تأثیر سازنده اینترنت بر اخلاق کاربران

در این مقاله به تأثیرات مثبت اینترنت بر اخلاق کاربران پرداخته شده است. دیدگاه اتخاذ شده در این مقاله مبتنی بر قابلیت هایی است که به صورت بالقوه در اینترنت وجود دارد و می تواند سبب تسهیل ارتباطات جهانی میان انسانها، از میان برداشتن تبعیض ها در دستیابی به اطلاعات و در نهایت ایجاد جامعه اطلاعاتی جهانی شود. از نظر نویسندگان این مقاله اینترنت علیرغم چهره فناوری – محور[۱] خود می تواند پدید آورنده فضایی باشد که در آن اخلاق و روابط اجتماعی افراد تقویت گردد. معمولاٌ از چنین اخلاقی با عنوان "اخلاق سازنده" یاد می شود. استفاده از اینترنت اخلاق خاص خودش را به شیوه ای خودکار در کاربرانش به وجود می آورد، کاربرانی که در هر لحظه داده یا اطلاعاتی را تولید می کنند. از اینرو "اخلاق اینترنتی" جدای از "اخلاق سازنده" نیست. مقاله حاضر با یادآوری امکان همکاری میان اینترنت و انسان به منظور ارتقای روابط انسانی و اصول اخلاقی نگارش یافته است.
موضوعات اخلاقی معمولاً بر مبنای اصول فلسفی یا دینی جوامع مورد بحث و بررسی قرار می گیرند، مانند اینکه انسان باید با پدر و مادر، همسر و فرزندان خود چگونه رفتاری داشته باشد؟ پیشرفت هایی هم که در حوزه دانش و فناوری روی می دهند، گاهی اوقات روابط میان انسان ها و اصول اخلاقی پذیرفته شده در هر جامعه را به چالش می گیرند. اغلب در رابطه با انسان و ماشین این ایده مطرح می شود که ماشینی شدن جامعه سبب کمرنگ شدن عواطف انسانی و سردی روابط میان انسانها شده است. چنین دیدگاهی در نگاه اول می تواند درست به نظر برسد، اما برای دنیای امروز چندان مصداق ندارد. امروزه اینترنت و کاربردهای گوناگون آن نظیر پست الکترونیکی[۵]، گروههای بحث[۶]، محاوره مستقیم یا اصطلاحاً چت[۷] فرصت های جدیدی را برای آشنایی میان کسانی که هرگز یکدیگر را نمی شناخته اند، فراهم ساخته است و دوستی های جدیدی را از نوع مجازی[۸] بوجود آورده است که گاهی به دوستی های واقعی میان افراد همفکر و همعلاقه منجر می شود. بدین ترتیب می توان انقلاب اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت را بر خلاف انقلاب صنعتی و مظاهر آن که سبب جدایی انسانها از یکدیگر شد، عاملی پیوند دهنده میان عناصر انسانی و نزدیک کننده جوامع انسانی در نظر گرفت و به تعبیری در کنار هر رویداد یا تحول تکنولوزیکی می توان نتایج و تأثیرات مثبتی را نیز مشاهده نمود.
تأثیر اینترنت بر روابط اجتماعی انسانها گستره ای فراتر از ابعاد فردی را در بر گرفته است تا آن حد که در هنگام وقوع بلایای طبیعی و فجایع انسانی عاملی مهم در انعکاس عواطف و احساسات انسانی به شمار می رود. نقش راهبردی اینترنت در دو رویداد بزرگ اخیر یعنی جنگ در عراق و حادثه سونامی[۹] مثال زدنی است. در هر یک از ایندو رویداد، اینترنت جدای از ایفای نقش اطلاع رسانی خود؛ رسانه ای مهم در اعلام موجودیت گروههای مختلف اجتماعی جهت حمایت از آسیب دیدگان و جلب کمکهای مردمی از سراسر جهان بود. بسیاری از کاربران اینترنتی با استفاده از امکانات این رسانه جهانی به کمک نیازمندان شتافتند.هدف از بیان این مطالب ارائه یا القای یک تفکر مثبت اندیش یا خوشبینانه به ذهن خواننده نیست، بلکه تبیین امکان تحقق جامعه اطلاعاتی آرمانی در سراسر جهان است.
شکی نیست که همه کاربران اینترنتی به ارزشها و اصول والای انسانی اهمیتی نمی دهند. هکرها[۱۰] یا راهزنان اینترنتی که با شیوه های مختلف در صدد نفوذ به نقاط مشخصی از اینترنت هستند، از همین نوع کاربران هستند. اصولاً، اینکه در اینترنت چه چیزی پسندیده است یا چه چیزی نا مطلوب است، همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد.حتی در تعاریف قوانین بهره برداری از شبکه کامپیوتری و اینترنت همواره جلب نظر طرفهای ذینفع مطرح بوده است. گاهی اوقات جانبداری های اقتصادی از تولید کنندگان دانش و اطلاعات به حدی می رسد که دیگر "حق"[۱۱] یا به عبارت بهتر ارزشی برای کاربران قائل نمی شوند. این وضعیت در جوامع اقتصادگرایی[۱۲] مانند آمریکا و کشورهای غربی به خوبی مشهود است. کاربران برای برخورداری از خدمات پیوسته اطلاع رسانی مجبور به پرداخت هزینه هایی هستند که چندان واقع بینانه به نظر نمی رسند. گستره اقتصاد آنقدر وسیع شده است که دیگر حوزه اخلاق را هم تحت الشعاع خود قرار داده است. امروزه ثروت و پول تنها ارزش اخلاقی پذیرفته شده در بسیاری از جوامع شده و کلیه روابط انسانی بر اساس همین عامل تنظیم و بر قرار می گردد.اما در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و به ویژه اینترنت، گستره اخلاق درست از لحظه ای آغاز می شود که یک کاربر پشت رایانه شخصی خودش می نشیند و روی دگمه مرورگر اینترنتی[۱۳] کلیک می کند تا به درون جامعه جهانی اطلاعات گام بگذارد ] ۱[. اینکه کسی میهمان اینترنت باشد و برای اولین بار باشد که از این رسانه استفاده می کند، یا از مشتریان پر و پا قرص اینترنتی یا اصطلاحاً "نرد"[۱۴] باشد، زیاد مهم نیست. مهم این است که همه این افراد تحت محیطی به تبادل اطلاعات با یکدیگر می پردازند که هیچ قانون یا مقرارت رسمی بر آن حاکم نیست.
خوب یا بد، درست یا نادرست، باید یا نباید؛ همگی تعابیر منحصر بفردی هستند که به ازای تک تک کاربران میلیونی یا میلیاردی اینترنت قابل بررسی و تعریف است.در چنین فضایی تدوین هرگونه قانون و مقررات نه تنها غیرممکن به نظر می رسد، بلکه مضحک هم جلوه می کند. چیزی که ممکن است از نظر یک کاربر مطلوب و خواستنی باشد، می تواند از دیدگاه کاربر دیگری نامطلوب و ناپسند باشد. اما فصل مشترک همه کاربران از مبتدی گرفته تا پیشرفته، یک چیز است و آن "ساختن"[۱۵] است. همه کاربران اینترنت به نوعی در حال ساختن داده یا اطلاعات هستند. حتی کاربرانی که فقط نقش دریافت کننده[۱۶] یا مصرف کننده[۱۷] اطلاعات را دارند، در واقع به نوعی اطلاعات را در جایی مصرف می کنند و سبب ساختن چیزی در جایی دیگر می شوند. بدین ترتیب همه آنها برخودار از نوعی از اخلاق هستند که اصطلاحاً "اخلاق سازنده" ]۱[ نامیده می شود.
۱) اینترنت: خوب، بد، زشت یا زیبا
با وجود همه مباحثی که تاکنون درباره اینترنت و پیامدهای استفاده از آن بر اخلاق کاربران مطرح شده است، هنوز به درستی نمی توان تصویر روشنی را در این خصوص مشاهده کرد. روان شناسان و متخصصان علوم رفتاری اغلب توجه خود را بر جنبه های منفی اینترنت معطوف می نمایند. این بیشتر بدان جهت است که این دسته از افراد انسانها را در قالب سوژه های مطالعاتی خود در نظر می گیرند و به علت اضمحلال فزاینده بنیان های خانوادگی و ارزش های انسانی در جوامع غربی، نقش مخرب اینترنت بیشتر از نقش سازنده آن مورد عنایت محققان واقع شده است. بارزترین مصداق این وضعیت استفاده نادرست و کنترل نشده کودکان از اینترنت و گمراهی و به خطر افتادن آنها توسط سودجویان اینترنتی است که هر چند وقت یکبار اخبار نگران کننده ای در این رابطه از رسانه های جمعی منتشر می شود و هوشیاری والدین کودکان را در استفاده آنها از این رسانه گوشزد می شود. اما به لحاظ چند جانبه بودن پدیده اینترنت، نمی توان نگرشی یک سویه به آن داشت.به عنوان نمونه هنگامی که بحث تجارت الکترونیکی مطرح می شود، جنبه های سود آور و سرمایه ساز اینترنت بیشتر مورد توجه قرار می گیرد.
حتی از سوی بسیاری از مؤسسات بین المللی نظیر یونسکو[۱۸] استفاده از اینترنت به عنوان یک رسانه ارزان قیمت و سهل الوصول جهت حل بحران های اقتصادی و فقر در جوامع توسعه نیافته توصیه می شود. کما اینکه در سخنرانی سال گذشته آقای کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل متحد استفاده از اینترنت جهت از میان برداشتن فواصل طبقاتی در جوامع محروم و عقب مانده قاره آفریقا به عنوان سریع ترین و عملی ترین راه حل پیشنهاد شده بود.و یا هنگامی که صحبت از تسهیم دانش[۱۹] به میان می آید، حقیقاتاً هیچ رسانه ای نمی تواند جایگزین اینترنت شود و به مثابه یک پل ارتباطی کارآمد میان پژوهشگران در سراسر جهان عمل نماید. در چنین حالتی آیا اینترنت خوب است یا بد؟ زشت است یا زیبا؟ اگر قدری منصفانه به این موضوع نگاه کنیم در می یابیم که در بسیاری از موارد ملاک قضاوت ما درباره اینترنت سود و زیانی است که به ما و منافع ما می رساند. چنین دیدگاهی نمی تواند یک جایگاه بی طرفانه در قبال اینترنت داشته باشد. کاربران هنگام استفاده از اینترنت به درستی در می یابند که آیا اینترنت دارد به آنها خدمت می کند یا خیانت. البته در سنین کودکی یا نوجوانی چنین تشخیصی قدری مشکل به نظر می رسد، اما با رعایت تدابیر تربیتی و ایجاد امنیت لازم توسط والدین این مشکل قابل حل است.
۲) نقش اینترنت در ایجاد اخلاق سازنده در کاربران
از جمله مهم‌ترین اقداماتی كه می‌توان از طریق اینترنت سازمان داد، عضویت استادان و متخصصان رشته‌های مختلف در گروه‌های تخصصی است. با عضو شدن كاربران اینترنت در این گروه‌ها، آنها می‌توانند در جریان آخرین اطلاعات موجود در رشته‌های تخصصی خود قرار گیرند زیرا همه اعضا در جریان پیام‌های علمی كه توسط یك نفر صادر می‌شود، قرار دارند. در شرایطی كه خطوط ارتباطی از كیفیت لازم برخوردار باشد و در ایستگاه‌های محل كار هر دو یا چند طرف امكانات لازم (دوربین ویدئویی ...) به سیستم اتصال داشته باشد، می‌توانند تصویر و فعالیت‌های یكدیگر را نیز مشاهده كنند. هم اكنون انجام عمل‌های مهم جراحی به شكل هدایت از راه دور[۲۰] و با شركت چند متخصص كه هر كدام در گوشه‌ای از دنیا به كار مشغول هستند و می‌توانند در یك آن ناظر عمل جراحی یا راهنمایی‌كننده آن باشند، در تعدادی از مراكز مجهز درمانی متداول شده است. یكی دیگر از شكل‌های نسبتاً رایج اخلاق سازنده كه در سطح كشورهای اروپای غربی و امریكا مشهود است، كنفرانس از راه دور[۲۱] می باشد كه در آن تعدادی از متخصصان (كه هر كدام در یك گوشه از كره زمین زندگی می‌كنند) با یكدیگر درباره موضوع مورد علاقه خود به تبادل نظر می‌پردازند. این نوع كنفرانس‌های الكترونیك در آینده رواج زیادی خواهند یافت و احتمال می‌رود كه در مقیاس وسیعی از اهمیت كنفرانس‌های حضوری (كه بسیار پرهزینه‌تر است) كاسته شود ]۲[.در طول چند دههٔ اخیر، مجله‌های علمی، در میان پژوهشگران، نقش ویژه‌ای در برقراری ارتباطات علمی ایفا كرده‌اند و تعداد این مجله‌ها در سطح جهان همواره رو به افزایش بوده است.
اما با توجه به گسترش شبكه اینترنت، به ویژه در طول ۵ سال گذشته، به نظر می‌رسد كه در سال‌های آینده نتوان افزایش تعداد این مجلات را مانند سال‌های گذشته انتظار داشت. همه روزه بر تعداد پژوهشگرانی كه برای انتشار نتایج پژوهش‌های خود از این شبكه استفاده می كنند، افزوده می‌شود. آنان می‌توانند اطلاعات تولیدی خود را در اختیار تمامی افرادی كه امكان دسترسی به این شبكه را دارند قرار دهند و از آنان نیز بخواهند، علاوه بر نظرخواهی، برایشان مدارك علمی مشابهی از همین رهگذر ارسال دارند یا با خود آنان همكاری مستمر داشته باشند ]۲[.همه این فعالیت ها که در بستر اینترنت انجام می گیرند و به گونه نوآوری، خلاقیت و سازندگی علمی محسوب می شوند، سبب تبلور شکل گسترده ای از اخلاق در میان کاربران می گردد که اصطلاحاً "اخلاق سازنده" نامیده می‌شود.۳) تعامل و همزیستی جهانی: شكل‌گیری هویت پویا[۲۲]
واقعیت این است كه گسترش شبکه جهانی اینترنت فاصله‌ها را كم كرده و به ایجاد نوعی تشابه، به ویژه در جوانان، انجامیده است. اعضای كمیسیون توسعه سازمان ملل متحد ]۳[ گزارش داده‌اند كه در گردهمایی‌های خود در شهرهای قاره‌های گوناگون، شاهد بوده‌اند كه جوانان خیلی شبیه به هم شده‌اند و این شباهت، با رنگ باختن مرز جوامع و رفتن به سوی نوعی جامعه اطلاعاتی و شبكه‌ای، بیش‌تر شده است.اما باید توجه داشت كه به یمن گسترش وسایل ارتباطی و رسانه‌ها، جوامع مختلف اگر آگاهانه و با برنامه‌ریزی عمل كنند، می‌توانند برای تحولات مثبت از آن استفاده كنند و به نوعی همزیستی سالم جهانی دست یابند. مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، همبستگی انسان‌ها، احترام به حق حیات، محترم بودن حریم زندگی خصوصی افراد، احیای حقوق مادران و كودكان، تأكید بر عدالت جهانی، گرامی داشتن كرامت انسان‌ها و توجه به حقوق اقلیت‌های دینی و اجتماعی، توسعه پایدار و اجازه مطرح شدن سایر فرهنگ‌ها و ارزش‌ها مباحثی هستند كه می‌توانند با بهره‌گیری از همین فضای موجود اطلاعاتی، وجه دیگری را در تعامل فرهنگ‌ها نشان دهند.
۴) کثرت‌گرایی فرهنگی[۲۳]
اصطلاح پدیده چندفرهنگی[۲۴] ما را به شناسایی و حتی گرامی داشتن دیگران، درست به همان گونه‌ای كه هستند، بدون سقوط به نژادپرستی، به شكل درست آن دعوت می‌كند. در این عصر، كلید واژه رایج تساهل و تسامح[۲۵] بود. این كلید واژه به معنای پذیرش تفاوت میان "ما" و "آنها" است اما در کاربرد امروزه خود انسانها را به بردباری در برابر تفاوت‌های یکدیگر فرا می‌خواند]۴[. اینترنت، با جهان گستری چشمگیر خود، فرض را بر اعتبار همه دعاوی درباره حقیقت می‌گذارد، بدون آن كه در چاله نسبی‌گرایی محض بیفتد. نسبی‌گرایی بیش از حد شالوده هر گونه گزاره اخلاقی و همراه آن، شالوده‌های اخلاقی زندگی عمومی را سست می‌كند.جهان‌گستری جامعه اطلاعاتی که در قالب اینترنت تبلور یافته است راه را برای كسانی كه اقلیت نامیده می‌شوند و می‌خواستند صدایشان شنیده شود هموار ساخته است. بنابراین، پدیده چند فرهنگی كه مفهومی تناقض‌نما است هم بیانگر تنوع است و هم وحدت. تنوع لازمه جهان گستری است زیرا تجلی دلبستگی‌های محلی و هویت‌های خاص را مجاز می‌پندارد و در عین حال مستلزم وحدت است زیرا مروج مفهوم دهكده جهانی[۲۶] است ]۵[. پدیده چندفرهنگی را بسیاری عارضه‌ای می‌دانند كه خاص مرز ملی معینی است. در واقع، این پدیده به سرعت در حال گسترش به قلمرو بین‌المللی است. همانند نظام اقتصادی جدید، اهتمام برای نظام فرهنگی جدید تاریخ خاص خود را دارد. عصر چندفرهنگی با پیدایش اقتصاد اطلاعاتی که محصول اینترنت است نخبگان اطلاعاتی، طبقه میانگین و به حاشیه رانده‌شدگان یا فروطبقه را جانشین طبقات پیشین اشراف، متوسط و كارگر ساخت. جامعه جهانی اطلاعاتی که شکل مجسم آن اینترنت می باشد، آرمان‌های تجددخواهانه را در زمینه خردورزی، نبوغ‌ هنری و فردگرایی به سود ضدیت با سرمایه‌داری، تحقیر اخلاق سنتی و پیروی از برابرخواهی تندروانه طرد كرده است.
۵) جهانی شدن و حقوق شهروندی
مسلماً یک شهروند در عصر چند فرهنگی دارای حقوق و امتیازات خاصی باید باشد. ازجمله حقوق مسلم و طبیعی آن حق دسترسی به اطلاعات است که خود منجر به ایجاد حق دیگری به نام حق استفاده از امکانات و ابزارهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی است. به گونه ای که یک فرد قادر باشد آزادنه به کاوش اطلاعات بپردازد و نیازمندی های اطلاعاتی خود را برآورده سازد. پس از آن آزادی بیان، و مسأله امنیت حریم خصوصی افراد است. برخی از چالش های جدید در این راستا عبارت است از: اداره حقوق فردی در عصر الكترونیك، محافظت در برابر سوء استفاده های الكترونیكی و اطمنیان از ایمنی تعاملات از طریق زیر ساختارهای اطلاعاتی مناسب.در هر سه دسته موارد مطروحه، عامل اخلاقی و ملاحظات اخلاقی شرط اصلی و ضامن بقای سالم در این عصر می باشد. هر شهروند در ازای خدمات و حقوقی كه از جامعه دریافت می دارد موظف به رعایت برخی موارد می باشد. زندگی در چنین جامعه ای نیازمند كسب یك سری یادگیری ها و رعایت آدابی(رفتارهایی) است كه انتظار می رود هر عضو در جامعه روی خطی[۲۷] بدان پایبند باشد.جهانی شدن همه چیز را تحت الشعاع قرار می دهد و ساختار و ماهیت نظام های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را متحول می سازد. از طرفی جهانی شدن دو نسبت عمده با فرهنگ ملت ها برقرار می کند. نخست با تشدید کثرت گرایی درونی، فرهنگ را در آستانه تجزیه شدن قرار می دهد و سپس جهانی شدن با آغاز جهش بسوی حاکمیت جهان شمول راه را برای ادغام فرهنگ های ملی، تحت فرهنگی جهان شمول هموار می کند ]۶[.
۶) نتیجه
امروزه ورود به دنیای مجازی و یا بعبارت بهتر زندگی در محیط های مجازی امری بدیهی به شمار می رود. لازمه تعامل در این محیط ها برخورداری از یکسری مهارت های فنی و رفتاری است. از مهمترین ویژگی های اینترنت ایجاد پیوندهای مناسب بین افراد در اقصی نقاط دنیا می باشد. فصایی که درآن امکان ایجاد روابط انسانی و اخلاقی میسر است و می تواند کانونی برای ایجاد اخلاق سازنده انسانی نیز باشد. در نهایت با نزدیک کردن ملت ها به همراه تقویت تعامل و روابط انسانی صحیح میان آنها ، آرزوی دیرین بشر برای ایجاد آرمان شهر جهانی[۲۸] یا به عبارت دیگر جهانی شدن میسر خواهد شد.

منابع:
۱. Coleman Kari Gwen ۲۰۰۱, “Android Arete: Toward a Virtue Ethic for Computational Agents”, Ethics and Information Technology ۳.۴, ۲۴۷-۲۶۵.
۲. Eisenstadt M. and Vincent T. (eds.) ۲۰۰۰, The Knowledge Web: Learning and Collaborating on the Net, paperback edition with new introduction (London: Kogan Page).
۳. Floridi L. ۲۰۰۲, “What is the philosophy of information?”, Metaphilosophy, ۳۳.۱/۲, ۱۲۳-۱۴۵, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/
۴. Floridi L. ۲۰۰۳b, “Information Ethics: An Environmental Approach to the Digital Divide”, Philosophy in the Contemporary World, ۲۰۰۲ (۹.۱), ۳۹-۴۵, preprint available at: http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/
۵. Floridi L. and Sanders J.W. ۲۰۰۲, “Computer Ethics: Mapping the Foundationalist Debate”, Ethics and Information Technology ۴.۱, ۱-۹, preprint available at http://www.wolfson.ox.ac.uk/~floridi/
۶- دیلمقانی، میترا و رضا ثانی۱۳۸۲. شهروند الکترونی در عصر اطلاعات. فصلنامه رسانه. سال ۱۴، شماره ۳پاییز ۱۳۸۲. ص۶۱-۶۶
[۱] Technology-Oriented
[۲] Ethics
[۳] Constructionist Ethics
[۴] Cyber -Ethics
[۵] E-mail
[۶] Discussion Groups
[۷] Chat
[۸] Virtual
[۹] Tsunami
[۱۰] Hackers
[۱۱] Right
[۱۲] Economy-Oriented
[۱۳] Browser
[۱۴] Nerd
[۱۵] Construction
[۱۶] Receiver
[۱۷] Consumer
[۱۸] UNESCO
[۱۹] Knowledge Sharing
[۲۰] Remote Control
[۲۱] Teleconference
[۲۲] Dynamic Identity
[۲۳] Cultural Pluralism
[۲۴] Multiculturalism
[۲۵] Tolerance
[۲۶] Global Village
[۲۷] Online
[۲۸] Utopia
توضیح: میترا دیلمقانی عضو هیأت علمی و سید علیرضا حجازی دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت مراکز اطلاع رسانی دانشگاه صنعتی مالک اشترند.
نویسنده: میترا دیلمقانی، سید علیرضا حجازی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی تخصصی فن‌آوری اطلاعات