانواده‌های فاقد تلفن در تماس با مراكز خدماتی برای بهره‌وری از مزایایی كه حق قانونی آن‌ها است با مشكل روبرو می‌شوند. (فصل ۲، اولویت‌های اجتماعی) براساس یك بررسی (بنیاد بنتون، ۱۹۹۸) جوامع دارای درآمد پایین در مطالبه خدمات از ارائه‌دهندگان خدمات مخابراتی كمتر پرخاش می‌كنند زیرا ارزش چندانی در تكنولوژی نوین نمی‌بینند.
نشانی منبع مطالب فوق را می‌توان به صورت زیر در آخر مقاله درج نمود:
-Benton Foundation (۱۹۹۸). Losing ground bit by bit: Low-income communities in the Information Age [Electtronic Version]. Retrieved June ۲۷, ۲۰۰۱, from
http://www.benton.org/library/low-income/two.html
ب) همچنین می‌توانید نام مولف و تاریخ نشر مطلب را بلافاصله بعد از پایان جمله یا عبارت نقل شده از منبع مورد نظر ذكر نمایید. مثال:خانواده‌های فاقد تلفن در تماس با مراكز خدماتی برای بهره‌وری از مزایایی كه حق قانونی آنها است با مشكل روبرو می‌شوند (بنیاد بنتون، ۱۹۹۸، فصل ۲، اولویت‌های اجتماعی).
ج) اگر جمله مورد نقل قول بیش از ۵۰-۴۰ كلمه باشد، می‌توانید نام مولف و تاریخ نشر آن مطلب را در یك جمله مقدماتی بیان نموده، سپس مطلب مورد نظر را عیناً ذكر نمایید؛ پس از پایان مطلب می‌تواند شمارهء صفحات و فصل و ... را نیز داخل پرانتز اضافه نمود. مثال: واریان (۱۹۹۷) روشی را برای چاپ و نشر مجلات الكترونیك توسط سازمان‌های حرفه‌ای پیشنهاد كرده است: ابتدا هیأت تحریریه تشكیل می‌شود. نقش هیأت تحریریه فقط آراستن صفحهء اول نشریه به القاب و عناوین اساتید برجسته نیست، بلكه اعضای این هیأت می‌توانند نقش فعالانه‌ای ایفا كنند. مولفین مقالات خود را به نشریه ارسال می‌كنند. مقالات دارای سه بخش خواهد بود:
۱) چكیده در حدّ یك پاراگراف
۲) یك خلاصه پنج صفحه‌ای
۳) اصل مقاله در ۳۰-۲۰ صفحه.
چكیده قسمت استانداردی از مقالات علمی است و نیاز به توضیح ندارد. در خلاصه پنج صفحه‌ای، باید سئوال پژوهش، روش پژوهش و یافته‌ها تشریح شوند. شواهد تأییدكننده نتایج شامل اسناد آماری، تحلیل اقتصادی، داده‌ها و غیره خواهد بود. این شواهد باید كاملاً فنی بوده و ساختار آن باید مشابه مقالات متعارف علمی باشد (بخش ۲-۷). نشانی منبع مطالب فوق می‌تواند بصورت زیر ظاهر شود:-Varian, H.R. (۱۹۹۷,June ۱۱) The future of Electronic Journals. Paper presented at the ۱۹۹۷ Scholarly Communication and Technology Conference. Retrieved June ۲۷, ۲۰۰۱, from
http://www.arl.cni.org/scat/varian.html
۳) در كتابچه راهنمای (ای.پی.ای، ۲۰۰۱) آمده است كه برای استناد به منابع غیرالكترونیك لازم است نام مولف، سال نشر و شماره صفحات داخل پرانتز قرار گیرد (ص ۲۰). اما در منابع اینترنتی بندرت با شماره صفحه مواجه می‌شوید؛ لذا شناساندن محل دقیق اطلاعات گرفته شده براساس شماره صفحه نخواهد بود. اگر متن مورد نظر دارای تقسیماتی نظیر شماره پاراگراف یا فصل باشد در آن صورت می‌توان از این شماره‌ها استفاده كرد، (مثلاً: پاراگراف ۷ یا فصل ۵ و غیره). مثال: مك گان (۱۹۹۵) چنین اظهار نموده است كه ابرمتن‌های غیرمتمركز نیز همواره دارای نظم هستند: »گفتن این كه ابرمتن‌های الكترونیك اساساً فاقد نظم و سازمان‌یافتگی هستند بدین معنا نیست-حداقل برای من- كه ساختار این نوع متن از هیچ نظمی برخوردار نیست. (Coda: A Note on Rationale of HyperText)نشانی منبع این مطلب را به شرح زیر خواهید دید:
- McGann, J. (۱۹۹۵) The rational of Hypertext. Retrieved June ۲۷, ۲۰۰۱, from University of Virginia, Institute for Advanced Technology in the Hymanities Web site
http://www.jefferson.vllage.Virginia.Du/public/jjm۲f/rationale.html
۴) لازم است نویسندگان عین جملات مورد نقل را از تفاسیر و تعابیر شخصی خود متمایز كنند. به عبارت دیگر، باید تصریح شود كه جملات نوشته شده متعلق به چه كسی است؛ آیا نویسنده مقاله نظر شخصی خود را براساس منابع بیان می‌كند؟ و یا اینكه عین جملات از منبع مورد نظر نقل شده است؟ این كار به تحلیل خوانندگان نیز كمك خواهد كرد. در مثال زیر مشاهده خواهید كرد كه استفاده‌از‌یك‌عبارت (source-reflective statement) به خواننده القا می‌كند كه مطلبی كه می‌خواند براساس مطالب منبع موردنظر تحلیل و بیان شده است. مثال:سوستریك (۱۹۹۶، مقدمه) بیان نموده است كه رشد تصاعدی اطلاعات زیربنایی در كنار رشد انفجاری هزینه توزیع اطلاعات علمی بار مضاعفی بر منابع مالی كتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها تحمیل كرده است. (ص ۴۰) اظهارات سوستریك حكایت از آن دارد كه نیاز به توزیع اطلاعات زیربنایی و هزینه توزیع آن بمعنای این است كه در سال‌های آتی بر تعداد نشریات الكترونیك افزوده خواهد شد كه قطعاً مزیتی در ارتباطات علمی به شمار می‌آید. به نشانی منبع مطالب فوق توجه كنید:-Sosteric, M. (۱۹۹۶) Electronic Journals: The grand information future? Eelctronic Journal of Sociology, ۴ (۱). Retrieved June ۲۷, ۲۰۰۱, from
http://www.sociology.org/content/vol۰۰۴.۰۰۱/sosteric.html۵) لیست منابع بعد از متن مقاله، ولی پیش از ضمائم آن، به صورت الفبای مرتب شده و درج می‌شود. الگوی پیشنهاد شده برای مقالات الكترونیك در ای.پی.ای به شرح زیر است:Author’s name (last name, first and any middle initials). (Date of Internet Publication). Document title [URL if applicable]. Retrieval statement. نام موءلف (نام خانوادگی، حروف اول نام). (تاریخ نشر). عنوان. آدرس‌یاب اینترنتی (در صورت دسترسی و امكان). جزئیات دسترسی به اطلاعات.
تفاوت منابع و مآخذ در وب و نشریات كاغذی (غیرالكترونیك)
در محیط وب، علاوه بر تغییر در شیوه پژوهش، منابع بصورت جدیدی مستند می‌شوند و آن استفاده از لینك‌های ابرمتنی (hypertext) است. به عبارت دیگر، لیست منابع، ضمایم و سایر توضیحات بصورت لینك در مقالات الكترونیك گنجانده می‌شوند و با كلیك كردن بر روی این لینك‌ها می‌توان به اصل منابع و توضیحات دسترسی پیدا كرد. بنابراین، اصل منابع و توضیحات همراه خود مقاله، بصورت اطلاعات شناور در اینترنت موجود می‌باشد.اطلاعاتی كه خوانندگان به منبع اصلی آن‌ها رجوع می‌كنند در اینترنت متفاوت و متنوع است. كتابچه راهنمای (ای.پی.ای، ۲۰۰۱) متذكر شده است كه غالب منابع اینترنتی ذكر شده در نشریات (ای.پی.ای) مواردی هستند كه از طریق وب می‌توان به آن‌ها دسترسی پیدا كرد (ص، ۲۶۹). در این كتاب توصیه شده است كه (یو.آر.ال)های مناسب و فعالی ارائه شود و از ذكر نام صفحات خانگی تا حد امكان خودداری شود. برای اطمینان از فعال بودن آدرس‌ها، حتماً لینك‌های ارائه شده را تست كنید.اكنون به چند منبع الكترونیك توجه نمایید.
۱) كتاب
-Bryant, P. (۱۹۹۹). Biodiversity and Conseervation. Retrieved October ۴, ۱۹۹۹, from
http://www.darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio۶۵/titlepage.html
۲) مقاله‌ای از یك نشریه الكترونیك (ejournal)
-Fine, M. and Kurded, L.A. (۱۹۹۳) Reflections on Determining Authorship Credit and Authorship Order on Faculty-student Collaborations. American Psychologist, ۴۸, ۱۱۴-۱۱۷. Retrieved June ۲۷, ۱۹۹۹, from
http://www.apa.org/journals/amp/Kurdek.html
۳) چكیده
- Issac,J.D.,Sansone, C. and Smith, J.L. (۱۹۹۹,May). Other people as asource of internet in an activity. Journal of Experimental Social Psychology, ۳۵, ۲۳۹-۲۶۵. Abstract retrieved June ۲۷, ۱۹۹۹, from IDEAL database site http://www.europe.iddealibrary.com/
۴) مقاله‌ای در مجلات الكترونیك (ezine)
- Adler, J. (۱۹۹۹,May ۱۷). Ghost of Everst. Newsweek retrieved May ۱۹, ۱۹۹۹, from
http://www.newsweek.com/nw-srv/issue/۲۰-۹۹a/printed/int/socu/so۰۱۲۰۱.html
۵) پست الكترونیك: بسیار جالب توجه است كه در اسلوب (ای.پی.ای) به پیام‌های الكترونیك توجه شده و توصیه شده است كه این نوع مطالب تحت عنوان مكاتبه شخصی (ص ۲۱۴) ارجاع شده است. مثال: استاد راهنمای من (مكاتبه شخصی، ۱۸ نوامبر ۱۹۹۸) به من اطلاع داد كه موضوع پیشنهادی من برای پایان‌نامه پذیرفته شده است.توجه: (ای.پی.ای) در زمینه مطالب پستی شامل email، گروه‌های مباحثه‌ای، پیام‌های listserv، گروههای خبری و ارتباط همزمان توصیه‌هایی برای استناد به این منابع ارائه نموده است اما تأكید بر این مطلب است كه ارتباط علمی آن‌ها‌حتماً در نظر گرفته شود (ص ۲۱۴).
۶) برای استناد به فایل‌های بایگانی شده در اینترنت (Telnet) یا فایل‌های داونلود شده (اف.تی.پی) و فایل‌های گوفر (gopher) نیز راه‌هایی بیان شده است. اما از آنجایی كه HTTP به گونه قابل ملاحظه‌ای جای همه این‌ها را در وب گرفته است از پرداختن به جزئیات این موارد صرف نظر می‌كنیم.این مقاله با این امید ارائه شده است كه پژوهشگران محترم، ضمن انجام تحقیقات خود، جنبه اخلاقی حق مولف را رعایت نموده، این امكان را به خوانندگان بدهند كه با مراجعه به منابع ذكر شده در پایان مقالات، به اصل منابع دسترسی پیدا كنند.
American Psychological Association (۱۹۹۹, August ۹) Electronic reference formats recommended by the APA. Retrieved July ۲۷, ۲۰۰۲, from
http://www.apa.org/journals/webreef.html
American Psychological Association (۲۰۰۱) Publication Manual of the APA (۵th ed.) Washington, DC: American Psychological Association.
Crane, Nancy and Li, X. (۱۹۹۹) Electronic Styles: A Handbook for Citing Electronic Information. Retrieved July ۲۰,۲۰۰۲,from http://www.uvm.edu/~ncrane/estyles
Walker, Janic (۲۰۰۰) Columbia Online Style: MLA-style citations of Electronic Sources. Retrieved July ۲۵,۲۰۰۲, from http://www.mla.org/style/sources.html
The Chicago Manual of Style (۱۴th ed.) (۱۹۹۳). Chicago: University of Chicago Press. Online text retrieved July ۷, ۲۰۰۲, from http://www.bedfordstmartins.com/online/citex.html

عضو هیئت علمی دانشكده علوم پزشكی سبزوار
نوشته: نعمت‌اله شموسی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی