مروری بر کتاب «جامعه شفاف» نوشته جیانی واتیمو

كتاب «جامعه شفاف» (Transpanert Society) اثری از «جیانی واتیمو» (Gianni Vattimo) فیلسوف معاصر ایتالیایی است. كتاب با بحثی درباره پست مدرنیسم آغاز می شود. سئوال اصلی این است كه آیا جامعه پست مدرن جامعه ای است كه از گذشته شفاف تر شده و درك آن آسا ن تر است یا خیر؟ واتیمو اشاره می كند كه جامعه معاصر دارای تكنولوژی پیشرفته اطلاعاتی است. از سوی دیگر او به هایدگر اشاره می كند و در مقابل «اراده معطوف به اراده» (Will to Willing) «اراده معطوف به سیستم» را جایگزین می كند.در جامعه اراده معطوف به سیستم علوم انسانی دارای نقشی تعیین كننده است. در اینجا تكنولوژی اطلاعاتی و علوم انسانی سازنده یك مجموعه سیستمی هستند و لذا جهان جامعه معاصر از دنیایی سیستم ساز تشكیل شده است. در مقابل پدیده هنر را داریم. در اینجا هنر چون یك «شوك» عمل می كند. (والتر بنیامین) وجود همین پدیده شوك است كه دینامیسم یا پویایی درونی را در سیستم به وجود می آورد. به عبارت دیگر سیستم تمایل به ایستایی دارد و عملكرد شوك این است كه از راه هنر مانع از بین رفتن نیروی حیاتی در درون سیستم می شود. سئوال اصلی این است كه آیا ما با جامعه ای متكثر از ارتباطات مواجه ایم و یا آنكه جامعه معاصر لبریز از «تعابیر» شده است؟ ارتباط در اینجا بنیان سیستم است و خصلت درونی سیستم در این است كه ارتباطات را گسترش می دهد. لذا «عمل ارتباطی» هابرماس به صورت یك واقعیت درآمده است. به دیگر سخن، ارتباط به صورت سرنوشت حاكم بر سیستم خود را نشان می دهد ولی از سوی دیگر گرایشی نیز وجود دارد كه جامعه و جهان را سیستمیك كند. كوچك ترین و بی اهمیت ترین پدیده ها در درون سیستم ها جای می گیرند. لذا در واقع می توان گفت كه نظام اجتماعی تشكیل شده از بی نهایت سیستم است كه دائماً با یكدیگر گفت وگو می كنند. اما از سوی دیگر این ارتباطات پیدایش و گسترش یك دانش «تفسیری» را لازم می گردانند. لذا جامعه معاصر از دو طرف در محاصره «تفسیر» و «ارتباطات» است. تفسیر نیز بدان معنی است كه از هر واقعه اجتماعی می توان تفاسیر متعددی در دست داشت و لذا جامعه معاصر از جهان «تك گویی» (monologue) به درد آمده و «چندگانگی گفتاری» خصلت مهم آن شده است. بدین لحاظ می توان بدین نتیجه رسید كه بنیان جامعه معاصر را تفسیر و ارتباطات تشكیل می دهند. آنچه دیده می شود در حقیقت این بعد است كه جامعه بسیار پیچیده تر از گذشته شده و همه چیز تان از هنر گرفته تا اطلاعات سازنده تفسیر و ارتباط است. اخلاق ارتباطی نیز تحت تاثیر جهان تفاسیر واقع شده است: لذا «هرمنوتیك» سرنوشت جامعه معاصر را رقم می زند و در واقع هرمنوتیك اخلاق ارتباطی را نیز زیرسلطه خود درآورده است.از سوی دیگر «شوك» در هنر نیز خود تبدیل به یك نوع ارتباط و تفسیر گشته و انسان معاصر در جامعه ای زیست می كند كه جذب شوك در آن اهمیتی خاص دارد. از سوی دیگر از دید واتیمو ما در جامعه ای زندگی می كنیم كه در آن یوتوپیا تبدیل به «ضدیوتوپیا» گشته و این ضدیوتوپیا خود را در دامنه هنر و ادبیات نشان می دهد. در كنار یوتوپیانیسم ما «طنز» را كشف می كنیم و امروزه به جای یوتوپیانیسم مواجه با پیدایش طنز هستیم. طنز دارای خصلت ضدیوتوپیا است. در اینجا باید به وظیفه علوم انسانی نیز توجه كرد. به طور سنتی علوم انسانی در راه كشف حقیقت و نقد سیستم گام برداشته اما به تدریج خود جزیی از سیستم شده و حتی سازنده سیستم نیز گشته اند. «مجموعه های سیستمی» كمترین مجالی برای تفاسیر باقی نمی گذارند. آنچه كه حاصل می شود جهانی انباشته از تفسیر است و وجود این تفسیر ها است كه عمل ارتباطی را پیچیده می نماید. لذا یوتوپیانیسم به نوعی ساده گرایی روی می آورد. (بسیاری بر این گمان رفته اند كه یوتوپیانیسم نوعی غم حسرت برای جهان ساده و سادگی است). لذا دانشی كه ما امروزه با آن مواجهیم همان هرمنوتیك است كه اصل پیچیدگی را حفظ می كند. در مقابل «دكنستراكسیون» دارای نوعی نوستالژی برای «دیگری» است. دكنتسراكسیون در پی آن است كه متون دیگر را در متن اصلی پیدا كند.در نهایت ما به این جا می رسیم كه رسیدن به ایده آل «جامعه شفاف» تقریباً دست نیافتنی است. برخلاف نظر ماركسیست ها كه این ایدئولوژی است كه موجب عدم حصول به «جامعه شفاف» می شود، امروزه باید گفت كه وجود سیستم ها و «بازی های سیستمی» (مانند بازی های زبانی) است كه آرمان جامعه شفاف را موهوم و به دور از واقعیت و نوعی یوتوپیانیسم خام و ابتدایی معرفی می كند، در اندیشه انتقادی ایدئولوژی باعث می شود كه كل جامعه به نوعی كدر و تیره و تار به نظر برسد. اما در جهان ارتباطات و تكثر تفاسیر، ایدئولوژی به عنوان كانون اصلی زندگی اجتماعی اهمیت خود را از دست می دهد و آنچه باقی می ماند ارتباطی است كه بر مبنای تعابیر به دست آمده.
The Transparent Society, Gianni Vattimo. The John Hopkins University Press. Baltimore .۱۹۹۲

مسعود یزدی

منبع : روزنامه شرق