راهنمای جابجایی و نگهداری میگوی پرورشی

میگو به عنوان یكی از منابع پر ارزش غذایی در جهان محسوب می شود كه دارای ارزش غذایی بالا از یك سو و دارای ارزش اقتصادی فراوانی از طرف دیگر می باشد. با توجه به افزایش جمعیت در جهان و نیاز به تامین پروتئین مورد نیاز, صنعت پرورش میگو نیز از رونق خوبی برخوردار گردیده است. در كشورما هم از سال ۱۳۷۱ این صنعت آغاز و تولید اقتصادی آن از سال ۱۳۷۴ در مساحتی به وسعت ۱۸۲ هكتار آغاز شد .با توجه به دارا بودن پتانسیل های موجود در كشور و سیر صعودی پرورش میگو میزان تولید میگو در سال ۱۳۸۰ به ۶۲۷۰ تن رسیده است كه بخش عمده ای از میگوی تولیدی توسط شركتهای فرآوری به خارج از كشور صادر می گردد, از آنجا كه میگو در مقایسه با اغلب مواد غذایی بسیار سریع فاسد می گردد و مواردی چون لكه سیاه , شكستگی , جداشدن سر و سینه . نرم شدن بافت و سایر تغییرات ارگانولپتیك حین صید تا فرآوری نهایی محصول ضایعات و خسارات اقتصادی به سرمایه گذاری بخش میگـــو وارد می نماید لذا باید برای حفظ این محصول با ارزش تلاش كرد. هندلینگ صحیح و رعایت اصول بهداشتی از مزرعه تا كارخانه فرآوری می تواند تا حد قابل قبولی از میزان ضایعات كم كند و امكان حضور موفق تر در بازارهای جهانی را فراهم آورد.
۱- عملیات قبل از برداشت میگو :
عملیات لازم برای آماده كردن شرایط مناسب در میگوها از یك هفته قبل از صید به شرح زیر آغاز می شود:
ـ هفت روز قبل از صید :
ارتفاع آب به اندازه ۳۰ درصد كاهش می یابد و سپس در مدت كوتاهی( باید مطمئن بود كه امكان آبگیری مجدد را در مدت حداكثر ۲ تا ۳ ساعت داریم ) مجدداً به ارتفاع اولیه رسانده می شود این عمل باعث پوست اندازی اجباری در میگوها می شود ( لازم به ذكر است كه پوسته ها قبل از انجام این كار باید سخت باشد). در هنگام كاهش ارتفاع آب هواده ها حتماً باید خاموش شوند كه میگوها شوك حاصل از تعویض آب را درك كنند.معمولاً پوسته بعد از ۳ تا ۵ روز مجدداً سخت خواهد شد.
ـ شش روز قبل از صید : ۲۰ درصد آب استخر كاهش پیدا می كند.
ـ پنج روز قبل از صید :
۱۵ درصد تعویض آب و استفاده از ۲۰۰ كیلوگرم كربنات كلسیم در هر هكتار و استفاده از جیره غذایی(مخلوط گوشت صدف ,‌گوشت خرچنگ ,‌پوست گاو ( حاوی Collagen می باشد و باید جوشانده شده و سپس قطعه قطعه شود). برای وعده ۶ بعد از ظهر به میزان ۲ برابر غذای كنسانتره مورد مصرف در این وعده: استفاده از پوست گاو و غذای تر مطابق فرمول غذایی فوق برای ایجاد رنگ مطلوب قرمز پس از پخت میگو می باشد برای این منظور می توان از رنگدانه نیز استفاده كرد رنگ قرمز میگو پس از پخت بدلیل رنگدانه فتوگزانتوفیل می باشد كه میگوی سفید هندی فاقد آن است و بعد از پخت به رنگ زرد كمرنگ در می آید.
رنگدانه فوق را می توان از كریل استخراج كرد و یا از خون استفاده نمود برای این منظور ابتدا خون جوشانده می شود تامنعقد شود سپس چرخ شده و خشك می گردد در صورتی كه نخواهیم از مواد جانوری استفاده كنیم می توان از بتا كاروتنوئید استفاده كرد.
ـ چهار روز قبل از صید :۱۰ درصد تعویض آب و غذادهی مطابق فرمول روز پنجم
ـ سه روز قبل از صید : مطابق روز قبل
ـ یك روز قبل از صید :
در صورتی كه قصد دارید در طول شب میگوها را برداشت نمایید اقدام به تغذیه میگوها در صبح به عنوان آخرین وعده غذایی بنمایید و وعده های بعدی را قطع نمایید. در صورتی كه قطع غذادهی برای مدت طولانی تری باشد میگوها اقدام به هم جنس خواری و یاخوردن لجن بستر می كنند كه هر دو مورد مطلوب نخواهد بودو از طرفی میگوها انرژی لازم را برای حركت همراه جریان آب را نخواهند داشت كه این امر صید را بامشكل مواجه خواهد ساخت . البته در استخرهای وسیع تر مانند ۵ هكتاری در صورت قطع غذادهی چند روز قبل از صید با توجه به ذخیره غذایی در این نوع استخرها مشكل كمتری بروز خواهد كرد. ولی در شرایط ایران و با توجه به ابعاد استخرها در صورت قطع چند روزه غذا میگوها اقدام به هم جنس خواری خواهند كرد . ( تخلیه رودهها در عرض ۴ ساعت انجام خواهد شد كه این امر فساد میگو را به تاخیر خواهد انداخت).
همچنین قبل و در حین برداشت میگو ,‌پرورش دهندگان باید موارد ذیل را مورد توجه قرار دهند.
۱ـ نمونه گیری , برای محاسبه تعداد میگوهای بدون پوست.
پوسته میگو باید سخت بوده و بطور منظم در طول برداشت محصول كنترل شود. هر سبدی كه از استخر پرورش میگو خالی می شود باید حدود ۱۵ كیلوگرم میگو داشته باشد. از هر ۱۰ سبد ( ۱۰۰ میگو)‌باید نمونه گیری بعمل آید. میزان میگوهای بدون پوست یا پوست انداخته , پس از محاسبه باید كمتر از ۵% باشد.
۲ـ آزمایشهای ارگانولپتیكی برای اطمینان از عدم وجود بوی لجن یا جلبك
۳ـ سایز گیری ,‌برای اینكار میانگین ۳ تا ۵ كیلوگرم میگو توزین و شمارش می شوند.
در مرحله برداشت باید دقت كرد كه تا حد امكان از ایجاد استرس در میگوها جلوگیری شود.
۲- روش برداشت ( صید ) از استخر:
پس از فراهم نمودن مقدمات صید و انجام عملیات مقدماتی در هفته آخر در روز پیش بینی شده صید به شرح زیر انجام می شود:
ـ قبل از بالا آمدن آب در زهكش (‌شروع مد) اقدام به نصب توری می شود. از محكم بودن توری و چسبیدن قاب آن به كف و دیواره ها كاملاً باید مطمئن شد.
ـ ۵۰ درصد ارتفاع آب استخر در فاصله ۲ تا ۳ ساعت مانده به مد بالا , كاهش می یابد. علت این نوع صید اطمینان از وجود آب در كانال آبرسان در صورت ایجاد مشكل و نیاز به آبگیری مجدد می باشد.
ـ در هنگامی كه ارتفاع آب در زهكش حدود ۳۰ سانتی متر بالاتر از سطح استخر می باشد با برداشتن شاندورهای بالایی خروجی و نصب توری آب از زهكش به سمت استخر جریان می یابد. این ریزش آب باعث جذب میگوها به سمت خروجی می باشد چرا كه میگوها عادت دارند به سمت جریان شنا كنند با كاهش ارتفاع آب در زهكش به واسطه جزر ,‌به محض مساوی شدن ارتفاع آب در زهكش و استخر اقدام به برداشتن تمامی شاندروها تا پایین و هدایت میگوها به توری صید می نماییم. در این هنگام ارتفاع آب در زهكش حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر خواهد بود. پرسنل مستقر در كنار تور ( در زهكش) به صورت مرتب و با جمع شدن ۱۵ تا ۲۰ كیلو اقدام به انتقال میگوها به بالای دیواره می كنند. این روش صید تا خروج كامل آب از استخر ادامه پیدا می كند و در واقع با خروج آب از زهكش صید نیز به پایان می رسد. نكته قابل توجه در صید میگو این است كه حتی المقدور از بستن مجدد دریچه خروجی در حین صید اجتناب شود چرا كه این عمل باعث پخش میگوها و فرار آنها از سمت خروجی خواهد شد.با توجه به تمایل میگوها در سن برداشت به مهاجرت به سوی دریا و حركت همراه با جزر میگوها به شكلی طبیعی همراه با جزر از خروجی خارج شده و در توری صید به دام می افتند. با این روش :
اولاً: میگویهای بیشتری به این شكل همراه با جریان آب بدون ایجاد شكستگی و یاتخریب پوسته در تور به دام می افتند.
ثانیاً : با توجه به جریان آرام آب خروجی همراه با جزر امكان پاره شدن توری كاهش می یابد.
ثالثاً: امكان جداكردن درصد بالایی از میگوهای ناخواسته ( سفید) به لحاظ خروج سریع تر آن نسبت به سفید هندی ( با توجه به رشد سریع ترین گنادها در میگوی سرتیز و تمایل بیشتر برای مهاجرت ) امكان پذیر است.
۳- عملیات پس از برداشت :
۱-۳- سردسازی میگو
سبدهای پر از میگو را باید بلافاصله در محلول آب و یخ به مدت حداكثر ۲ دقیقه فروبرد در اینجا , هدف كشتن میگوها نیست بلكه هدف سردكردن (‌خواب كردن) آنها است این نوع خنك سازی از بیرون پریدن میگوها از سبد جلوگیری كرده اما باعث كشته شدن میگوها نمی شود.نتایج ارزیابی های ارگانولپتیك تیمارهای مختلف در میگوی سفید نشان داده كه تأخیر یك و دو ساعته در سردسازی موجب افزایش سرعت افت كیفی از درجه یك به درجات پائین تر و همچنین كاهش عمر ماندگاری نهایی میگوها در مقایسه با تیمار بدون تأخیر می گردد.بر اساس این بررسیها، میگویی كه بلافاصله پس ازصید یخ گذاری می شود تا شش روزدرجهء ۱وتا پانزده روز درجهء۲وتا بیست دو روز درجهء۳ محسوب گردیدو یك ساعت تاخیر در یخ گذاری میگو ، عمر ماندگاری نهایی محصول را به مدت ۴ روز كاهش داده و اگر این تاخیر ۲ ساعت باشدعمر نگهداری محصول به مدت ۵ روز كاهش می یابد به علاوه در همین مدت نیزافت كیفی محصول از درجهء ۱ به درجات ۲و۳با سرعت بیشتری اتفاق می افتد كه منجر به وارد آمدن زیانهای اقتصادی به سرمایه گذاران و زحمت كشان بخش تولید میگوی كشور خواهد گردید.۲-۳ غوطه وری در محلول متابی سولفیت سدیم :
یكی از مهمترین مراحل در عمل آوری میگو به لحاظ بالا بردن كیفیت محصول مرحلهء غیر فعال نمودن آنزیم پلی فنل اكسیداز به روش شیمیایی می باشد. این آنزیم كه به میزان فراوان در بافت میگو وجود دارد به عنوان كاتالیزكننده واكنش تبدیل اسید آمینه تیروزین به رنگدانهء غیر محلول ملانین و ایجاد لكه سیاه(black spot ) در میگو شناخته شده است . متابی سولفیت سدیم نوعی تركیب شیمیایی احیاء كننده است كه نقش غیر فعال نمودن آنزیم پلی فنل اكسیداز را ایفاء می نماید. بنابر این برای جلو گیری از ایجاد لكهء سیاه در میگو، از محلول متابی سولفیت سدیم مرغوب (‌باخلوص بیش از ۹۵% ) استفاده كنید. كیسه های متابی سولفیت باید در شرایط مناسب و طبیعی نگهداری شود (‌عدم وجود رطوبت ,‌حداكثر دمای ۲۵ درجه سانتی گراد) به عنوان مثال چنانچه محصول به مدت ۸ دقیقه در محلولی با غلظت ۱۰% (ppm ۰۰۰/۱۰۰) از متابی سولفیت در دمای ۰c ۵-۰ غوطه ور شود. پس از این غوطه وری حدود ppm ۱۱۸ متابی سولفیت جذب میگو می گردد. در ادامه جدول و نمودار میزان نفوذ متابی سولفیت سدیم دربافت میگوی پرورشیp.Indicus را در زمانها و غلظتهای مختلف در دمای ۰c ۵-۰ درجه سانتی گراد آمده است.در كنار مرزعه برای آماده سازی این محلول ,۱۰ كیلوگرم پودر متا بی سولفیت را با ۱۰۰ لیتر آب استخر پرورش میگو مخلوط كنید . در صورت عدم دسترسی به ترازو, توصیه می شود از چند كیسه ۱۰ كیلویی خالی كه قبلاً در كارخانه تهیه شده است بهره بگیرید. برای تسریع در كار توصیه می شود كه پودر متابی سولفیت را قبلاً در سطل ۲۰ لیتری آب خالی كرده با وسیله ای مناسب و بهداشتی مخلوط كنید.برای پایین بودن دمای محلول تا پایین تر از ۵ درجه سانتی گراد باید از یخ فراوان استفاده كرد. میزان یخ مورد استفاده باید با توجه به حجم نهایی محلول تنظیم شود . میزان نهایی محلول باید بحدی باشد كه سطح فوقانی میگوهای غوطه ور در مخزن را كاملاً بپوشاند.
براساس طراحی مخزن مورد استفاده سطح صحیح محلول نهایی را علامت گذاری كنید. بعنوان مثال , تصور كنید كه حجم مورد نظر ۴۰۰ لیتر است . مخزن را باید با حدود ۲۰۰ لیتر (۵۰% حجم نهایی )‌آب استخر پرورش میگو پركنید،آنگاه یخ فراوان به محلول اضافه كرده و با افزودن آب استخر میزان محلول را تا سطح علامت گذاری شده افزایش دهید و سپس عملیات غوطه ور سازی را انجام دهید.
پس از حل نمودن این ماده شیمیایی در آب میزان زیادی گاز SO۲ تولید می گردد كه در صورت سردبودن آب میزان انحلال این گاز در آب افزایش یافته و گاز كمتری از سطح حوضچه های حاوی متابی سولفیت سدیم متساعد می شود.
ـ‌میزان استفاده از محول متابی سولفیت سدیم و روش غوطه وری به نسبت یك به یك می باشد ,‌بدین معنی كه محلول ۴۰۰ لیتری اشاره شده فوق برای غوطه ور ساختن ۴۰۰ كیلوگرم میگو می باشد. پس از آن باید محلول را تخلیه و محلول تازه ای فراهم نمود.
توجه : قانون اولین صادره از اولین وارده باید با توجه به زمان عوطه وری (‌برای مثال ۲ دقیقه و ۸ دقیقه ای میگو در محلول یخ و آب و محلول متا بی سولفیت ) براحتی می توان دریافت كه ظرفیت مخزن متابی سولفیت چند برابر ظرفیت مخزن خنك سازی است.میزان نفوذ متابی سولفیت سدیم در بافت میگوی پرورشی گونه p. Indicus در مدت زمانهای ۳، ۵ و۸ دقیقه غوطه وری در محلول متــابی سولفیت با دمای ۰ تا ۵ درجــــه سانتی.
۱-۲-۳- مواردی كه در هنگام كار با متابی سولفیت سدیم بایستی رعایت گردد:
متابی سولفیت سدیم باید در انباری جداگانه و خارج از سالن عملی و در محیطی خشك باتهویه مناسب و مجزا نگهداری گردد.هیچگاه نباید متابی سولفیت سدیم را در تماس مستقیم با هوا یا رطوبت قرارداد زیرا این كار باعث كاهش خلوص (purity) و نقصان عملكرد متابی سولفیت سدیم می شود.میزان مورد نیاز متابی سولفیت سدیم را باید پس از توزین در انبار بوسیله كیسه های پلاستیكی ضخیم و به صورت سربسته به محل مورد نظر حمل گردد.در هنگام وزن كشی و كار با متابی سولفیت سدیم باید حتماً از دستكش و ماسك مناسب استفاده گردد زیرا این ماده شیمیایی در غلظتهای بالا باعث ایجاد حساسیت شدید در پوست و مخاطات دستگاه تنفس می گردد.از تماس مستقیم این ماده با بافت ملتحمه چشم باید جلوگیری نمود و در صورت تماس این ماده با چشم باید سریعاً با میزان زیادی آب سرد شستشو گردد.افرادی كه به طور مستمر در تماس با این ماده می باشند بعلت اثرات شدید آن بر روی دستگاه تنفس و حنجره باید حتماً به طور روزانه شیر و آب میوه تازه استفاده نمایند تا اثرات این ماده را كه باعث خشكی و التهاب حنجره می گردد را كاهش دهند.سالنهای عمل آوری باید دارای تهویه مناسب و قوی باشند تا از تجمع گاز حاصل از متابی سولفیت سدیم در محیط سالن جلوگیری گردد.
۳-۳ جعبه گذاری :
پس از استفاده از متابی سولفیت برای انتقال میگو به سالنهای فرآوری از دو روش می توان استفاده نمود.
۱ )‌مخازن CSW: این مخازن با حجم ۳۰۰ لیتر برای حمل و نقل میگو و ماهیان ریز مناسب بوده و محصول در این مخزن همراه مخلوطی از پودر یخ و آب تمیز و بهداشتی نگهداری و حمل می شود. برای حمل این مخازن از استخر به شركتهای فرآوری نیاز به خودرو با اطاق عایق نمی باشد.
۲ ) جعبه :‌در صورتی كه از جعبه استفاده شود باید دقت كرد كه به اندازه كافی پودر یخ استفاده شود ,‌برای اینكار باید یك لایه پودر یخ در زیر جعبه و سپس میگو را یك لایه در میان با پودر یخ جعبه گذاری نمود و در نهایت باید یك لایه پودر یخ روی جعبه را بپوشاند ,پس از اینكار جعبه ها را باید در خودروهای دارای اطاق عایق قرارداده و به شركتهای فرآوری حمل نمود ، میزان یخ حد اقل به نسبت یك به یك در نظر گرفته شود.
توجه :‌عملیات توزین محصول را در روی خاكریز استخر انجام ندهید زیرا این عمل باعث تاخیر در برداشت صید شده و دمای محصول افزایش می یابد كه نهایتاً كاهش كیفیت میگو را بدنبال خواهد داشت . در صورت نیاز نماینده پرورش دهنده می تواند در كارخانه عمل آوری مورد نظر حضور یافته تا وزن محصول برداشت شده را كنترل نماید . با توجه به دمای بالای هوا در طول روز توصیه می شود كه عملیات برداشت در طول شب انجام گیرد, استفاده از یك چادر برای خنك نگهداشتن میگو در طول روز كافی نیست زیرا درصد قرمز شدن سر میگو (Red head)‌در طول روز افزایش می یابد به عبارت دیگر سرعت تجزیه هپاتو پانكراس بالا می رود .
چنانچه برداشت شبانه صید امكان پذیر نباشد خودروی حمل میگو باید در حداقل زمان و با مقدار كافی پودر یخ میگوها را به شركت عمل آور برساند
خلاصه عملیات هندلینگ میگو در مزرعه
۱- برداشت میگو ( نمونه گیری ,‌آزمایش ارگانولپتیك و توقف تغذیه میگو قبل از برداشت)
۲- خنك سازی (‌غوطه وری در آب ۰c ۵-۰ به مدت ۲ دقیقه)
۳- غوطه وری در محلول متابی سولفیت سدیم ( غوطه وری در محلول متابی سولفیت با غلظت , زمان و دمای معین
۴- انتقال به مخازن CSW یا جعبه (‌میگو در مخزن بایستی با مخلوطی از پودر یخ و آب همراه باشد در صورتی كه از جعبه استفاده شود یك لایه پودر یخ در زیر و رو لایه های میانی میگو پوشانده شود)
۵- بارگیری در خودرو ( برای جابجایی میگوی داخل مخزن عایق شده استفاده از خودروی اتاق عایقدار ضروری نیست ولی در صورت جابجایی میگوی داخل جعبه خودروی اتاق عایقدار لازم است)
۶- انتقال به كارخانه فرآوری (‌خودرو در حداقل زمان ممكن بایستی به كارخانه فرآوری برسد)
تذكر:
۱- غلظت محلول متابی سولفیت سدیم و زمان غوطه وری بر اساس جدول و نمودار ارائه شده محاسبه می شود.
۲- برای هر استخر پرورشی میگو لازم است فرم ملاحظات بهداشتی پیوستی برای مستند سازی تكمیل و در مستندات كارخانه فرآوری بایگانی شود.
منـابـع :
۱- نستوردیاتراس ۱۳۸۰ جزوه آموزشی برداشت میگو اداره كل تكثیر و پرورش
۲- دكتر آزموده , ۱۳۸۰,‌تعیین میزان نفوذ متابی سولفیت سدیم در بافت خوراكی میگوی دریایی گونه غالب استان هرمزگان (P.merguiensis) و میگوی پرورش گونه (P.indicus),‌بندر عباس .۳۹ ص
۳- جلیل حسن كیاده‌,‌ح , ۱۳۸۱ ,‌اثر تاخیرهای یخ گذاری پس از صید بر كیفیت و زمان نگهداری میگوی سفید بندرعباس , مركز تحقیقات آبزیان خلیج فارس و دریای عمان .۱۱ص

افشین فلاح اسكندر پور
[e-mail]

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران