خودروهای فرسوده به کجا می‏روند؟

امروزه از رده خارج كردن خودروهای فرسوده به خصوص در شهرهای بزرگ مانند تهران با توجه به تعداد آلاینده‏های تولیدی و عدم مصرف بهینه سوخت و سطح ایمنی پائین این خودروها مورد توجه خاص قرار گرفته و اقداماتی نیز در این زمینه صورت گرفته است. با این حال با شرح مشكلات پدید آمده در این زمینه مشخص می‏شود كه این اقدامات كافی نبوده و گاه با موانعی رو به رو بوده‏اند. براساس آمار موجود در حال حاضر، بالغ بر شش میلیون خودرو در كشور وجود دارد. در حدود ۲۶ درصد از این خودروها دارای عمر بیش از بیست سال هستند. در كشورهای پیشرفته تقریبا به ازای نیمی از خودروهای تولید شده، خودروهای فرسوده از رده خارج می‏شوند. در حالی كه این میزان در كشور ما چیزی حدود ۱ عدد به ازای صد خودروی تولید شده است.امروزه خودروسازان علاوه بر سلیقه مشتری تاثیر خودروهای تولیدی بر محیطزیست را نیز مورد توجه قرار می‏دهند. یكی از عواملی كه در صنعت خودروسازی مطرح است، دوره‏ای به عنوان عمر مفید است كه در فاز طراحی هر خودرو تعریف می‏شود و به معنای زمان استفاده مفید از خودرو پیش از خرابی و جایگزینی آن با خودروی جدید است. در كشورهای پیشرفته دنیا، عمر مفید خودرو بین ۴ تا ۵ سال است؛ اما در كشور ما مصرف‏كننده‏ها به عمر مفید خودرو توجهی ندارند و ما معمولا در سطح شهرها شاهد تردد خودروهای بسیار قدیمی هستیم. از مشكلات خودروهای فرسوده مصرف زیاد بنزین و تولید گازهای آلاینده هوا با دوره حیات طولانی‏تر است. متوسط مصرف بنزین در كشور ما ۱۷ لیتر است كه این مقدار ۶/۵ لیتر بیشتر از استانداردهای جهانی است. علاوه بر این متوسط دوره زمانی حیات آلاینده‏های منتشر شده از ماشین‏های جدید كه اگزوز آنها مجهز به سیستم تبدیل كاتالیزوری است در حدود ۸۰ درصد كمتر از خودروهای مشابه بدون تجهیز اگزوز به این سیستم است. درحقیقت مشكل خودروی فرسوده یك مساله ملی است كه به تازگی مورد توجه مردم و مسئولان قرار گرفته و طرح جمع‏آوری خودروهای فرسوده در حال اجراست.
خودروی فرسوده
خودروهای فرسوده در دسته زباله‏های صنعتی طبقه‏بندی می‏شوند و طبق قانون مسئولیت زباله‏های صنعتی برعهده تولیدكننده است، بنابراین مسئولیت بازیافت خودروهای فرسوده كه جمع‏آوری می‏شوند، متوجه صنایع خودروسازی است و شهرداری یا سازمان بازیافت متولی این كار نیست. یك خودرو به طور متوسط شامل ۱۵ هزار قطعه است كه از مواد مختلف نظیر فولاد، آهن، شیشه، الیاف، پلاستیك، آلیاژها و فلزات غیرآهنی ساخته شده‏اند. مرحله اول در بازیافت یك خودروی فرسوده، تفكیك اجزای آن است. اجزای تفكیك شده دیگر به عنوان قطعه‏ای از خودرو قابل استفاده نیست، بلكه به تناسب جنس آن كه ممكن است فلز، پلاستیك یا شیشه باشد به واحدهای مرتبط برای بازیافت فرستاده می‏شوند. در كشور ما تجهیزات پیشرفته‏ای برای تفكیك اجزای خودروی فرسوده وجود ندارد و عملیات تفكیك در گاراژهای اوراقی به صورت دستی انجام می‏شود. به این ترتیب كه در مرحله اول كلیه مایعات شامل روغن، بنزین یا ضدیخ تخلیه می‏شود و با توجه به این كه تخلیه این مایعات نیز در همین گاراژهای فاقد تجهیزات مكانیزه انجام می‏شود، بعید نیست وارد محیطزیست شوند و خطر آلودگی محیط را به همراه داشته باشند. پس از تخلیه مایعات، اجزای كوچكتر جدا و اجزای بزرگ با دستگاه‏های برش به قطعات كوچك‏تر تبدیل می‏شوند. اجزای پلاستیكی به كارگاه‏های بازیافت مواد پلاستیكی و قطعات فلزی به كوره‏های ذوب فلزات منتقل می‏شوند. در كشورهای پیشرفته تجهیزات مكانیزه و فناوری پیشرفته برای تفكیك خودروهای فرسوده وجود دارد. به طور مثال در ایالات متحده سیستم‏هایی طراحی شده است كه قبل از تفكیك اجزایی نظیر رادیاتور، باك، باتری و پلاستیك‏ها جدا می‏شوند، سپس خودرو توسط جرثقیل به خردكننده‏هایی آسیاب مانند منتقل و به اجزای ریز تبدیل می‏شود. پس از خرد شدن، اجزا به سیستم‏های جداكننده منتقل می‏شوند و فلزات آهنی به كمك جداكننده‏های مغناطیسی جدا می‏شوند و سپس مواد سبك موجود با فشار باد جداسازی می‏شود. بخش باقی مانده بیشتر شامل مواد متراكم فلزی غیرآهنی است كه از نظر وزنی حدود ۲۰ تا ۸۰ درصد قابل بازیافت است.قراضه تفكیك شده و غیرقابل بازیافت «ASR» نام دارد كه امروزه تلاش‏های محدودی برای كسب انرژی از این قراضه در حال انجام است. استفاده مجدد از فلزات یا پلاستیك‏های بازیافتی در صنایع به صرفه‏جویی در مصرف انرژی كمك شایانی می‏كند. در هر قطعه ساخته شده در صنعت، انرژی محصوری وجود دارد كه بیانگر انرژی لازم برای تبدیل مواد خام به محصول است كه در فلزات شامل انرژی مصرف شده در مراحل معدن كاری، تصفیه یا ورق‏سازی و در مواد پلاستیكی شامل انرژی لازم برای تولید نفت، تصفیه، پالایش و پردازش می‏شود. بنابراین با استفاده از مواد بازیافتی به دست آمده از قطعات خودروی فرسوده انرژی لازم در بسیاری از این مراحل حذف می‏شود. در حال حاضر حدود صد درصد فلزات موجود در قراضه خودرو قابل بازیافت و انرژی لازم برای تولید یك تن فلز از فلزات بازیافت شده بسیار كمتر از انرژی موردنیاز برای تولید یك تن فلز از سنگ معدن است.
۵ میلیون تومان ضرر به اقتصاد ملی
حركت یك خودروی فرسوده به دلایلی ازجمله مصرف بی‏رویه سوخت، روغن، قطعات یدكی، رنگ، بتونه و قطعات وارداتی و نیز ایجاد مسائل زیست‏محیطی سالانه حدود ۵۰ میلیون ریال به اقتصاد ملی ضرر می‏زند.
اقتصاد خانواده نیز از قبل از مالكیت خودروی فرسوده سالانه به طور مستقیم ۱۵ میلیون ریال ضرر می‏كند چرا كه مصرف سوخت این خودروها و دفعات تعویض روغن، قطعات و تعمیرات نیز نسبت به خودروهای استاندارد بالاست. خودرویی فرسوده به حساب می‏آید كه نتواند مجوز معاینه فنی را بگیرد. براین اساس ممكن است یك خودروی جدید هم نتواند شرایط استاندارد مطلوب را كسب كند به این ترتیب چنین خودرویی علی‏رغم پائین بودن سن فرسوده محسوب می‏شود. سن خودروهای فرسوده در كشورهای مختلف متفاوت است. در كشورهای پیشرفته خودروهای بالای ۱۰ سال را فرسوده اعلام می‏كنند و در كشورهایی مثل تایلند خودروهای با سن بالای ۵ سال مجوز تردد ندارند در كشورهای جهان سوم نیز اهمیتی به فرسودگی خودروها داده نمی‏شود. طبق مصوبه هیات وزیران، سن خودروهای فرسوده در كشور ما بین ۳۰ تا ۴۰ سال است و این در حالی است كه هم‏اكنون خودروهایی با سن بالای ۴۰ سال هم در سطح كشور در حال تردد هستند. گفتنی است هم‏اكنون نزدیك به هفت میلیون خودرو در كشور در حال تردد است كه ۶۰ درصد آنها سنی بالای ۱۵ سال دارند. طبق آئین‏نامه اجرایی جایگزینی خودروهای فرسوده مقرر شده است كه سازمان حفاظت محیطزیست با همكاری سازمان مدیریت و برنامه‏ریزی و بانك مركزی نسبت به تعیین بانك یا بانك‏های عامل برای اعطای تسهیلات جایگزینی خودروهای فرسوده حمل و نقل عمومی درون شهری اقدام كند. حداكثر میزان یارانه تسهیلات بانكی به ازای هر خودرو نیز ۵ میلیون تومان تعیین شد و خودروهای جایگزین (دوگانه‏سوز) در استفاده از اعتبارات موضوع این آئین‏نامه در اولویت قرار گرفتند. از طرف دیگر مقرر شده بود كه ۲۰۰ هزار دستگاه خودروی فرسوده از ناوگان حمل و نقل عمومی خارج شوند، اما با تمام این اوصاف طرح خروج خودروهای فوق از ناوگان حمل و نقل با كندی پیش می‏رود.دست‏اندركاران این امر وجود مشكلات عدیده در پروسه اجرایی طرح را عامل اصلی می‏دانند اما در مقابل برخی مسئولان سازمان‏ها مشكلات فوق را چندان قابل توجه نمی‏دانند. مدیران دست‏اندركار این امر خروج ۱۰۰ هزار دستگاه خودروی فرسوده را آن هم در شرایطی كه فقط به دارنده هر خودروی فرسوده ۵ میلیون تومان وام با كارمزد ۱۶ درصد اعطا شود، نیازمند ۵۰۰ میلیارد تومان تسهیلات مالی می‏دانند. به گفته رمضان شرقی مدیر جایگزین كردن خودروی فرسوده در سایپا، تاكنون ۱۰ هزار دستگاه خودروی فرسوده اسقاط شده است اما فقط مجوز اسقاط ۴۷۰۰ دستگاه اخذ شده و برای ۵۳۰۰ خودرو هنوز مجوز اسقاط دریافت نشده است. فراهم نبودن زیرساخت‏های مناسب برای اسقاط از مشكلات اجرایی در این عرصه است. به گفته شرقی، تاكنون سایپا ۵/۱ میلیون تومان برای خروج هر دستگاه خودرو هزینه كرده است كه ۱۸ ماه به طول انجامیده و درواقع جبران و بازپرداخت ۵۰ میلیارد تومانی كه در این عرصه هزینه شده بود، از سوی گمرك و از محل واردات قطعات به خودروسازان به مشكل برخورد. درواقع طرح خروج ۱۲ هزار دستگاه خودروی فرسوده از ناوگان حمل و نقل به علت عدم هماهنگی با موفقیت چندانی رو به رو نشده است. شاید به همین دلیل است كه این طرح در سال گذشته عملی نشد. همچنین دست‏اندركاران چندان به مرحله جدید طرح فوق خوشبین نیستند و با تردید نسبت به این اقدام سخن می‏گویند. برنامه هدف‏گذاری شده برای سال جاری خروج ۲۰۰ هزار دستگاه خودروی فرسوده است كه به نظر می‏رسد تنها با تامین اعتبارات لازم و یكپارچگی میان دست‏اندركاران عملی شود.
انبار خودروهای فرسوده
مشكل خودروهای فرسوده تنها به تردد در جاده‏ها ختم نمی‏شود و پس از جمع‏آوری نیز به نوعی ادامه دارد. حدود ۱۳ هزار خودروی فرسوده جمع‏آوری شده توسط شركت‏های سایپا و ایران‏خودرو كه در سال ۸۳ از طریق اجرای طرح‏های جایگزینی خودروهای فرسوده جمع‏آوری شده‏اند، در حال حاضر در تعدادی از انبارهای اطراف تهران، آفتاب و باد و باران می‏خورد و پس از مدت‏ها هنوز پلاك آنها باطل نشده و موضوع تحویل دادن آنها به كارخانه‏های ذوب آهن برای ذوب فلزات به نتیجه نرسیده است و هیچ شركتی انگیزه لازم برای بررسی كردن خودرو و جداسازی قطعات و انتقال آنها به كارخانه ذوب آهن را ندارد. علاوه بر آنكه هزینه انبارداری این خودروها برای شركت‏های سایپا و ایران‏خودرو بالای ۵۰۰ میلیون تومان و شاید بیشتر برآورد می‏شود و برخی از انبارها اشغال شده است، بوی بنزین و روغن نیز در محیط این انبارها و اطراف آنها به خوبی احساس می‏شود. فرسودگی لاستیك و افزایش فرسودگی قطعات مختلف این خودروها همراه با بوی بنزین و روغن محیط زیست را آلوده می‏كند و هرچه فرصت از دست برود و كار ذوب خودروهای فرسوده جمع‏آوری شده عقب بیفتد، علاوه بر هزینه‏های بالای انبارداری و كاهش انگیزه خودروسازان ایرانی اجرای بهتر طرح جمع‏آوری خودروهای فرسوده، هزینه‏های محیطزیستی نیز خواهد داشت. گفته می‏شود كه هر خودروی فرسوده حداقل ۸ تا ۹ لیتر روغن، واسكازین، گریس و... دارد و اگر ۷-۸ لیتر بنزین را هم در نظر بگیریم، حدود ۲۰۰ هزار لیتر روغن و بنزین در این خودروهای فرسوده جمع‏آوری شده در انبارهای موجود است كه حجم آلودگی و بوی نامطلوب زیادی را موجب خواهد شد. بنابراین در این زمینه لازم است كه ستادی با همكاری خودروسازان، ذوب‏آهن، نیروی انتظامی و جلب همكاری سرمایه‏گذاران بخش خصوصی به این موضوع رسیدگی كند. در كشورهای صنعتی كه كار جمع‏آوری خودروهای فرسوده یك امر متداول است، چند شركت خصوصی بزرگ در این زمینه سرمایه‏گذاری كرده‏اند. آنها خودروها را از طریق ماشین‏آلات مخصوص برای چند روز برعكس نگه می‏دارند تا روغن، بنزین و... خالی شود، برخی قطعات مانند باك، گریس، دیفرانسیل و موتور را باز می‏كنند و پس از بازرسی و اطمینان از خالی شدن روغن و بنزین و... كل خودرو را برای پرس كردن به دستگاه‏های مخصوص می‏سپارند و از طریق كامیون‏های مخصوص به كارخانه‏های ذوب‏آهن ارسال می‏كنند. در مورد خودروهای فرسوده جمع‏آوری شده توسط سایپا و ایران‏خودرو، حتی اگر كار ابطال پلاك‏ها، یكباره انجام شود و نیروی انتظامی همه پلاك‏ها را سریع ابطال كند، باز هم مشكل فقدان متولی خالی كردن روغن و بنزین این خودروها، جدا كردن قطعات، پرس كردن و ارسال به ذوب‏آهن ادامه دارد. در حال حاضر سرمایه‏گذار بخش خصوصی نیز انگیزه كافی برای ورود به این عرصه را ندارد تا خودروهای فرسوده را آماده ذوب كند. زیرا اولا طرح‏های جمع‏آوری خودروهای فرسوده با وجود تاكید بسیار مسئولان در سال‏های گذشته با كندی، فقدان منابع مالی مناسب و انگیزه از سوی مردم همراه بوده است و دوم آنكه وظیفه هر نهاد یا ارگان در ارتباط با این كار مشخص نیست و كار جمع‏آوری خودروهای فرسوده به یك كار مستمر تبدیل نشده است. اگر استمرار این كار را در سال‏های آینده شاهد باشیم و دولت مبلغ ۵/۱ میلیون تومان برای كمك به جمع‏آوری هر خودروی فرسوده را در بودجه در نظر بگیرد و یك كارخانه ذوب‏آهن در قراردادی ۱۰ یا ۲۰ ساله برای ذوب خودروهای فرسوده اعلام آمادگی كند و سودآوری مناسبی برای از رده خارج كردن و ذوب خودروها به وجود آید، در آن صورت انگیزه شركت‏های خصوصی برای سرمایه‏گذاری، خرید ماشین‏آلات مخصوص، دستگاه‏های مخصوص پرس خودرو و تربیت نیروی انسانی برای خارج كردن روغن، بنزین و قطعات لاستیكی خودرو و... افزایش خواهد یافت و پس از جمع‏آوری خودروی فرسوده توسط خودروساز و جایگزینی خودروی نو به جای خودروی فرسوده، بلافاصله كار خالی كردن روغن و بنزین و جداسازی برخی قطعات لاستیكی و... و پرس كردن خودرو و انتقال با كامیون به ذوب‏آهن صورت خواهد گرفت. در نتیجه مشكل محیطزیستی خودروهای فرسوده پس از جمع‏آوری از سطح جاده‏ها و این بار در جاده‏ها ایجاد نخواهد شد. به نظر می‏رسد كه پدیده خودروی فرسوده و جمع‏آوری آنها كه دركشور ما به تازگی تجربه می‏شود زوایای مختلفی داشته كه به آنها توجه كافی نداشته‏ایم و حال لازم است كه این طرح به طور همه جانبه ارزیابی و بررسی شود و راهكارهای لازم مورد توجه قرار گیرد.

سیده سمیرا طاهری

منبع : مجله گسترش صنعت