ابر‌داده: مفاهیم و کار‌برد‌ها

گسترش فراینده منابع اطلاعاتی در قالبهای الكترونیكی با‌لاخص در محیط اینترنت چالشهای جدیدی را فراروی كتابداران و فهرستنوسان برای سازماندهی و دسترس پذیر‌سازی این منابع قرار داده است. اقدامات متعددی در این زمینه صورت گرفته است كه گرایش به استفاده از ابزار نوینی تحت عنوان ابر داده یكی از این موارد می‌باشد. ابر‌داده در تعریفی ساده به داده‌ها و اطلاعاتی در‌باره منابع اطلاعاتی اطلاق می‌شود. در واقع ابر‌داده ، ابزاری است كه برای شناسایی، توصیف و سازماندهی منابع اطلاعاتی الكترونیكی موجود در اینترنت به كار می‌رود. اساس كاربرد ابر‌داده تسهیل جستجو، مكان‌یابی، انتخاب، ارزیابی و مستند سازی منابع شبكه‌ای می‌باشد كه موجب افزایش دقت بازیابی و تسهیل جستجوی منابع شبكه‌ای می‌گردد. بنابر این با توجه به نقش ویژه طرحهای ابر‌داده‌ای در سازماندهی و نظم بخشی به منابع اطلاعاتی اینترنت، در این نوشته اصطلاح ابر‌داده از نظر مفهومی توصیف شده و به كاربرد‌ها و دلایل گسترش، عناصر تشكیل دهنده و نحوه تولید و ایجاد آن اشاره می‌شود. همچنین با توجه به شكل‌گیری انواع طرحها و قالبهای ابرداده‌أی برای طیف وسیعی از منابع اطلاعاتی اینترنت ، تعدادی از معروفترین طرحهای ابر‌داده‌أی معرفی می‌شوند. رشد و گسترش روز‌افزون منابع و محصولات اطلاعاتی در محیط اینترنت و ضعف و ناكار‌آمدی موتور‌های جستجوی(۱) اینترنت در سازماندهی این منابع مشكلاتی را در دسترسی به منابع مرتبط و ارزشمند فراروی جستجو‌گران اطلاعات در این محیط جدید نهاده است. روی همین اصل و به منظور سازماندهی و دسترس پذیر‌سازی بهینه منابع اینترنتی و همچنین تسهیل فرایند جستجو و بازیابی اطلاعات، در محیط اینترنت، تلاش‌های متعددی صورت گرفته و طرحها، پژوهشها، الگو‌ها و ابزار‌ها ی زیادی در این زمینه طراحی و تولید شده است . از جمله نخستین و بارزترین تحولات و مباحثی كه در راستای سازماندهی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت روی داد طرح مفهوم ابر‌داده(۲) بود. ابر‌داده نوعی روش و ابزار است كه برای شناسایی توصیف، سازماندهی وباز‌یابی منابع الكترونیكی شبكه اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرد. لذا به جهت اهمیت و نقش ویژه طرحهای ابر‌داده‌ای در سازماندهی، مستند ‌سازی و انسجام بخشی به منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت و همچنین لزوم آشنایی كتابداران و فهرستنویسان با طرحها و ابزار‌های نوین سازماندهی در این نوشته ضمن توصیف مفهوم ابر داده به كاربرد‌ها، عناصر(۳) تشكیل‌دهنده، نحوه تولید و دلایل گسترش آن اشاره می‌شود.همچنین برای آشنایی بیشتر با انواع طرحهای ابر‌داده‌أی، تعدادی از معروفترین طرحهای ابر‌داده‌ای مثل طرح ابرداده‌ای، دابلین‌كور، خدمات مكان‌یاب اطلاعات دولتی و طرح كد‌گذاری متن معرفی می‌شوند.
●مفهوم ابر‌داده
واژه ابر‌داده یا meta data از ریشه لاتین meta به معنی ماهیت و data به معنی اطلاعات یا داده گرفته شده است. تاریخچه شكل‌گیری و افزایش بسامد كاربرد اصطلاح ابر‌داده به طور عمده به دهه ۱۹۹۰ و پیدایش شبكه جهانی وب(۴) در سال ۱۹۹۳ باز می‌گردد. در مورد ابر‌داده تا كنون تعاریف متعددی ارائه شده است، اما در ساده‌ترین تعریف ابر‌داده به داده‌ها و اطلاعاتی در‌باره منابع اطلاعاتی اطلاق می‌شود. به تعبیر خاص ابر‌داده ابزاری است كه برای شناسایی، توصیف (۵)و رد‌یابی(۶) منابع اطلاعاتی الكترونیكی موجود در شبكه اینترنت به كار می‌رود. در اطلاع‌رسانی از ساده ‌ترین تعریف برای ابر‌داده استفاده می‌شود و آن را داده‌های سازمان‌یافته درباره داده‌ها می‌دانند. در واقع ابر‌داده، داده سازماندهی‌شده‌أی است كه خصوصیات یك منبع( اطلاعاتی) را تشریح می‌كند.یا به زبان دیگر ابر‌داده اطلاعاتی است كه به صورت انعكاسی اطلاعات دیگر را مشخص می‌كند. یعنی داده‌أی درباره داده‌ها می‌باشد. اصطلاح ابر‌داده، اصطلاح جدیدی نیست . كتابداران سالهاست كه در كتابخانه‌ها به فهرست نویسی كتابها و مجلات می‌پردازند. فهرست كتابخانه خود نوعی ابر‌داده است كه برای یافتن كتابها و مجلات در زمینه‌های موضوعی خاص و بازیابی آنها از قفسه كتابخانه مورد استفاده قرار می‌‌گیرد.در واقع همانطور كه فهرستها (۷)در كتابخانه‌ها برای جستجو، سازماندهی و بازیابی منابع كتابی و غیر‌كتابی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ابر‌داده نیز همچون فهرستی برای جستجو، سازماندهی و باز‌یابی منابع الكترونیكی موجود در شبكه جهانی اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرد.لذا با توجه به تعاریف بالا روشن می‌گردد كه ابر‌داده در واقع نوعی روش و ابزار برای سازماندهی و بازیابی منابع الكترونیكی شبكه اینترنت می‌باشد.برای عینی‌تر نمودن مفهوم ابر‌داده می‌توان به این نكته اشاره كرد كه اطلاعات ابر‌داده أی در مورد یك منبع الكترونیكی برای مثال در محیط وب شامل اطلاعات مربوط به عنوان سایت یا منبع، موضوع، پدید آورنده سایت، ناشر، تاریخ نشر یا ایجاد سایت ، جزئیات مالكیت معنوی اثر، زبان، پوشش، توصیف و كلید واژه‌های قابل جستجو برای هر منبع و كد‌ها و نشانه‌هایی برای رده‌بندی محتوایی مدارك می‌باشد.شایان ذكر است كه نشانه‌های ابر‌داده‌أی در شرایط عادی در مرور‌گرهای وب (۸) نشان داده نمی‌شوند ، اما با انتخاب گزینه source از منوی view.در هر كدام از مرور‌گرهای وب نظیر اینترنت‌اكسپلورر(۹) و یا نت اسكیپ(۱۰) می‌توان ابر‌داده هر سایتی را ملاحظه نمود.
●دلایل گسترش ابر‌داده
تنوع منابع و محصولات اطلاعاتی شبكه اینترنت و ضعف و ناكار‌آمدی موتور‌های كاوش در جستجوی اطلاعات دقیق و مرتبط و همچنین نیاز به انسجام علمی منابع اینترنت باعث شد تا اندیشه شكل‌گیری ابزاری برای رفع این معضل به طور جدی مطرح شود. یكی دیگر از دلایل مهم شكل‌گیری ابر‌داده نیاز مبرم كاربران (۱۱) به الگو‌ها وقالبهای استانداردی برای جستجو و باز‌یابی سریع و دقیق منابع اینترنت می‌باشد. در واقع اساس گرایش كنونی به مسئله ابر‌داده در قابلیت این نظام در رها ساختن كاربران از نگرانی مربوط به انكشاف منابع و یاری رساندن به آنها برای یافتن اطلاعات مورد نیاز می‌باشد. بنابر‌این ناتوانی ابزار‌های كاوش اینترنت در جستجوی دقیق و مؤثر منابع اطلاعاتی ضرورت ایجاد و گسترش روش‌های ابر‌داده‌ای را به عنوان یك اصل بدیهی بیش از پیش ضروری و اجتناب‌ناپذیر ساخته‌است. روی همین اصل از اواسط دهه ۹۰ تا كنون همایشها و كارگاههای آموزشی بین‌المللی و ملی متعددی در رابطه با اهمیت و كاربرد ابرداده برگزار شده و استانداردها و الگو‌های ابر‌داده‌ای مختلفی طراحی شده است.
●اهمیت و كار‌برد ابر‌داده
ابر‌ داده روشی نظام‌مند است كه منابع اطلاعاتی را برای كاربران دسترس‌پذیر(۱۲) و قابل فهم می‌سازد. اساس كاربرد ابر‌داده تسهیل جستجو، مكان‌یابی، انتخاب ، ارزیابی و مستند سازی منابع شبكه‌ای می‌باشد كه موجب افزایش دقت بازیابی و تسهیل جستجوی منابع شبكه‌ای می‌گردد. اما به تعبیر دقیقتر كاربرد‌های مهم ابر داده شامل موارد زیر می‌باشد.
۱-تسهیل جستجو و بازیابی منابع اطلاعاتی شبكه اینترنت
۲-نظم بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت
۳-توصیف پایگاههای اطلاعاتی، تصاویر دیجیتالی،(۱۳) فایلهای صوتی و سایر منابع غیر متنی شبكه
۴-تحلیل محتوا و نمایه‌سازی و سازماندهی انواع منابع اطلاعاتی شبكه
۵-تطبیق، اشتراك و یكپارچه‌سازی منابع اطلاعاتی ناهمگن شبكه اینترنت
۶-فراهم‌آوردن زمینه استفاده مجدد از انواع اطلاعات توزیع شده در محیط شبكه از طریق مستند سازی محتوای اطلاعات.۷-ایجاد امكان برای دسترسی كاربران شبكه به اطلاعات دقیق و مرتبط
۸-مدیریت بر‌حجم گسترده‌ای از اطلاعات شبكه اینترنت
عناصر و اجزای تشكیل دهنده ابر‌داده
اجزاء و عناصر تشكیل دهنده ابر‌داده به سه دسته كلی تقسیم می‌شوند كه عبارت‌اند از: الف) عناصری كه اساساً مربوط به محتوای منبع یا سایت می‌باشند: مثل عنوان، زبان، موضوع، توصیف، ارتباط، پوشش.
ب) عناصری كه با مالكیت منبع در ارتباط می‌باشند: نظیر مؤلف یا پدید آورنده، همكار، حقوق
ج) عناصری كه در اصل به ظاهر فیزیكی منبع مربوط هستند، مثل تاریخ، شكل یا قالب،
(۱۴)مشخص‌كننده یا شناسه‌گر(۱۵)
نحوه تولید و ایجاد ابر‌داده
با توجه به اینكه ابر‌داده هر‌منبع الكترونیكی می‌تواند بصورت یكپارچه در خود منبع یا جدا از آن تولید شود، دو روش مشخص برای تولید و ایجاد ابرداده وجود دارد.
۱-كد‌گذاری همزمان عناصر‌ ابرداده‌ای در منابع از طریق استاندارد‌هایی چون زبان نشانه‌گذاری فرا‌متن(۱۶)، زبان نشانه‌گذاری گسترش پذیر (۱۷)و زبان نشانه‌گذاری استاندارد عمومی(۱۸) توسط پدید‌آورندگان وب در جریان ایجاد صفحات وب(۱۹)
۲-كد‌گذاری غیر همزمان بعد از ایجاد صفحات وب و یا به عبارتی دیگر ایجاد پایگاه اطلاعاتی از ركورد‌های ابر‌داده أی كه این پایگاه جدا از منابع الكترونیكی و با استفاده از نظامهای مدیریت پایگاه اطلاعاتی طراحی می‌شود و این امر می‌تواند بعد از ایجاد صفحات وب توسط متخصصان فهرستنویسی و كتابداران انجام بگیرد.
در حقیقت ابر‌داده را می‌توان در حین خلق یك منبع یا پس از تولید و اشاعه منبع به عنوان بخشی از فرایند فهرست‌نویسی انجام داد.متخصصان عقیده‌ دارند كه روش اول یعنی ایجاد ابر‌داده همزمان با تولید منبع الویت داشته و با صرفه‌ترین روش می‌باشد. زیرا با رشد و گسترش فوق‌العاده و شتابناك منابع الكترونیكی، فهرستنویسی منابع الكترونیكی پس از خلق و تولید آن امری سنگین ، هزینه‌بر و زمان ‌بر خواهد بود. بنابر‌این بهتر است كه ابر‌داده هر منبعی در همان مرحله اول یعنی در زمان ایجاد صفحات وب تولید ‌شود.
●نمونه یك ركورد ابر‌داده‌ای
یك ركورد ابر‌داده‌ای شامل عناصر از پیش تعریف شده‌ای است كه نمایانگر صفات و ویژگی‌های یك منبع اطلاعاتی هستند و به نوبه خود ممكن است یك یا چند ارزش داشته باشد. برخی از این عناصر در ارتباط با محتوای منبع، بعضی در ارتباط با مالكیت معنوی اثر و برخی دیگر با ظاهر فیزیكی منبع در ارتباط هستند. نمونه زیر مثالی از یك ركورد ابر‌داده‌ای برای یك منبع بر روی شبكه جهانی وب می‌باشد.
<HEAD>
<TITLE> The Library of Congress</TITLE>
<META HTTP-EQUIV="Content-Type" CONTENT="text/html; charset=iso-۸۸۵۹-۱">
<BASE HREF="http://www.loc.gov/homepage/">
<META NAME= "description" CONTENT="Home page of the Library of Congress, Washington, D.C. The Library of Congress is the nation;s oldest federal cultural institution, and it serves as the research arm of Congress. It is also the largest library in the world, with more than ۱۲۰ million items on approximately ۵۳۰ miles of bookshelves. The collections include more than ۱۸ million books, ۲.۵ million recordings, ۱۲ million photographs, ۴.۵ million maps, and ۵۴ million manuscripts.">
<META NAME= "keywords" CONTENT= "library of congress, home page , catalog, copyright office, american memory, global gateway, exhibitions, america;s library, thomas, national digital preservation program, wise guide, the library today, researchers, librarians, teachers, blind, today in history">
<META HTTP-EQUIV="expires" CONTENT="Wed, ۲۶ Feb ۱۹۹۷ ۰۸:۲۱:۵۷ GMT">
<SCRIPT TYPE="text/javascript">
ابر داده سایت وب كتابخانه كنگره آمریكا
●انواع طرحهای ابر‌داده‌ای
با توجه به افزایش روز‌افزون منابع الكترونیكی در اینترنت و چالشهای جدی برای ساز‌ماندهی این منابع ، مفهوم ابر‌داده اهمیت واقعی خود را بیشتر نشان داده و تلاشهای زیادی در این رابطه صورت گرفته است.
بیشتر این تلاشها در جهت تدوین یك استاندارد بین‌المللی برای توصیف منابع اینترنتی و عناصر لازم برای این منظور و شناسایی مسائل مرتبط با ابر‌داده معطوف بوده است. لذا با توجه به ضرورت ، دلایل و انگیزه‌های مختلف شكل‌گیری انواع قالبهای ابر‌داده أی برای طیف وسیعی از منابع اطلاعاتی الكترونیكی موجود در اینترنت ، استفاده از استاندارد و الگویی كه بتواند از انسجام و جامعیت بیشتری بر‌خوردار بوده و سهولت تولید ركورد‌های ابرداده‌ای را تضمین كند از اهمیت خاصی بر‌خوردار است.به همین جهت تا كنون طرحها و استاندارد‌های ابر‌داده‌ای متعددی طراحی و تدوین شده‌است كه از معروفترین انها می‌توان به طرحهای ابر‌داده‌ای ذیل اشاره كرد.۱- طرح ابر داده‌‌ای دابلین كور Dublin core
قالب داده‌ای دابلین‌كور به منزله یك استاندارد جامع كه توسط او سی ال سی(۲۰) تدوین یافته است از اعتبار و جامعیت بیشتری برخوردار است. طرح دابلین كور نام خود را از كار‌گاهی به همین نام كه در سال ۱۹۹۵ توسط (اوسی‌ال‌ سی) در شهر دابلین اوهایو در ایالات متحده برگزار شد ، گرفته است. قالب ابر‌داده أی دابلین كور اگر‌چه در سال ۱۹۹۵ توسعه یافته است ، اما به واسطه مشاركت گروههای مختلف در طراحی و توسعه آن و همچنین به خاطر جامعیت ، سهولت كاربرد و كارآیی آن یكی از الگو‌هایی است كه در سطح بین‌المللی از مقبولیت و كاربرد پذیری قابل توجهی بر‌خوردار است. از سوی دیگر انجام طرحهای تحقیقاتی مختلف مبنی بر این الگو كه در كشور‌های مختلف جهان صورت گرفته است، قابلیتها و كاربرد‌های عملی و عینی این قالب را در بستر‌ها و محیطهای مختلف به اثبات رسانده است. به همین خاطر استاندارد دابلین كور مورد پذیرش بسیاری از كتابخانه‌ها و مراكز فهرستنویسی قرار گرفته و مبنای كار سازماندهی منابع اینترنتی واقع شده است.
●تاریخچه توسعه و شكل‌گیری قالب ایر‌داده‌ای دابلین كور
در ماه مارس سال ۱۹۹۵ تعداد ۵۲ كتابدار، متخصص آرشیو و تدوین‌كنندگان استاندارد‌های محیط اینترنت در یك كارگاه آموزشی در شهر دابلین ایالت اوهایوی آمریكا گرد هم آمدند تا به ابعاد مسئله ابرداده پرداخته و در مورد عناصر ابرداده‌ای كه می‌تواند به توصیف طیف وسیعی از انواع منابع اطلاعاتی الكترونیكی كمك كند به اجماع برسد. مجری این گرد‌همایی، مركز ملی كاربرد‌های ابر رایانه آمریكا و او‌سی ال‌سی بود. هدف اصلی از این گرد‌همایی وضع یك سلسله عناصر ابرداده‌ای قابل فهم برای تولید‌ كنندگان و طراحان وب سایتها و همچنین تقویت تفاهم عمومی در مورد مشكلات و راه‌حلهای بالقوه در میان دست‌اندر‌كاران برای توافق بر سر مجموعه‌ای هسته(۲۰) از عناصر ابر‌داده‌أی برای توصیف منابع شبكه‌أی(۲۱) بود. در واقع این گرد‌همایی تلاش داشت تا به ارائه الگویی ساده و منعطف از ابر‌داده برای بهبود جستجوی منابع بپردازد.مهمترین دستاورد این كارگاه ارائه ۱۳ عنصر ابر‌داده‌أی بود كه به مجموعه عناصر ابر‌داده‌أی دابلین كور
(۲۳)مرسوم شد. این عناصر برای تسهیل جستجوی منابع اطلاعاتی در محیط شبكه اینترنت تدوین شد.
این عناصر اولیه عبارت بودند از:
۱-موضوع - عنوان
۳- مولف یا پدید‌آورنده
۴-ناشر
۵- سایر همكاران
۶-تاریخ
۷-نوع منبع
۸-شكل یا قالب
۹-شناسه‌گر یا مشخص‌كننده
URL)۱۰ـ ) ارتباط یا رابطه با سایر منابع
۱۱- منبع اصلی
۱۲-زبان
۱۳-پوشش
در آوریل سال ۱۹۹۶ دومین كار‌گاه دابلین‌كور توسط اوسی‌ال‌سی و اداره شبكه‌سازی كتابداری و اطلاع‌رسانی انگلستان(۲۴)در دانشگاه وارویك انگلستان تشكیل شد . بر‌آیند این كار‌گاه پیشنهاد ساختار نمونه‌أی برای عناصر دابلین‌كور و رهنمود‌ها و چهارچوبی برای تولید ابر‌داده بود كه به چهارچوب وارویك(۵۲) معروف شد .
در سپتامبر سال ۱۹۹۶ ائئلاف اطلاعات شبكه‌أی (۶۲)و او‌سی‌ال‌سی سومین كارگاه ابرداده‌أی دابلین‌كور را بر‌گزار كردند. دستاورد عمده این كار‌گاه توسعه و گسترش ۱۳ عنصر ابرداده‌ای به ۱۵ عنصر و بازنگری و تجدید نظر در مورد عناصر برای توصیف منابع غیر متنی شبكه بود.
●مجموعه عناصر قالب ا‌بر‌داده‌ای دابلین‌كور
همانطور كه اشاره شد تداوم و پویایی عناصر ابر‌داده‌ای قالب دابلین كور و كاربرد پذیری آن در كشور‌های مختلف از جمله عوامل توفیق و گسترش این قالب به شمار می‌آید. مجموعه عناصر ابر‌داده ای دابلین‌كور تاكنون به بیش از بیست زبان زنده دنیا ترجمه شده است. لذا با توجه به اهمیت مجموعه عناصر ابر‌داده‌ای دابلین‌كور و گسترش و بین‌المللی شدن آن در جدول ذیل مجموعه ۱۵ عنصر ابر‌داده‌ای این قالب بر اساس آخرین ویرایش آن ارائه می‌شود.
۲-قالب ابر‌داده‌ای خدمات مكان‌یاب اطلاعات دولتی
Government Information Locator Service ) GILS WWW.gils.Net/Index.Html
این قالب ابر‌داده‌ای توسط دولت فداران آمریكا و به منظور ارائهٔ ابزاری برای مكان‌یابی اطلاعات مناسب نهاد‌ها و ادارات دولتی در سال ۱۹۹۴ شكل گرفت. ساختار این قالب به واسطهٔ تأثیر‌پذیری آن از قالب مارك و استانداردZ ۳۹/۵۰ نسبتا پیچیده است. اگر‌چه كورد‌های این قالب می‌تواند توسط افراد آموزش ندیده تهیه شود، اما قالب آن امكان تهیه ركورد‌های پیچیده وغنی را فراهم می‌سازد. تأثیر‌پذیری این قالب از مارك(۲۷) امكان یكپارچه‌سازی مارك با قالب خدمات مكان‌یابی اطلاعات دولتی را میسر می‌سازد. عناصر توصیفی اصلی در قالب ابر‌داده‌ای خدمات مكان‌یاب اطلاعات دولتی از: شامل عنوان، مؤلف، تاریخ نشر، محل نشر، چكیده، برنامهٔ اداره، توصیف منبع می‌باشد. برای توصیف موضوعی در قالب گزینه‌هایی چون نمایهٔ موضوعی كنترل شده، اصطلاحنامهٔ موضوعی، اصطلاحات موضوعی كنترل نشده، اصطلاحات كنترل شده و نمایهٔ موضوعی محلی وجود دارد.عناصر داده‌ای این قالب برای ارائه اطلاعات تماس عبارت‌اند از: نام تماس، سازمان تماس، آدرس خیابان تماس، شهر، ایالت، كد پستی، كشور، آدرس شبكه، ساعات كار، تلفن نمابر.
عناصر داده‌ای مدیریتی در قالب مكان‌یابی اطلاعات دولتی عبارت‌اند از:تاریخ اخرین اصلاحات، تاریخ باز‌نگری ركورد، پدیدآورندهٔ اثر، شناسگر كنترل، شناسگر اصلی كنترل، منبع ركورد و شمارهٔ طرح.عناصر داده‌ای برای توصیف منبع اطلاعات و یا ركورد‌ها عبارتند از: هدف، دسترس پذیری شامل نام توزیع‌كننده، سازمان توزیع كننده، آدرس خیابان توزیع‌كننده، شهر توزیع‌كننده، ایالت و استان توزیع‌كننده، كد‌پستی و كشور توزیع‌كننده، آدرس شبكه‌ای توزیع‌كننده، ساعات كار توزیع‌كننده، تلفن و نمابر توزیع‌كننده، منابع داده‌ها و ركورد‌ها.
عناصر داده‌ای قالب مكان یابی اطلاعات دولتی برای شرایط دسترسی و محدودیتهای قانونی ركورد‌ها عبارت‌اند از: دسترس‌پذیری شامل فرایند سفارش(اطلاعات سفارش، هزینه، اطلاعات هزینه)
محدودیتهای دسترسی شامل محدودیتهای كلی دسترسی، كنترل اشاعه توسط پدید‌آورندهٔ منبع، كنترل رده‌بندی امنیتی، مدت زمان دسترس‌پذیری، (زمان دسترس‌پذیری)۳- قالب ابرداده طرح كد‌گذاری متن
Text Incoding Intivative )TEI WWW.tei-c.org/guidelines۲/index.html
رهنمود‌های طرح كد‌گذاری متن در سال ۱۹۹۴ در نتیجه یك طرح تحقیقاتی بین‌المللی كه در سال ۱۹۸۷ آغاز شده بود، منتشر شد. هدف اصلی از این طرح تعیین مجموعه‌ای از رهنمود‌های كلی برای نمایش منابع متنی الكترونیكی به گونه‌ای است كه محققان هر رشته قادر به تبادل و استفادهٔ مجدد از منابع مستقل از نرم‌افزار، سخت افزار و عرصهٔ كاربرد باشند. سه نهاد انجمن رایانه و علوم انسانی، انجمن زبانشناسی و رایانه و انجمن كاربرد رایانه برای متون ادبی و زبانشناسی مسئول طراحی و توسعه طرح كد‌گذاری متن بوده اند. سطح دشواری تولید سر‌عنوانهای۲۸ طرح كد‌گذاری متن بستگی به میزان اطلاعات جزئی وارد شده در سر عنوانهای این طرح و انطباق محتوا با قواعدی چون قواعد انگلو آمریكن دارد.طرح كد‌گذاری متن بر اساس زبان استاندارد نشانه‌گذاری عمومی(SGML) توسعه یافته است و ویژگی‌های متن بر اساس این زبان توصیف می‌شود.
●مجموعه عناصر طرح كد‌گذاری متن
عناصر طرح كد‌گذاری متن به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
۱-مجموعهٔ هسته: عناصری كه در مورد همهٔ منابع كار برد دارد.
۲-مجموعه پایه: عناصر داده‌ای كه برای دستهٔ خاصی از اسناد و مدارك مانند شعر، نثر و یا نمایشنامه كاربرد دارد.
۳-مجموعه ضمیمه: عناصر داده ای مناسب برای توصیف جزئی و یا خاص منابع مختلف.
۴-مجموعه كمكی: عناصری با نقش‌های خاص
هر یك از سر‌عنوانهای طرح كد‌گذاری متن دارای عناصر توصیفی به صورت مجموعه ای از نشانه
(۲۹)است كه شامل چهار جزء اصلی است. این اجزاء عبارت‌اند از:
۱-عنصر توصیف فایل(File Description) كه در تمامی سر‌عنوانهای طرح كد‌گذاری متن وجود داردو شامل توصیف كتابشناختی كامل یك فایل الكترونیكی می‌شود.
توصیف فایل شامل عناصری چون شرح عنوان، شرح ویرایش، گسترهٔ شرح انتشار، شرح فروست (۳۰)یادداشت و شرح منبع می‌شود.
۲-عنصر توصیف كد‌گذاری(Encoding Discription)
این عنصر برای مستند سازی رابطه میان یك متن الكترونیكی و منبع یا منابعی كه این متن از آن اخذ شده به كار می‌رود. این عنصر شامل اجزایی چون توصیف طرح، توصیف اصول تحریر، توصیف ارجاع و توصیف رده می‌شود.
۳-توصیف پروفایل(Profile Description) كه توصیف دقیقی از جنبه‌های غیر كتابشناختی یك متن به ویژه زبان یا زبانهای فرعی مورد استفاده، وضعیت انتشار اثر و همچنین رده‌بندی موضوعی ارائه می‌دهد. این عنصر شامل اجزایی چون توصیف خلق اثر، كاربرد زبان و رده متنی می شود.
۴-توصیف باز‌نگری(Revision Description) كه به طور خلاصه تاریخچه باز‌نگری یك فایل را ارائه می‌دهد. توصیف باز‌نگری شامل اجزایی چون تاریخ بازنگری، مسئولان بازنگری و نیز نوع بازنگری می‌شود.
قالب ابر‌داده‌ای طرح كد‌گذاری متن همچون قالب مارك به توصیف هویتهای فیزیكی گرایش دارد و هیچگونه ملاحظه‌ای در مورد رهنمود‌های توصیف خدمات را در بر ندارد. همچنین برای توصیف اطلاعات مربوط به مكان‌یابی در سر‌عنوانهای آن اجزایی پیش‌بینی نشده‌است.برای شماره‌های راهنما و یا ادرس الكترونیكی نیز امكانی فراهم نمی‌آورد.در طرح كد‌گذاری متن هیچ تمهیدی برای تعیین سر‌شناسه(۳۱صورت نگرفته است و همچنین قالب نام اشخاص نیز توصیف نشده‌است. در این قالب ابر‌داده‌ای، ملاحظات مدیریت چون اطلاعات آدرس پایانه میزبان(۲۳) نیز در نظر گرفته نشده است. از جمله دیگر مشكلات این الگوی ابر‌داده‌ای فقدان پروتكلهای اینترنتی(۳۳) برای جستجو و باز‌یابی سر‌عنوانهای طرح كد‌گذاری متن است. در حال حاضر این قالب بیشتر برای آرشیو‌های علوم انسانی كار‌برد دارد.

یادداشتها
۱.search engines
۲.meta data
۳.Elements
۴.World wide web
۵.Description
۶.Navigative
۷.Catalougs
۸.Web browser
۹.Internet explorer
۱۰.Net scaps
۱۱.users
۱۲.Accessable
۱۳.Digital lmages
۱۴.Format
۱۵.Indentifer
۱۶.Hyper text mark up languge ( html )
۱۷.Extensible mark up languge ( xml )
۱۸.Standardized Generalized Mark up languge ( SGml )
۱۹. Web pages
۲۰. Online computer liberary center . (oclc ) : www.oclc.org
۲۱. core
۲۲. Networked Resourced
۲۳. Dubline core meta data element set
۲۴. United kingdom office of library and information Networking
( ukoln ) : www.Ukoln.Ac.Uk .
۲۵. Warwick Fram work
۲۶. Coalition for Networked Information ( CNI )
۲۷. Machinnc Readable cataloging (marc )
۲۸. Headers
۲۹. Tag
۳۰. Series
۳۱. Main Entry
۳۲. Host
۳۳. Internet protocols
منابعی برای مطالعه بیشتر
۱.Digital Libraris : meta data Resources. Available at:www.Ifla.org/II/metadata.htm
۲.cataloging: metadata. Available at:www.Itcompany.Com/Inforetiever/Cat-meta.htm .
۳.metadata.Available at: www.bubl.ac.uk/link/m/metadata.htm
۴.List of metadata intiatives.Availible at: www.personal.umich/edu/juheim/alcts/bibacces.htm .
۵.cataloging and meta data Resources.Available at: http://slis.cua.edu/ihy/catmeta.htm
۶.Links to meta data web peges. Available at: http://orc.dev.oclc.org:/metamarda-۱
منابع و مأخذ
۱-شیری، علی‌اصغر. ابر‌داده‌ها و تأثیر آن بر فهرستهای ماشین‌خوان.
فهرستهای رایانه‌ای: مجموع مقالات همایش كاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای در كتابخانه‌های ایران. (۲۷ و ۲۸ آبان ۱۳۷۸) به كوشش رحمت‌الله فتاحی. –مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد؛ تهران؛ مركز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی‌جهاد سازندگی، ۱۳۷۹.
ص ۱۲۶-۱۳۷
۲. Digital libraries: Metadata Resources.[ online] available at: < www.Ifla.org/II/Metadata.htm >[ Accessed in ۲۱ may ۲۰۰۳]
۳.Heery Rachel. Review of metadata formats.]on line[ available at:< www.ukoln.ac.uk/metadata/review> [accessed in ۱۵ APR ۲۰۰۳]
۴.Dubline core meta data initiative overview at:< www.dublinecore.org/overview >[Accessed in ۲۵ NOV ۲۰۰۳]
۵.Dublin core meta data Element set.] online[ available at: < www.dublinecore.org/document/dces > [Accessed in ۲۵ NOV ۲۰۰۳]
۶.Global Information loacator service (GILS). ] online[ Available at : < http://www.gils.net/Index.html >[ Accessed in ۱۲ oct ۲۰۰۳]
۷.Text encoding Initivative ) TEL ( [ online] Available at: www.tei–c.org/guidelines۲/Index.html Accessed In] ۲۱ NOV ۲۰۰۳[
۸.What is metadata? [ online] Available at:< www.alexandria.Ucsb.edu/public-documents/metadata>[Accessed In ۱۷NOV ۲۰۰۳ ]
۹- meta data why should we care. ] online[ Available at:< http://content.lib.washington.edu/METADATA>[Accessed in ۲۳ oct ۲۰۰۰۳ ].
تألیف : سید حسین محمدی
كارشناس كتابداری دانشگاه علامه طباطبایی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران