۱۲ قرن هنرومعماری ایران درحرم رضوی

«در بارگاه امام رضا(ع) هیچ یك از شبستان های وسیع و هیچ گوشه ای از صحن های مزینی كه در اطراف ضریح قرار دارد، خالی از هیجان نیست. با این همه در آنجا هر كسی احساس آرامش و انزوا می كند و تنها جسم افراد است كه در یك جا گرد آمده است. یك زمزمه آسمانی خلأ میان گنبد رنگارنگ و دیوارهای پوشیده از كاشی های سبك صفوی و پوشش مرمرین زمین را كه با قالی های گرانبها فرش شده است، آكنده می سازد و انسان احساس می كند كه در این مقدس ترین زیارتگاه ایران معجزاتی در شرف وقوع است و راه هایی در پیش پای انسان به سوی بهشت قرار گرفته است.»مجموعه بارگاه امام هشتم شیعیان كه پیدایی آن به پیش از شهادت آن حضرت بازمی گردد، اكنون ۱۲۳۳ سال قدمت دارد و این در حالی است كه شهادت امام رضا(ع) در ۱۲۲۳ سال پیش واقع شده است. این مجموعه علاوه بر محوطه اصلی حرم و گنبد طلا در بر دارنده فضاهای وسیع معماری شامل ۲۴ رواق، ۱۰ صحن، ۴ بست، ۳ مدرسه و ۲ مسجد است كه در این میان تنها یكی از مساجد آن یعنی «جامع گوهرشاد» یك صحن، چهار ایوان، هفت شبستان، بیست و دو غرفه و بیست و هشت ورودی دارد و ۳۲ كتیبه تاریخی از سال ۸۲۱ ه- . ق تا دوره معاصر را در خود جای داده است. غیر از اینها مجموعه آستانه مشتمل بر گورستان های وسیعی است كه نامدارترین شاهان، امیران، دانشمندان و هنروران در آنها فرو خفته اند. نامدارانی چون شیخ بهایی، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی، شاه تهماسب صفوی، امیر علیشیر نوایی، عباس میرزای قاجار، میرزا حسین خان سپهسالار و...
موزه های آستانه با ۱۱ گنجینه بزرگ، آنچنان كه «دكتر علی شریعتی» به درستی تصریح می كند؛ جایی است كه «در آن می توان سهم تشیع را در عالم هنر، بخصوص هنر اسلامی به دقت مطالعه كرد.» و بالاخره كتابخانه آستانه با ۳۰ هزار مترمربع زیربنا، ۳۸ هزار كتاب خطی، ۳ هزار قرآن خطی و ۴۰۰ هزار كتاب چاپی، یكی از بزرگترین آرشیوهای تاریخی در ایران و بلكه پهنه جهان اسلام به شمار می آید.
با وجود این، ارزش های تاریخی و هنری نهفته در روضه رضوی در پرتو جنبه های قدسی و آداب زیارتی آن تا حد زیادی به فراموشی سپرده شده و موجب شده است پاره ای از برنامه ریزی ها و اقدامات در این مجموعه سترگ، خالی از دغدغه های مربوط به صیانت از میراث فرهنگی باشد. گفتار حاضر بر آن است تا با نگاهی گذرا به روند پیدایی و تكوین بارگاه هشتمین امام، برخی از جنبه های تاریخی و هنری آن را مورد توجه قرار دهد. شاید همه ما كه چند باری به زیارت قدسی ترین زیارتگاه ایران شتافته ایم با توجه به این جنبه ها دریابیم روضه رضوی جایی است كه به واقع آن را ندیده ایم و باید از نو بدان بنگریم!
حرم مطهر؛ جایی كه پیش از امام رضا ساخته شد
ده سال پیش از شهادت علی ابن موسی الرضا(ع)، «هارون الرشید» خلیفه عباسی برای سركوب شورش «رافع بن لیث» در ماوراءالنهر، از بغداد راهی خراسان شد؛ اما در میانه راه بیمار شد و در نزدیكی قریه سناباد توس در باغ «حمید بن قحطبه طایی» به استراحت پرداخت. حمید بن قحطبه (بر وزن مخمسه) سردار بزرگ جنگ های بنی عباس علیه بنی امیه بود كه بعدها به امارت خراسان رسید و مقر حكومتش باغ و عمارت باشكوهی میان سناباد و نوغان یعنی مشهد امروزی بود. هارون در همین باغ درگذشت و در آنجا به خاك سپرده شد (بهار ۱۹۳ ه- . ق) اندكی بعد بقعه ای بر گور او برافراشتند تا تجلیلی از این بزرگترین خلیفه عباسی باشد.ده سال بعد، هنگامی كه مأمون فرزند هارون، همراه با امام رضا(ع) از مرو به بغداد آمد، در باغ حمید ابن قحطبه و كنار بقعه پدرش فرود آمد. او در همین باغ امام هشتم را مسموم كرد و در بقعه پدرش به خاك سپرد. (صفر ۲۰۳ ه- . ق) از این رو آستانه كنونی امام رضا(ع) مطابق با باغ حمید ابن قحطبه است و محوطه اصلی حرم ایشان، حدود ده سال پیش از شهادتشان شكل گرفته است. اینكه امروزه مزار امام درست در میانه گنبدخانه قرار ندارد، شاید بدین سبب باشد كه بنای اولیه متناسب با گور هارون ساخته شده و در بازسازی های بعدی شكل كلی آن حفظ شده است.جالب آنكه هنوز هم دو متر از دیوار چینه ای بقعه نخستین یا همان بقعه هارون باقی است و بقایای قناتی كه در باغ حمید بن قحطبه جاری بوده، در بخش هایی از حرم مانند رواق دارالذكر مشاهده شده است. گویا این قنات از زاویه جنوب غربی به طرف حرم می آمده.«ابوالفرج اصفهانی» در «مقاتل» می گوید: «مأمون هنگام حفر قبر علی ابن موسی الرضا حضور داشت و گفت: صاحب این نعش به من می گفت: هنگامی كه خواستید برای من قبری حفر كنید، آب و ماهی در آنجا ظاهر خواهند شد، بعد از آنكه مشغول حفر شدند، آبی ظاهر شد و ماهی در آن پدید آمد و بعد آب خشك گردید و رضا(ع) را در آنجا به خاك سپردند.» این روایت به نوعی مؤید تاریخی قناتی است كه هنوز بخشهایی از آن در اطراف حرم و نیز پشت محراب مسجد گوهرشاد وجود دارد.
خرابی و بازسازی؛ داستان همیشگی حرم
از تاریخ آستانه در فاصله سال ۲۰۳ تا نیمه دوم سده چهارم هجری اطلاع دقیقی در دست نیست. اما به نظر می رسد تغییر قابل توجهی در ساختمان بقعه به وجود نیامده. در ابتدای دوره غزنوی «سبكتگین» به گمان آن كه مبادا روضه رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان باشد، حرم امام را ویران كرد، اما فرزندش «سلطان محمود غزنوی» گرچه صبغه ای كاملاً ضد شیعی داشت، از روی تدبیر به مرمت آن همت گمارد و آستانه را اندكی گسترش داد. گفته اند نخستین بار در همین زمان گنبد و مناره ای برای حرم افراشته شد. همچنین مسجد كوچك «بالاسر» از یادگارهای دوره غزنوی است كه بانی آن «ابوالحسن عراقی» بوده است.بعدها در سال ۵۱۰ ه- . ق و به روزگار حكومت سلجوقیان بر اثر نزاعی كه میان شیعیان و سنیان در مشهد و توس پدید آمد، بار دیگر حرم رضوی در روز عاشورا مورد حمله قرار گرفت و ویران شد.
آثار خرابی پس از چند سال به وسیله یكی از علویان به نام «ابوالقاسم احمدبن علی بن احمد علوی حسینی» از میان رفت. قدیمی ترین سنگ مزاری كه از بارگاه امام به دست آمده و از شاهكارهای هنر سنگ تراشی در ایران است، نام همین فرد را به همراه تاریخ ۵۱۶ ه- . ق در بر دارد.۳۲ سال بعد در یورش غزها (غز بر وزن لر، گروهی از تركان آسیای مركزی) به خراسان، دوباره خساراتی به روضه رضوی وارد آمد كه توسط «شرف الدین ابوطاهربن سعد بن علی قمی» از عمال حكومت سلجوقی به سال ۵۵۶ ه- . ق ترمیم شد و ازاره حرم با كاشی های بسیار نفیس كه هنوز باقی هستند، زینت یافت. گفتنی است ریشه تاریخی داستان «ضامن آهو» به همین دوران راه می برد و آن شكارچی كه آهوان از كمندش به حرم امام پناه بردند، فرزند بیمار سلطان سنجر سلجوقی بود. گفته اند او در این واقعه طی مكاشفه ای شفا یافت و از این رو پدرش امر به تجدید بنای حرم داد.از دوره خوارزمشاهیان (۶۲۸ - ۴۹۰ ه- . ق) دست كم سه محراب، یك كتیبه كاشی خشتی بر دیواره حرم و چند كتیبه دیگر در مجموعه بناهای آستانه به جا مانده است. این آثار اگرچه از حیث عددی قابل توجه نیستند، اما به لحاظ نفاست از شاهكارهای هزاسلاتی تلقی می شوند. خصوصاً محراب كه تاریخ آن به سال ۶۱۲ ه- . ق بر می گردد. از ظریف ترین و چشم نوازترین محرابهای موجود در ایران است.خوشبختانه در واقعه حمله مغول به ایران (۶۱۶ ه- . ق) حرم رضوی از معدود بناهایی بود كه به ملاحظه احساسات عمومی ویران نشد و سالم ماندن بخشی از آثار دوره سلجوقی و خوارزمشاهی تا به امروز مؤید این مدعاست. حتی بعدها كه مغولان خوی انسانی گرفتند و آیین مسلمانی اختیار كردند، در رسیدگی به آستانه امام رضا (ع) كوششها به خرج دادند. چندان كه عده ای ساختمان گنبد امام را نه به دوره غزنوی كه به دوره «سلطان محمد خدابنده» از نوادگان چنگیز نسبت داده اند.سده نهم؛ شالوده ای از صلابت
با وجود گسترش آستانه رضوی از دوره غزنوی تا مغول و ایلخانی (سده چهارم تا هشتم هجری) شكوه چشمگیر این مجموعه در دوره تیموریان (سده هشتم) رخ داد. در اطراف حرم، سه رواق از بزرگترین رواقهای آستانه یعنی دارالسیاده، دارالسلام و دارالحفاظ در این دوره ساخته شدند. بانی هر سه این رواقها «گوهرشاد آغا» همسر «شاهرخ» فرزند و جانشین «تیمور لنگ» بود. مسجد گوهرشاد به عنوان یكی از بزرگترین مساجد جامع در گستره سرزمینهای اسلامی نیز از كارهای اوست. این مسجد به دست معماری به نام «قوام الدین زین الدین شیرازی طیان» ساخته و در سال ۸۲۱ رسماً با حضور شاهرخ و گوهرشاد افتتاح شد. «بایسنقر میرزا» فرزند گوهرشاد كه بعدها به سلطنت رسید، در خلق این اثر سترگ نقش قابل توجهی ایفا كرد و به عنوان یكی از بزرگترین ثلث نویسان تاریخ ایران، كتیبه اصلی ایوان مقصوره را به یادگار گذارد.در عین حال شالوده صحن عتیق (انقلاب كنونی) در دوره تیموری و به وسیله «امیر علیشیر نوایی» وزیر دانشمند و هنرپرور «سلطان حسین بایقرا» ریخته شد. ایوان طلای این صحن كه بعدها توسط «شاه تهماسب صفوی» تذهیب و به سال ۱۱۴۶ ه- . ق به وسیله «نادرشاه افشار» طلاكاری شد از آثار امیر علیشیر است. نیز دو مدرسه «پریزاد» و «دودر» در همین دوره شكل گرفتند. اولی به سال ۸۲۰ ه- . ق به همت «پریزاد خانم» از نوادگان «خواجه ربیع» و ندیمه گوهرشاد آغا ساخته شد و دومی به امر «غیاث الدین یوسف خواجه بهادر» از امرای خراسان و به سال ۸۴۳ ه- . ق بنا گردید. همچنین «مدرسه بالاسر» كه برای ساخت «رواق دارالولایه» در دوره اخیر خراب شد، از آثار تیموریان بود. به هر روی میراث این سلسله در آستانه امام رضا (ع) بسیار حایز اهمیت است و هنوز هم پس از گذشت شش سده، سترگ ترین و نفیس ترین آثار مجموعه از آن تیموریان است. برای مثال، «رابرت بایرون» در مقاله هنر ایران درباره زیبایی های صحن مسجد گوهرشاد می گوید: «برای تحسین كردن این حیاط آشنایی با سایر سبكهای [معماری] لازم نیست، چون زیباترین نمونه رنگ در معماری است كه تاكنون پدید آمده است.»
عصر صفوی؛ كمال ظرافت
تا آغاز دوره صفویه گسترش روضه خوانی عمدتاً به دست خاندانهای حكومتگری رخ داد كه به تمامی سنی مذهب بودند و گاه نیز با تشیع ضدیت داشتند. البته قدرت و نفوذ تشیع در خراسان و نیز علاقه عموم مسلمانان به اهل بیت پیامبر در توجه خاندانهای مزبور به آستانه رضوی بی تأثیر نبود. در این میان صفویه (سده دهم تا دوازدهم هجری) نخستین سلسله ای بودند كه به تشیع امامیه در ایران رسمیت بخشیدند و بدیهی است كه در توسعه بارگاه تنها امام مدفون در قلمرو خویش از هیچ اقدامی فرونگذاردند.
سه رواق حاتم خانی، الله وردی خان و توحید خانه از آثار دوره صفویه هستند كه از این سه، رواق هشت گوش الله وردیخان به سبب اسلوب معماری و معرق كاری بسیار ظریف خود در زمره بهترین آثار دوره صفویه قرار می گیرد، هر چند كه به علت قرار گرفتن در انبوهی از فضاهای شاخص معماری كمتر مورد توجه بوده است. در میان صحن های آستانه محوری ترین صحن، یعنی صحن عتیق با این كه شالوده ای تیموری دارد، اما ساختار كنونی اش از دوره صفوی است. سه ایوان شمالی، شرقی و غربی این صحن به روزگار شاه عباس اول (۱۰۳۸-۹۹۶ ه-.ق) بنا شدند و با بهترین آثار موجود در اصفهان برابری می كند. از این گذشته كتیبه هایی از «علیرضا عباسی» و «محمدرضا امامی» دو خوشنویس بزرگ عصر صفوی زینت بخش صحن عتیق است. همچنین طلاكاری گنبد و مناره كناره آن با كتیبه كم نظیری از علیرضا عباسی و پی ریزی بست بالا و پایین به انضمام احداث چند مدرسه در اطراف آستانه از كارهای صفویان است كه گویا در افزودن بر شكوه حرم به رقابتی پنهان با یكدیگر برخاسته بودند.«آرتور پوپ» در كتاب معماری ایران میراث صفویه در آستانه هشتمین امام را چنین وصف می كند: «فضا محدود و سخت فشرده شده و در عین حال سرشار از نسبت های هماهنگ و سازمان دهی دقیق است. هر زاویه و سطحی تأكیدی است بر موقعیت نشانه ای عاری از اشتباه [برای دوری] از مركزیت كه هم توجه و حركت را ناخودآگاه، به خود جلب می كند. انسان در جهان پرشكوهی احاطه می شود كه در آن دنیای امور عادی دور از دسترس و به طرز شگفت انگیزی غیرواقعی می نماید.»
در جست وجوی صلابت و ظرافت
از تاریخ چنین برمی آید كه آثار پس از تیموریان و صفویان، هرگز به ذروه شكوهی كه در این دوران آفریده شد، دست نیافتند. در دوره كوتاه زمامداری تا «نادرشاه افشار» (۱۱۶۰-۱۱۴۸ ه-.ق) ایوان جنوبی صحن عتیق طلاكاری و یكی از دوست داشتنی ترین آثار موجود در آستانه یعنی «سقاخانه اسماعیل طلا» ایجاد شد. ضمن آن كه مناره طلای دیگری بر فراز ایوان شمالی صحن عتیق برافراشته شد.در دوره قاجار (سده سیزدهم و ابتدای چهاردهم) دو رواق «دارالسعاده» و «دارالضیافه» و نیز «صحن نو» (صحن آزادی) به مجموعه بناهای آستانه افزوده شدند. تقریباً همه پژوهشگران هنر و معماری متفق القولند، صحن نو كه در دوره «فتحعلیشاه» (۱۲۵۰-۱۲۱۲ ه-.ق) پی ریزی شد، با وجود چشم نوازی درخور توجه، عاری از صلابت و ظرافت صحن عتیق است. در دوره قاجاریه همچنین آیینه كاری های محوطه اصلی حرم و رواق های گذشته چون دارالسیاده، دارالحفاظ و دارالسلام انجام پذیرفت كه امروزه از ویژگی های بارز آستانه به شمار می آید. اما این كار با مخدوش كردن تزئینات، كاشی كارها و تذهیبات ارزشمند دوره تیموری، صفوی و افشاری صورت پذیرفت. در این جا نیز قاجاریه از سنت خلل ناپذیر خود در دستكاری كردن آثار گذشتگان عقب ننشستند!این رفتار با آثار گذشتگان از دوره پهلوی به بعد به صورت یك الگوی غالب درآمد. در فاصله سال های ۱۳۰۷ تا ۱۳۵۴ ه-.ش گرچه بناهای بزرگی چون ساختمان موزه و كتابخانه، صحن موزه (امام خمینی)، رواق های دارالذكر، دارالشكر، دارالاخلاص، دارالعزه، دارالسرور، دارالزهد، دارالعباده و رواق شیخ بهایی، برج ساعت میان صحن نو و صحن موزه و برج جدید نقاره خانه ساخته شدند، اما ده ها اثر تاریخی مربوط به دوره تیموری تا قاجار یكسره نابود گشتند. از سال ۱۳۵۳ تمام ساختمان هایی كه در شعاع ۴۲۰متری گنبد امام رضا(ع) قرار داشت (به استثنای بناهای آستان) خراب و فلكه بزرگی به دور حرم ایجاد شد كه بخش عمده آن را فضای سبز شكل می داد. بدین ترتیب هكتارها از بافت تاریخی مشهد و آثار باستانی اش با خاك یكسان و حرم رضوی به تمامی از پیكره شهر جدا شد.در دوره بعد از این طرح كنار گذاشته شد و گسترش فضاهای زیارتی به سبب افزایش روزافزون زایران مد نظر قرار گرفت. طی دو دهه اقداماتی به مراتب بیش از اقداماتی كه طی ۱۲۰۰ سال گذشته صورت پذیرفته بود، رخ نشان داد. برای مثال مجموع ساخت رواق های ۱۸ گانه كه تا سال ۵۷ بالغ بر ۲۸۳۸ متر مربع بود به ۱۰۷۱۵ متر مربع رسید و مساحت صحن ها از ۱۹۰۰۰ مترمربع به ۷۱۰۰۰ مترمربع بالغ شد، ضمن این كه ۳۰ هزار مترمربع صحن دیگر در حال احداث است. در این جا نیز نظام تاریخی معماری حرم چندان كه شایسته است مورد توجه قرار نگرفت و بویژه ساخت ایوان ها و مناره های بسیاربلند نه فقط چشم انداز رؤیایی گنبد و مناره های طلا را مخدوش ساخت، بلكه آن ها را به عنوان مركز همه نیروهای قدسی در ارتفاعی كوتاه تر قرار داد. اما این دوره نیز خالی از آفرینش های هنری نبود و پایه و مایه هنر معاصر و معطوف به گذشته را به روشنی بازتاباند.
۱۲قرن هنر و معماری در ۱۳۹ متر فضا
برای جمع بندی نهایی كافی است، تنها آثار موجود در محوطه اصلی حرم را در نظر آوریم. سرداب امام كه با ابعاد ۲‎/۳۰ متر در زیر ضریح قرار گرفته، ده سال پیش از شهادت آن حضرت ساخته شده است. ضریح مبارك شاهكاری است با طراحی «استاد محمود فرشچیان» و پنجمین ضریحی است كه مضجع شریف را در برگرفته است. كاشی های ازاره حرم متعلق به دوره سلجوقی و خوارزمشاهی است و بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال قدمت دارد. از ازاره تا آیینه كاری زیر گنبد، كاشی های معرق دوره معاصر به چشم می آید. پس از آن كتیبه «علیرضا عباسی» بزرگترین خوشنویس عصر صفوی با آیاتی از سوره جمعه زینت بخش حرم شده و تمام حفره گنبد در دوره قاجاریه مقرنس بندی و آیینه كاری شده است. زیر این آیینه گچ بری های ظریف دوره صفویه و تذهیب های افشاریه دفن شده اند!محراب های حرم كه از دوره خوارزمشاهی به یادگار مانده اند و اكنون برای حفاظت بیشتر به موزه منتقل شده اند، افزون بر ۸۰۰ سال قدمت دارند. لایه زیرین گنبد حدود هزار سال پیش ساخته شده و لایه بیرونی آن كه در دوره شاه عباس اول ایجاد شده، در همان دوره طلاكاری و به كتیبه «علیرضا عباسی» و چند دهه بعد به خط «محمدرضا امامی» آراسته شده است.این چنین است كه افزون بر ۱۲ قرن هنر و معماری ایران را در فضایی به وسعت ۱۳۹ متر مربع گردآورده اند!
حمیدرضا حسینی

منبع : روزنامه ایران