از پشت دوربین تا صندلی کارگردان

با آن كه مقوله «فیلمبرداری» یكی از اركان اصلی در خلق آثار سینمایی به شمار می آید، در سینمای ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است و عمده علاقه مندان به فعالیت در سینما ترجیح می دهند به حوزه هایی همچون بازیگری یا كارگردانی وارد شوند. این رویكرد - البته در بخش كارگردانی - از سوی صاحبان حرفه های دیگر سینمایی همچون بازیگران، تدوینگران و... نیز دیده می شود. فیلمبرداران از جمله سینماگرانی هستند كه در سال های مختلف تاریخ سینمای ایران علاقه مندی خود را به ساخت آثار سینمایی نشان داده اند. این موضوع از ورود سینما به ایران با فعالیت میرزا ابراهیم خان عكاسباشی - كه ابتدا فیلمبردار بود و سپس رژیستور شد - دیده می شود. در سال های پس از انقلاب اسلامی این وضع با شكل دیگری به چشم می آید. در این سال ها سینمای ایران شكوفایی خود را آغاز كرد و جدا از تحول در بخش مضمونی و ساختاری، در زمینه های فنی نیز پیشرفت های بزرگی داشت. ظهور فیلمبرداران با دانش و خلاق همچنین تربیت نیروهای مستعد و جوان از جمله دستاوردهای سینمای ایران در سال های پس از انقلاب به شمار می آید.با وجود این بسیاری از فیلمبرداران ترجیح دادند كه به كارگردانی روآورند و این حوزه را دستمایه تجربه قرار دهند. نگاهی به گذشتگان نشان می دهد بسیاری از فیلمبردارانی كه دست به كارگردانی زده اند همچون برخی صاحبان مشاغل دیگر به حرفه خود بازگشتند و بسیاری از آنان این مسیر را - به سختی - ادامه دادند. شاید موفق ترین فیلمبرداری كه در عرصه كارگردانی می توان مثال زد «بهروز افخمی» باشد و با این حال فیلمبرداران با تجربه ای در یكی دو سال اخیر وارد حوزه كارگردانی شده اند. با اشاره به این كه دغدغه دیرینه فیلمسازی باعث سوق دادن این گروه به كارگردانی شده یا دلایل دیگری همچون كمبود بازار كار، عدم پیشرفت های تكنیكی و كمبود تجهیزات ایده آل و یا هر دلیل دیگری، نگاهی داریم به فعالیت های فیلمبرداران در وادی كارگردانی.
از پشت دوربین، به كنار دوربین
در سال های پس از انقلاب تعدادی از مدیران فیلمبرداری دست به تجربه كارگردانی زدند. برخی از این فیلمبرداران كار خود را پی گرفتند و هر از گاهی به فیلمبرداری نیز پرداختند و برخی دیگر این حرفه را برای همیشه رها كردند. نعمت حقیقی فیلمبردار پیشكسوت سینمای ایران از جمله سینماگرانی است كه دغدغه كارگردانی به سراغش آمد، اما هرگز فیلمش ساخته نشد و به روی پرده نرفت. «فیل در تاریكی» كاری بود كه او در اواخر دهه ۶۰ جلو دوربین برد، اما به دلایلی كار نیمه تمام ماند و او هرگز این تجربه را تكرار نكرد. اسفندیار شهیدی كه با فیلمبرداری فیلم «تشكیلات» ساخته منوچهر مصیری وارد این حرفه شده بود، پس از مدتی فعالیت در حرفه تصویر، فیلم «مرضیه» را ساخت كه تنها تجربه او در كارگردانی تا امروز بوده است. منوچهر حقانی پرست كه با فیلمبرداری «عقود» ساخته علی اصغر شادروان وارد كار فیلمبرداری شده بود، در سال های بعد توجیه، مدرك جرم و جنگلبان را ساخت و پس از آن (از سال ۱۳۶۶) دیگر به سراغ فیلمسازی نرفت. حسن قلی زاده كه آخرین كار فیلمبرداری اش «گزارش مریم» ساخته اسماعیل براری است، فیلم های «تماس شیطانی» و «آسمان پرستاره» را در كارنامه كارگردانی خود دارد.كه فیلم دوم ، شش سال پیش بر پرده سینماها رفت.تورج منصوری نیز كه از آخرین كارهایش در پشت دوربین می توان به «مهمان مامان» ساخته داریوش مهرجویی و «پرونده هاوانا» از علیرضا رئیسیان اشاره كرد، فیلم های هوای تازه، فرار مرگبار و بازیچه را در حوزه كارگردانی دارد كه البته هیچ كدام اثری درخور توجه نبودند. آخرین كار وی «انتخاب» است كه بزودی روی پرده می رود. عطاالله حیاتی كه با فیلمبرداری فیلم «گال» ساخته ابوالفضل جلیلی واردسینما شد، در سال های بعد «كودكانی از آب و گل» و «شهر زنان» را كارگردانی كرد. حیاتی پس از این دو فیلم (از سال ۷۷) دیگر فیلمی را كارگردانی نكرد.نام مازیار پرتو فیلمبردار با سابقه ای كه كار خود را از سال ۱۳۴۳ آغاز كرده، در سال های پیش از انقلاب با عنوان كارگردان در سه فیلم «مردان روزگار»، «پخمه» و «گرگ بیزار» دیده می شود، اما فعالیت وی پس از انقلاب در كارگردانی (به همكاری با نصرالله زمردیان) در فیلم «خبرچین» خلاصه می شود. پرتو آخرین بار در فیلم «فوتبالیست ها» (سال ۱۳۷۹) با عنوان مدیر فیلمبرداری حضور داشته است.
فیلمبرداران كارگردان شده در جشنواره امسال
فارغ از این كه چه كسانی فرم تقاضای شركت در جشنواره را پركرده اند، نگاهی به جدول فیلم های آماده نمایش و یا در حال ساخت نشان می دهد كه امسال شاهد ركورد تازه ای از حضور مدیران فیلمبرداری در كسوت كارگردانی خواهیم بود. قدیمی ترین فیلمساز این گروه قطعاً محمود كلاری است كه پس از دریافت جایزه فیلم «ابر و آفتاب» در جشنواره ماردل پلاتای آرژانتین، ناچار شد فیلم دومش «رقص با رؤیا» را در آرژانتین جلو دوربین ببرد. با مشكلاتی كه در حوزه سیاسی این كشور رخ داد فیلم كلاری تا سال گذشته فرم جشنواره را پر می كرد اما آماده نمایش نمی شد، وی كه امسال برای چندمین بار متقاضی حضور در جشنوراه فیلم فجر شده، گفته است كه فیلم به جشنواره خواهد رسید. كلاری جدا از این سه فیلم «پرونده هاوانا» به كارگردانی علیرضا رئیسیان، «یه بوس كوچولو» از بهمن فرمان آرا و «بلیت» ساخته مشترك عباس كیارستمی با كن لوچ و اورمانو اولمی را نیز دارد كه احتمالاً تنها «پرونده هاوانا» در جشنواره به نمایش درخواهد آمد. او در فیلم «كارگران مشغول كارند» ساخته مانی حقیقی هم با عنوان بازیگر حضور دارد. فرهادصبا فیلمبردار با سابقه سینمای ایران نیز با كارگردانی فیلم «عروسك فرنگی» به جشنواره خواهد آمد. او از سال ۱۳۵۰ نیز با مستندهای تلویزیونی كار فیلمبرداری را آغاز كرد و با «تاتوره» در سال ۱۳۶۳ وارد فیلمبرداری سینما شد. «شمعی در باد» و «كاغذ بی خط» از آخرین كارهای او به شمار می آیند. صبا امسال فیلمبرداری فیلم «گاهی واقعی» نخستین ساخته رامین لباسچی هم را انجام داده است.او همچنین تصویربرداری «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» ساخته تقوایی را نیز سال گذشته بر عهده داشت.محمد احمدی، فیلمبردار دیگری است كه با فیلم «شاعر زباله ها» در جشنواره فجر حضور خواهد داشت. احمدی كار سینمایی را با عكاسی و مدیریت تولید آغاز كرد و در عمده آثار تولیدی خانه فیلم مخملباف همكاری داشت. آخرین كار بلند او «غروب شد بیا» ساخته انسیه شاه حسینی است كه سال گذشته در جشنواره به نمایش درآمد. احمدی «شاعر زباله ها» را پیش از این در جشنواره های خارجی به نمایش درآورده است. محمد درمنش، فیلمبرداری كه با «انسان و اسلحه» ساخته مجتبی راعی به سینما وارد شد، در سال های گذشته با با «دوشیزه» و «هیام» در جشنواره فجر حضور داشت و امسال نیز «كاندیداتور» را - كه یك طنز سیاسی چهار اپیزودی است - ساخته است. بایرام فضلی، فیلمسازی كه فعالیت عمده اش به آثار كوتاه اختصاص داشته، در سال های گذشته فیلمبرداری آثار مختلفی را در سینمای بلند برعهده داشته و امسال نیز با مدیریت فیلمبرداری «دم صبح» ساخته حمید رحمانیان احتمالاً در جشنواره حضور خواهد داشت. او در حوزه كارگردانی امسال نخستین فیلمش «حسنك و داس داران» را به روی پرده جشنواره می فرستد.
كارگردانی كه فیلمبرداری كرد
علاقه مندان جدی سینما در ماه های اخیر خبر ساخت فیلم «حافظ» توسط ابوالفضل جلیلی را قطعاً شنیده اند. جلیلی كه حافظ را به خاطر مشكلات مالی و اعتباری نتوانست به صورت سینمایی جلو دوربین ببرد، ناچاراً با قطع DV ساخت و جالب آن كه خود پشت دوربین قرار گرفت. او كه ظاهراً با مشكل اتمام بودجه پیش بینی شده از سوی مراكز خصوصی مواجه شده تا امروز تدوین «حافظ» را آغاز نكرده است، اما امیدواریم فیلم جدیدش به جشنواره برسد تا تجربه او را در عرصه تصویر هم به قضاوت بنشینیم.
افخمی فیلمساز
بهروز افخمی كه امسال درگیر پروژه های مجموعه زندگی امام خمینی (ره) و ادامه ساخت «ته دنیا» بود، احتمالاً «ته دنیا» را در جشنواره شركت خواهد داد. او این فیلم را با عوامل تولیدی محدودی در فرانسه و جشنواره كن جلو دوربین برد و با رفع مشكلات باقیمانده از دوره ۲۰۰۴ كن، ظاهراً امسال آن را در كن ۲۰۰۵ كامل كرده است. افخمی كارگردانی است كه كار خود را با فیلمبرداری فیلم «زیر باران» ساخته نخست سیف الله داد آغاز كرد. او در این فیلم همكار تدوینگر نیز بود و در فعالیت بعدی اش فیلمنامه «دست نوشته ها» را به مهرزاد مینویی سپرد و كار تدوین «آب را گل نكنید» ساخته شهریار بحرانی را نیز انجام داد. او گرچه تجربه تدوین و فیلمنامه نویسی را بعدها تكرار كرد اما فیلمبرداری را (حداقل تا امروز) كنار گذاشت. «ته دنیا» ششمین كار افخمی به شمار می آید.
و فیلمبرداری دیگر در عرصه كارگردانی
داریوش عیاری فیلمبردار با سابقه سینمای ایران، آخرین فیلمبرداری است كه نام او را در ماه های اخیر به عنوان «كارگردان» در اخبار دیده ایم. عیاری كه در نخستین فیلم منیژه حكمت با نام «زندان زنان» تحت عنوان مدیر فیلمبرداری همكاری داشت، در فیلم مستند - داستانی «من، اتاقم و دوستانم» با حكمت همكاری كرده و نام او در كنار كارگردان به عنوان سازنده فیلم دیده می شود. این فیلم كه درباره بیماران روانی است احتمالاً اثری فیلمبردار مؤلف است كه نقش فیلمبردار در روایت فیلم تعیین كننده است. ظاهراً عیاری در فیلم جدید حكمت نیز با عنوان كارگردان همكار حضور دارد. داریوش عیاری (برادر كیانوش عیاری فیلمساز مطرح سینمای ایران) كار خود را با تنوره دیو ساخته برادرش آغاز كرد و در آثار مختلفی عنوان مدیر فیلمبرداری را داشته است.
یك آرزوی كوچك
جشنواره فیلم فجر در راه است. این جشنواره - به عنوان بزرگترین و مهمترین محل بررسی كارنامه سینمای ایران - می تواند تجربیات فیلمبرداران را به عرصه داوری و قضاوت واگذارد. تا نمایش این آثار آرزو می كنیم این گروه آثار قابل توجهی عرضه كرده باشند و برای فیلمبرداران دیگر نیز چنین آرزویی داریم. اما آرزوی بزرگ تر قطعاً برای سینمای ایران ارتقای كیفی حوزه فیلمبرداری است؛ آرزویی كه دور از انتظار نیست اگر...

بهمن عبداللهی

منبع : روزنامه ایران