فتونگاری دوزخ‌ها

از تولد سارتر در بیست‌و‌یکم ژوئن سال ۱۹۰۵ صدسال می‌گذارد و از خاموش شدن چراغ زندگی این فیلسوف برجسته معاصر در پانزدهم آوریل، بیست‌وپنج سال. نزدیک به صدسال پیش فیلسوفی به‌دنیا آمد که در اندیشه‌های فلسفی‌اش، انسانیت مرکزیت مطلق دارد. و با این تفکر بر ضد جنگ می‌جنگید و انسان‌ها را مسئول تمام کارهائی می‌دانست که انجام می‌دادند. فیلسوفی که انسان را در اندیشه و فعل اجتماعی‌اش ناگزیر از انتخاب می‌دانست و مبنای آزادی انسان را همین اجبار برمی‌شمرد. اعتراض و نفی شرایط موجود ویژگی اصلی او بود و از هر فرصتی برای کوبیدن نژادپرستی، استعمار و استبداد سود می‌جست.همین او بود که برای بیان اندیشه‌های فلسفی‌اش به دامن ادبیات آویخت و زندگی خود را چه پیش از جنگ‌جهانی دوم و چه پس از آن، وقف نوشتن کرد. نگاهی به توالی نوشته‌ها و رمان‌های ساتر این موضوع را آشکار می‌کند.سارتر ”تهوع“ را در سال ۱۹۳۸ نوشت و ”دیوار“ را رد ۱۹۳۹ و یک‌سال بعد ”امر تخیلی“ را نوشت. نخستین نمایشنامه‌اش، ”باریونا“ را در همین سال نوشت و تا ۱۹۴۳ دو نمایشنامه دیگر به نام‌های ”مگس‌ها“ و ”هستی و نیستی“ را به چاپ رساند، و جالب اینجا است که این پرکاری دقیقاً مربوط به سال‌های جنگ است. هر چند مدتی لباس رزم نیز پوشید و به جبهه رفت و اسیر شد و پس از فرار از اردوگاه اسیران به جنبش مقاومت فرانسه و صفوف رزمندگان کمونیست پیوست. با این همه نخستین و شاید تنها نویسنده‌ای بود که با این همه فعالیت، لحظه‌ای از نوشتن باز ناایستاد.ژان پل‌سارتر سال‌های پیش از جنگ بیشتر فیلسوف بود و دلبستگی چندانی به مسائل سیاسی و اجتماعی نداشت: ”سیاست‌گریز بودم و از پذیرفتن هرگونه التزام دم می‌زدم.“ ولی سارتر بعد از جنگ، نشریه چپ‌گرای ”دوران مدرن“ را منتشر کرد. نشریه‌ای که مانند ”لوموند“ یکی از مشهورترین و پرخواننده‌ترین نشریات در تاریخ مطبوعات فرانسه به شمار می‌رفت. نشریه‌ای که در برگیرنده نظریات فلسفی و سیاسی او بود و در مورد ”اصالت وجود“ یا ”اگزیستانسیالیسم“ بحث‌های جدی و دفاعی را مطرح می‌کرد. این مکتب که سارتر بر فراز قله آن ایستاده بود پس از جنگ جهانی اول در آلمان پیروان زیادی پیدا کرده بود و از آنجا به فرانسه و ایتالیا راه خود را باز کرد.در همین نشریه و مقالات آن بود که سارتر به سال‌های سرکوب آزادی‌ها و ناامیدی و یأس و دیکتاتوری و خفقان حاکم در اتحاد شوروی سابق حمله کرد.تجاوز ارتش شوروی به مجارستان در سال ۱۹۵۶ و اشغال چکسلواکی در سال ۱۹۶۸ را به باد انتقاد گرفت. مانند آندره ژید خالق رمان ”مائده‌های زمینی“ که کمونیست بود اما پس از سفر به شوروی، رمان ”بازگشت“ را نوشت و در آن درباره فشار و اختناق و محدودیت‌های آزادی‌های فردی و اجتماعی غیرقابل تحمل آن دوران سخن گفت.سارتر مانند دیگر آزادیخواهان جهان از آزادی بیان در همه‌جا دفاع می‌کرد و در پشتیبانی و حمایت از انتشار روزنامه‌های چپگرای افراطی فعال بود.علی امینی نجفی درباره جایگاه ادبی سارتر می‌نویسد که سارتر نه تنها در آفرینش ادبی بلکه در نقد ادبی نیز مقام بالائی داشت و اضافه می‌کند که نوشته‌های سارتر درباره شاعرانی مانند بودلر و مالارمه و گوستاو فلوبر و ژان ژنه از بهریتن نمونه‌های تک‌نگاری‌های ادبی در قرن بیستم به شمار می‌روند.رمان ”تهوع“ که سارتر را به اوج شهرت رساند، رمانی است که توسط امیرجلال‌الدین اعلم به فارسی ترجمه شده است. این رمان ساختار پیچیده‌ای ندارد. نثر آن ساده است و ابهام و دشواری در فهم جملات و پرداخت‌های فلسفی در آن به‌چشم نمی‌خورد. شخصیت اصلی رمان، ”آنتونی روکانتن“ که در واقع خود سارتر است، رویدادها را به شیوه تک‌گوئی مکبث بازگو می‌کند. رمان با این موضوع آغاز می‌شود که روکانتن در می‌یابد رابطه او و اشیاء پیرامونش رابطه‌ای پریشان‌کننده است و انجامش کشف راه‌حل ممکنی در تخیل است.سارتر در این‌باره در کتاب ”کلمات“ می‌گوید: ”در سی‌سالگی موفق شدم که در تهوع، باور کنید خیلی صادقانه، وجود ناموجه و ناگوار همنوعانم را بنویسم و وجود خودم را تبرئه کنم. من روکانتن بودم، در شخص او، بدون خودپسندی، تار و پود خود را نشان می‌دادم، در عین‌حال خودم بودم، آدم برگزیده، وقایع‌نگار دوزخ‌ها، فتومیکروسکوپ شیشه‌ای و فولادی که روی شیره‌های پروتوپلاسمی خودم خم شده بودم.“رمان، احتمالاً در سال ۱۹۳۲ نوشته شده است. هنگامی‌که آنتوان روکانتن از سفر به اروپای مرکزی و آفریقا و خاور دور بازگشته است و سه‌سال می‌شود که در شهر بوویل به‌سر می‌برد تا تحقیقات تاریخی‌اش را درباره مارکی دوولبون انجام دهد. در همین شهر است که او توصیف صحنه‌های خیابان تورن برید را در صبح یکی از یکشنبه‌ها، دیدار از موزه، دیدن دوباره آنی، عشق سابقش و از دست دادن دوباره او را، یا رسوائی ”دانش‌اندوز“ را یا ”رنج لوسی“ خدمتکار هتل را که شوهر جوان زیبایش رو به تباهی می‌رود و رویدادهای دیگر سفرش را به رشته تحریر در می‌آورد و در مجموع چنان فضای داستانی می‌آفریند که هم دلنشین است و هم جالب و جذاب ولی اگر خوب و به دقت نگاه شود پی می‌بریم که او از حوادث بسیار ساده روزمره برای خلق این اثر استفاده کرده و با هنرمندی تمام حوادث و احساسات خودش و آدم‌های رمانش را به تصویر کشیده است.در رمان تهوع که یکی از بهترین و با ارزش‌ترین نوشته‌های ادبی زمان ماست، درونمایه‌های فلسفی سارتر به‌طور روشنی بازتاب یافته است. مسائلی مانند هستی، نیستی، پوچی، شیئی واقعی، شیئی ناواقعی، جهان تخیلی، حضور و وجود، تاروپود گفت‌وگو، توصیف‌ها و روایت‌های رمان را تشکیل می‌دهد که برای درک آن شاید لازم باشد این رمان را نه یک‌بار بلکه چندین بار خواند.سارتر در تهوع می‌گوید: ”کلمه پوچی اکنون زیرقلمم زاده می‌شود، کمی پیش در باغ نیافتمش، ولی دنبالش هم نمی‌گشتم، نیازی به‌اش نداشتم: من بدون کلمات می‌اندیشم، درباره چیزها، با چیزها نه تصوری در سرم بود نه آوای یک صدا، بلکه مار مرده دراز زیر پاهایم بود، آن مار چوبی، مار یا چنگال یا پنجه کرکس، اهمیتی ندارد. ولی آنکه چیزی را به وضوح تقریر کنم، می‌فهمیدم که کلید وجود، کلید تهوع‌هایم، کلید زندگی خودم را یافته‌ام. به‌راستی، همه آنچه توانستم بعداً دریابم، به این پوچی بنیادی تحویل می‌یابد.پوچی: باز هم کلمه دیگر، من با کلمات می‌جنگم. آنجا چیز را لمس کردم. اما اینجا می‌خواهم خصلت مطلق این پوچی را تعیین کنم. یک حرکت، یک رویداد توی دنیای کوچک رنگین انسان‌ها هرگز جزء به وجه نسبی پوچی نیست: در نسبت با اوضاع و احوالی‌که ملازم آنند. مثلاً سخنان یک دیوانه در نسبت با موقعیتی که در آن است پوچ است و نه در نسبت با دیوانگی‌اش.”... و بعد یکهو، چیزی شروع به جنبیدن در برابر چشمهایم کرد، حرکت‌های خفیف و نامعین، باد داشت نوک نوک درختان را تکان می‌داد. بدم نمی‌آمد که ببینم چیزی جم می‌خورد. بعد از همه آن وجودهای بی‌جنبشی که مانند چشم‌های خیره مرا نگریستند، تنوعی بود. همانطور که تاب خوردن شاخه‌ها را دنبال می‌کردم، به‌خودم گفتم: حرکات هرگز کاملاً وجود ندارند. آنها گذارهائی‌اند، میانگین‌هائی بین دو وجود، زمان‌های ضعیف. خودم را آماده کردم که ببینم از نیستی بیرون می‌آیند، به تدریج رسیده می‌شوند و می‌شکفند:سرانجام می‌رفتم که وجودها را در جریان زاده شدن غافلگیر کنم.“

منبع : روزنامه اعتماد