نگاهی به بحران صادرات گاز روسیه به اوکراین

بازی پوتین
روسیه که در دوران حکومت کمونیستی با اقتصاد برنامه ریزی شده خود منبع باثباتی برای تامین انرژی اروپا شناخته می شد پس از فروپاشی نظام کمونیستی نیز با این سابقه به یک منبع مطمئن انرژی برای اروپا و جهان شناخته می شد و حتی برخی کارشناسان غربی این کشور را با منابع وسیع انرژی جایگزین مناسبی برای تامین انرژی جهان در مقابل اوپک که اعضای آن از نظام های سیاسی بی ثباتی برخوردارند قلمداد می کردند.عملی شدن تهدید قطع صدور گاز به اوکراین از سوی روسیه این تصویر غیر واقعی را که با بروز مشکلات داخلی در روسیه تا حدی تیره و تار و مخدوش شده بود به کلی محو کرد. روسیه با قطع گاز صادراتی به اوکراین که بسیاری آن را با رویکردهای سیاسی ارزیابی کرده اند قابل اتکابودن روسیه به عنوان یک منبع باثبات تامین انرژی را از بین برد.حاصل این اختلاف تجاری با ابعاد سیاسی هرچه باشد این نگرانی را در غرب بویژه اروپا ایجاد کرد که روسیه و جمهوریهای تازه استقلال یافته هنوز مراحل اولیه گذار به سوی اقتصاد آزاد را می گذرانند و تا رسیدن به شرایط مطلوب فاصله زیادی دارند.
رسوبات اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی پس از فروپاشی هنوز آثار ناگوار اقتصادی خودرا بر کشورهای این منطقه گذاشته و تا زدوده شدن باقیمانده سیاست ها و تبعات این روش اداره کشور بویژه در تفکرات و فرهنگ این جوامع راه درازی در پیش است. رسوباتی که تا پیش از این اتباع کشورهای یادشده را دچار غربت گذشته و آرزوی سالهای دور می کرد امروز جامعه اروپا و هشت کشور صنعتی را به یاد دوران خوش حضور کمونیسم در مرزهای خویش کرده است که در چارچوب های ثابت و آهنین آن به تبادل اقتصادی قابل اعتمادی دست یافته بود. شرایطی که امروز بی اعتمادی و بی ثباتی و مشکلات وسیع طی مسیر برای پذیرش این کشورها در چارچوبهای قانونی غرب جایگزین آن شده است.
روسیه در حال حاضر و با خط لوله هایی که از گذشته برای صادرات گاز به اروپا استفاده می شد امکان صادرات گاز از دو مسیر اصلی را دارد که شامل خط لوله گاز روسیه سفید و خط لوله اوکراین است.
با کاستن از فشار گاز در خط لوله اوکراین در واقع یک مسیر اصلی در راه صادرات گاز به اروپا مختل شد و روسیه تاکید می کند که هرگونه اخلال در این روند به گردن اوکراین است که از این گاز برداشت می کند.
ماجرا چیست
روسیه که در شرایط جدید با مشکلات متعددی در داخل روبرست و هنوز نتوانسته اقتصاد خویش را سامان داده و به باشگاه کشورهای صنعتی بپیوندد و با تهدید بخش خصوصی از سوی اعضای سابق حزب کمونیست با عدم اقبال سرمایه گذاران روبرو شده همه روزه شاهد آن است که اقتدار خویش را در جمهوریهای سابق و اروپای شرقی از دست می دهد . این روند در شرایطی است که هنوز بسیاری از این کشورها به روسیه وابسته هستند و نیاز به مساعدت این کشور دارند. در چنین شرایطی رویدادهایی که می توان آن را به عنوان نمک ناشناسی رهبران این کشورها توصیف کرد موجب تصمیم های سخت و نگران کننده در نظام سیاسی روسیه شده است.
بازماندگان کمونیسم در سلسله مراتب دولت روسیه در تلاشی قمارگونه برای حفظ اقتدار از دست رفته آخرین حلقه هایی که جمهوریهای سابق را به این کشور وابسته می کنند می گسلد. بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی از مدتها قبل برای قطع بندهای ناف خود به اقتصاد روسیه تلاش هایی را آغاز کرده اند و این زنگ خطر را حس کرده اند ولی رویداد کم نظیر قطع خط ترانزیت صادرات گاز روسیه به اوکراین در واقع رویدادی است که اوج این بحران است.
کشورهای یادشده تلاش برای قطع وابستگی به روسیه را آغاز کرده اند و این تلاش های نگران کننده موجب شده تا روسیه با واکنشی عصبی ضمن مجازات متحد سابق خود کشور های اروپایی را نیز که در روند گریز از مرکز آنان به یک کاتالیزور تبدیل شده اند تهدید کند. دولت روسیه تلاش می کند با این اقدام در عین حال جمهوریهای سابق دیگر را نیز که در تلاش برای کسب استقلال خوش به قطع ارتباط با مسکو می اندیشند دچار تردید می کند .
اما این اقدام مسکو در واقع به تسریع گریز از مرکزیت اساسی اقتصادی و معنوی جمهوری های سابق منجر می شود و آنان را در تصمیم خود در بیرون کشیدن گلیم خویش از آب های سرد و استخوان سوز روسیه استوارتر می کند.
پیامدهای ماجرا
با این رویداد در واقع مسئله انرژی که در سال های اخیر به مهمترین مشغولیت فکری جهان تبدیل شده است بار دیگر و با سرفصل جدیدی به بحث های گذشته تداوم می بخشد. قرارداد روسیه با اوکراین برسر صادرات گاز و ترانزیت آن در واقع یک مسئله حقوقی و اقتصادی جدید به مباحث انرژی افزود و دیدگاههایی که در این زمینه به عنوان احتمال مطرح می شد بصورت عملی در معرض دید جهانیان گذاشت. آیا کشوری که گاز از آن ترانزیت می شود می تواند از آن برداشت کند و اگر اختلاف دو طرف بالا گرفت سرنوشت کشورهای پایین دستی خط لوله صادراتی چیست.
برخی مقامات اتحادیه اروپا با صراحت این مسئله را مطرح کرده اند که جهان در معرض تهدید بی ثباتی کشورهای دارنده انرژی است که انرژی در اقتصادشان به سیاست های بازار گره نخورده است. به اعتقاد این منابع کشورهای صاحب انرژی در چنین شرایطی می توانند با استفاده ازاین ابزار موثر اقتصادی سیاست های خود را در جهان پیش ببرند.
با قطع صادرات گاز به اوکراین در واقع این علامت سوال بزرگ در مقابل کشورهایی که با مسایل مشابهی روبرو هستند قرار می گیرد در مسایل حقوق بین المللی باید به آن پاسخ داده شود و راه حل های لازم را برای آن ارایه نمود.
این رویداد به رغم روابط دوستانه میان ایران و روسیه به تحکیم روابط کشورهای آسیای مرکزی با ایران منجر می شود. تلاش این کشورها برای گریز از استیلای روسیه بدون استفاده از ظرفیتهای ایران ممکن نیست.ایجاد امکانات بیشتر برای تبادل انرژی و تسهیل بازرگانی از مسیر ایران برای کشورهای یادشده فرصت مغتنمی است که بی شک سود طرفین را در پی دارد.علاوه براین رویداد یادشده نشان داد که کشورهای مصرف کننده انرژی به مسیرهای مستقل و متعدد برای تامین امنیت خویش نیاز دارند و این مسئله در سیاست های ایران در صادرات انرژی بویژه گاز باید لحاظ شود. تلاش برای اثبات بازار کشورمان به عنوان یک منبع باثبات تامین انرژی در جهان باید با شدت بیشتری ادامه یابد و از تاثیر مخرب این رویداد بر سیاستهای درازمدت انرژی کشور کاست.
البته این رویداد در عین حال نباید بر روابط استراتژیک ایران با روسیه تاثیر بگذارد.ولادیمیر پوتین چند ماه پیش و در سفر به اروپا در اقدامی که نگرانی جمهوریهای سابق را برانگیخت در آستانه انتخابات در آلمان در مذاکرات خود با صدر اعظم سابق این کشور تفاهم نامه ای در زمینه احداث یک خط لوله از طریق دریای بالتیک به امضاء رساند که از ادامه آن به دیگر کشورهای اروپایی نیز سخن گفته شد.
روسیه از مدت ها قبل در تلاش برای تحت فشار قراردادن جمهوریهای سابق به اصلاح سیاست ها در زمینه صادرات انرژی روی آورده است. این اقدام در سفرهای اخیر پوتین به ترکیه و ژاپن مورد تاکید قرار گرفته و روسیه تلاش برای تثبیت جایگاه خویش به عنوان یک منبع تامین انرژی مطمئن جهان را در سیاست خارجی مورد توجه قرار داده بود. اما تحولات اخیر به جایگاه این کشور لطمه وارد خواهد کرد. در حال حاضر ۸۰ درصد گاز صادراتی روسیه به اروپا از اوکراین می گذرد و اختلال در این مسیر چیزی نیست که قابل توجیه باشد.
در عین حال این رویداد به آشفتگی بیشتر در بازار انرژی جهان که به دلیل تعادل شکننده ای که میان عرضه و تقاضای نفت وجود دارد و به افزایش قیمت در بازارهای نفت جهان منجر شده است می افزاید.
عاقبت ماجرا
در حال حاضر روسیه با کاهش دادن میزان گاز در مسیر خط لوله ترانزیت گاز به اروپا از اوکراین خواسته است تا از این گاز برداشت نکند و هرگونه برداشت این کشور را دزدی نامیده است.
روسیه در این اقدام خود اطمینان داده که خللی در تامین گاز اروپا ایجاد نمی شود ولی در روز اول فشار گاز در این مسیر کاسته شده و هریک از کشورهای مسیر از کاهش ۱۵ تا ۲۵ درصدی دریافت گاز خبر داده اند.
روسیه خواهان دریافت قیمت واقعی گاز از اوکراین است و اوکراین که به دریافت گاز ارزان در اقتصاد خویش وابسته است بر تدریجی شدن این تقاضای روسیه تاکید می کند و اعتقاد دارد که اقتصادش تحمل بار سنگین افزایش یکباره قیمت گاز بیش از چهار برابر را ندارد.
روسیه پس از فروپاشی نیز همچنان به عرضه گاز و انرژی به قیمت های پایین به اغلب کشورهای جمهوری سابق ادامه داده است و در حال حاضر برخی از کشورهای همسایه اوکراین مانند روسیه سفید از قیمتهای مشابه بهره می برند ولی دولت روسیه در اقدامی برای تحت فشار گذاشتن دولت این کشور قیمت هر هزار متر مربع گاز را از ۵۰ دلار به ۲۲۰ تا ۲۳۰ دلار افزایش داده است.
دولت اوکراین با این اقدام مخالفت کرده و تهدید به طرح قرارداد دو کشور در مراجع بین المللی کرده است.
روسیه بر خواسته خود پافشاری کرده و در مذاکرات دوطرف در نهایت روسیه دو پیشنهاد ارایه کرده که نخست تأخیر اعمال قیمت تا مدت سه ماه برای هماهنگی اقتصاد این کشور با قیمت های جدید و مسئله بعدی ارایه وامی برای جبران کسری بودجه اوکراین است.
این پیشنهادات مورد توجه اوکراین قرار نگرفت و بر روند تدریجی این افزایش قیمت تاکید کرد و این مسئله به قطع سهم گاز اوکراین از این خط لوله منجر شده است. این اختلاف تجاری که پوتین رییس جمهوری روسیه خود از آن به عنوان یک بحران یاد کرده است راه حلی دیپلماتیک دارد ولی آیا دو طرف ماجراکه سیاستمدارانی کهنه کار و با تجربیات درازمدت در بحرانهای گوناگون هستند به فشار اروپا تن داده و به یک راه حل دست خواهند یافت و در سال نو میلادی به خوبی بار خود را به سرمنزل مقصود خواهند رساند.

محمدعلی توحید

منبع : روزنامه همشهری