بررسی برخی فرآیندهای رایج قرض‌گیری در زبان فارسی

تغییر زبان اجتناب‌ناپذیر است و این تغییر با تداخل زبانها نیز انجام می‌شود. ورود الفاظ و ساختهای بیگانه به زبانها امری رایج است، همچنانكه ورود دیگر پدیده‌ها امری عادی و پذیرفتی است. ورود الفاظ و ساختهای زبانی به زبان دیگر را قرض‌گیری می‌نامند. قرض‌گیری یا آوایی است یا واژگانی یا دستوری. چنانچه واژه بیگانه با همان معنی اصلی‌اش به زبان دیگری وارد شود و ترجمه‌ای معنایی و لفظ به لفظ شود، آن را گرته‌برداری می‌نامند. گرته‌برداری نیز به انواعی نظیر گرته‌برداری واژگانی و نحوی تقسیم می‌شود.به اعتقاد دستورنویسان سنتی زبان اصیل و پاك همیشه متعلق به دوره‌های گذشته است و تغییراتی كه در آن رخ می‌دهد همه نشاندهندهٔ هرج و مرج و آشفتگی در زبان است كه زبان نیاكان ما را به تباهی و فساد سوق می‌دهد.آشكار است كه چنین فرضی خلاف ماهیت و ذات زبان است چرا كه زبان نیز مانند هر پدیدهٔ دیگری همواره در حال تغییر بوده و از راه همین تغییرات است كه فارسی باستان به فارسی میانه و سپس به فارسی نوین تبدیل شده است و زبان فرانسه، اسپانیایی، پرتغالی، ایتالیایی و دیگر زبانهای رومیایی از لاتین جدا شده‌اند.دلایل عمده قرض‌گیری، ورود پدیده‌های صنعتی و فرهنگی و روابط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و ورود افراد تحصیل كرده از خارج و عوامل جغرافیایی (هم‌مرز بودن) و تابوها و برخوردهای نظامی است. این تحولات قاعده‌مند است و تصادفی و نامنظم نیست.تحول قاعده‌مند بخشی از ماهیت زبان و شاید ماهیت خود انسان است. تحول زبان تنها بر اثر نفوذ زبانهای دیگر نیست. بلكه خود زبان نیز تحركی ذاتی دارد و به اقتضای تغییر نیازهای جامعه، زبان نیز متحول می‌شود. این تحول بسیار كند و تدریجی است. اما هجوم ناگهانی زبانهای بیگانه بر اثر افزایش قدرت سیاسی و نفوذ آنها از یك سو و تغییر شدید نیازهای اجتماعی از سوی دیگر سیر تحول زبان را در دورهٔ معینی از تاریخ سریعتر می‌كند.اما علت اصلی ورود واژه‌های بیگانه كه یكی از عوامل مهم تحول زبان است، پیشرفت تكنولوژی در جهان می‌باشد كه با آنچنان سرعتی ابزار علمی و فنی تولید می‌شود و در سراسر دنیا انتشار می‌یابد كه در شمار نمی‌گنجد. این وسایل و ابزارآلات در حین ورود به كشورهای دیگر نام تجاری خود را نیز به همراه می‌برند و با همان نام شناخته می‌شوند. گاهی اوقات در ترجمهٔ كتابهای علمی به خاطر وجود تعداد زیاد واژه‌های فنی مترجمان از یافتن معادل فارسی برای همه آنها عاجز می‌شوند و به علت نداشتن فرصت برای یافتن معادل فارسی مناسب الفاظ اصلی را به همان صورت وارد زبان فارسی می‌كنند. ورود الفاظ و ساختهای بیگانه ممكن است نتایجی از این دست در پی داشته باشد.
الف) مهجور ماندن و فراموش شدن زبان گذشتگان كه موجب قطع رابطه با سنت و فرهنگ است.
ب) مختل شدن ارتباط میان مردم از نظر زبانی، یعنی تفهیم و تفهمی كه خود پایه تفاهم اجتماعی است.
● قرض‌گیری و انواع آن
زبان هر جامعه‌ای گذشته از اینكه دائماً در حال تغییر است، بر اثر برخورد و تماس با جوامع دیگر دستخوش دگرگونی می‌شود. یكی از این تغییرات كه در نتیجه برخورد دو جامعه حاصل می‌شود در فرهنگ جامعه است. هر جامعه می‌تواند عنصر فرهنگی جامعهٔ دیگر را به قرض بگیرد و یا برعكس. همانطور كه می‌دانیم زبان آیینه فرهنگ و منعكس كننده نحوهٔ تفكر و فرهنگ یك جامعه است از این رو زبان نیز در این راستا دستخوش تغییراتی می‌شود. این ارتباط میان جوامع باعث می‌شود كه زبانهای گوناگون با یكدیگر برخورد و اصطكاك پیدا كنند، در یكدیگر نفوذ كنند و عناصری را از هم به عاریت بگیرند. به پدیدهٔ ورود برخی عناصر از زبانی به زبان دیگر پدیده (قرض‌گیری یا وام‌گیری) می‌گویند. مترجمان معمولاً با مشاهده اینچنین كلماتی سعی در پیدا كردن معادلی برای آنها در زبان فارسی نمی‌كنند و واژه‌ها را به همان صورت در متن ترجمه شده خود می‌آؤرند حال اگر با توجه به قواعد آوائی و دستوری و واژگانی زبان فارسی الفاظ تازه‌ای با عناصر موجود در زبان فارسی بسازیم و بجای آنها بگذاریم، البته كار سودمندی انجام داده‌ایم.
الف) قرض‌گیری آوایی
قرض‌گیری آوایی پدیده‌ای چندان معمول نیست و هنگامی اتفاق می‌افتد كه تعداد افراد دوزبانه كه به هر دو زبان قرض‌دهنده و قرض‌گیرنده سخن می‌گویند قابل ملاحظه باشند. مثل واج /ž/ در انگلیسی در واژه [ruž] rouger نتیجه قرض‌گیری از فرانسه است.
ب) قرض‌گیری واژگانی
معمولاً واژگان بی‌ثبات‌ترین بخش هر زبان هستند و آزادانه می‌توانند از زبانی به زبان دیگر وارد شوند بدون اینكه اثر قابل توجهی بر دستور یا واژگان زبان قرض‌گیرنده داشته باشند. مثل «بادیه» از عربی- «اتاق» از تركی- «چمدان» از روسی و «اتومبیل» از فرانسه و «كارت پستال» از انگلیسی كه وارد زبان فارسی شده‌اند، نمونه‌هایی از صدها واژهٔ قرضی هستند.
ج) قرض‌گیری دستوری
بسامد پایین‌تری نسبت به قرض‌‌گیری واژگانی دارد. گاهی الگوی دستوری و گاهی عامل دستوری از زبانی به زبان دیگر منتقل می‌شود. دستور یك زبان به آسانی پذیرای عوامل خارجی در زبان نمی‌باشند و این نوع قرض‌گیری مستلزم ایجاد روابط بلندمدت و مستمر بین دو جامعهٔ زبانی و یا نفوذ فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یكی بر دیگری است. مثلاً در زبان فارسی برخی عوامل دستوری عربی مثل تنوین و علامت جمع «ون» و جمع مكسر مثل «اساتید» را وام گرفته است.
● گرته‌برداری و انواع آن
الف) گرته‌برداری واژگانی
▪ ترجمه لفظ به لفظ
در گرته‌برداری برخلاف واژه‌های عاریتی دیگر عین كلمه از زبان بیگانه وارد زبان نمی‌شود بلكه صورت تركیبی كلمات به اجزای سازنده‌اش تجزیه شده و بجای هر كدام معادلی كه از پیش در زبان وام‌گیرنده موجود است به جای آن گذاشته می‌شود. مثل سیب‌زمینی كه به ازای اصطلاح فرانسوی (Pomme de Terre) بكار می‌رود. مثال‌های دیگر:
هوا به هوا Air- to - air
پس خنك‌كننده After cooler
ناجمله Non- sentence
روی كسی حساب كردن To count on
درس گرفتن To take a lesson
▪ تعبیر قرضی:
در این فرآیند واژهٔ قرض گرفته شده ترجمه نمی‌شود بلكه تعبیر می‌شود و توسط مترجم به كار می‌رود. مثل
چراغ راهنما Indicator
ماشین نویس typist
چراغ راهنما و ماشین‌نویس تعبیری از معادل خارجی خود می‌باشند در حالی كه ترجمهٔ معادل خارجی آنها واژه دیگری است.
▪ آمیزش قرضی:
واژه قرضی با تكواژی‌ از زبان میزان تركیب می‌شود و واژه‌ای را می‌سازد. به عبارتی نیمی از واژه، تكواژه دخیل و نیم دیگر واژه، تكواژی از زبان میزبان می‌باشد، مثل:
فیلم‌بردار Film- taker
كدگردانی Code- switching
▪ تعبیر و ترجمه قرضی:
قسمتی از واژه از معادل خارجی آن ترجمه و قسمتی دیگر تعبیر می‌شود مثل:
هواپیما Aero plane
فضانورد Space man
ب) گرته‌برداری نحوی
تأثیر نحو زبان بر زبان دیگر است مثلاً در جملات زیر گرته‌برداری از نحو زبان انگلیسی كاملاً محسوس است.
▪ تكنولوژی می‌رود كه چهره زمین را به كلی دگرگون سازد. (بجای تكنولوژی نزدیك است كه ...)
▪ تو مرا نمی‌فهمی (بجای تو حرف مرا متوجه نمی‌شوی).
● علل و عوامل قرض‌گیری
الف) ورود پدیده‌های علمی، صنعتی و فرهنگی:
هرگاه پدیده‌ای نوین از كشوری به كشور دیگر رسوخ پیدا كند واژه مربوط به آن را نیز با خود می‌برد مثل «كالسكه- درشكه- آپارات- كامپیوتر- فكس»
ب) روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی:
مبادلات تجاری، روابط سیاسی میان دولتها و ارتباطهای فرهنگی از جمله كتابها، مجله‌ها، گردهمائی‌ها باعث نفوذ عناصری از یك زبان به زبان دیگر می‌شود مثل «كنگره- پارلمان- كنفرانس- تاید- كلینكس»
ج) افراد تحصیل كرده در خارج:
افرادی كه در خارج از كشورشان تحصیل می‌كنند پس از بازگشت به موطن خود واژگان تخصصی رشته تحصیلی خود را همراه دارند. گاه این واژه‌ها مورد پذیرش عامه قرار گرفته و گاهی طرد شده و جای خود را به واژگان دیگر می‌دهند. مثل به كار بردن «دپرسیون» بجای كلمه افسردگی.
د) حس تفوق و برتری:
گاهی واژه قرض گرفته شده به خاطر حس برتری بعضی طبقات و اقشار نسبت به دیگر طبقات است، مثل به كار بردن واژه‌های «های كلاس، دیسیپلین، سورپریز» این كلمات بیگانه نشانهٔ یك نوع تجمل معنوی و امتیاز فرهنگی قلمداد می‌شود و از آنجا نزد طبقات پایین‌تر كه برگزیدگان را سرمشق خود قرار می‌دهند نیز رواج می‌یابد.
ه) مرز مشترك و نزدیكی جغرافیایی
نزدیكی و هم مرز بودن كشورها باعث ارتباط نزدیكتر میان جوامع می‌شود. رفت و آمدهای اقوام مشترك، اوضاع معیشتی و اقتصادی مشترك وغیره نیز در تداخل زبانی جوامع مؤثر است.
و) تابوهای اجتماعی:
گاهی واژه‌ای در جامعه‌ای تابو می‌شود (واژه‌های حرام) و اهل زبان ترجیح می‌دهند كه بجای آن از واژه دیگری حتی اگر این واژه خارجی هم باشد استفاده كنند.
ز) رسانه‌های گروهی:
تأثیر رسانه‌های گروهی در پدیده قرض‌گیری بسیار مؤثر است. این رسانه‌ها به دلیل نفوذ زیادی كه در اذهان عمومی دارند به سهولت می‌توانند واژه‌های خارجی را در سطح جامعه رواج دهند.
ح) برخورد نظامی:
اگر دو جامعه‌ای با هم برخورد نظامی داشته باشند ممكن است یكی از دو زبان حذف گردد و یا قرض‌گیری زبانی صورت گیرد. در چنین وضعیتی زبان جامعه‌ای كه از لحاظ سیاسی برتری دارد، قرض دهنده و زبان برتر محسوب می‌شود.
● نتیجه‌گیری
الف) فرآیند قرض‌گیری و گرته‌برداری باعث می‌شوند كه خلاءهای واژگانی زبان میزبان پر شود.
ب) به علت پیشرفت علم و تكنولوژی و ورود ابزار جدید از كشورهای دیگر همراه با نام تجاری آنها پدیده قرض‌گیری همواره ادامه خواهد داشت و نمی‌توانیم مانع نفوذ این واژه‌های دخیل بشویم چرا كه سرعت پیشرفت علم و فن به اندازه‌ای بالا رفته كه تا ما بخواهیم برای وسیله‌ای معادل فارسی بسازیم و آن را میان مردم و اهل زبان مصطلح سازیم ممكن است صدها اختراع دیگر با نام خارجی خود وارد زبان ما بشوند. پس در این زمینه بعید می‌نماید كه بتوانیم صد درصد از ورد واژه‌های بیگانه جلوگیری كنیم.
ج) متحول شدن و تغییر زبان فرآیندی ذاتی است. به اقتضای نیازهای اجتماعی، زبان نیز تغییر می‌كند، همانطور كه انسان تغییر می‌كند و چون تحول بخشی از ماهیت انسان است و زبان نیز از فكر و ذهن انسان نشأت می‌گیرد بنابراین تحول این دو وابسته به هم است.

منابع:
آرلاتو، انتونی. (۱۳۷۳). «درآمدی بر زبان‌شناسی تاریخی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
خانلری، پرویز. (۱۳۴۰). «پیدایش لغات نو»، سخن.
ساغروانیان، جلیل. (۱۳۶۹). «فرهنگ اصطلاحات زبانشناسی»، نشر نما.
نجفی، ابوالحسن. (۱۳۷۶). «غلط ننویسیم»، مركز نشر دانشگاهی.
نجفی، ابوالحسن. (۱۳۶۵). «دربارهٔ ترجمه»، مركز نشر دانشگاهی.
Hudson, R.A. (۱۹۸۰). “Sociolinguistics”, Cambridge university press.
نوشته: فاطمه عزیزمحمدی
كارشناس ارشد زبانشناسی همگانی

منبع : فصلنامه علوم اطلاع‌رسانی