تبعات استفاده از داروها و مکمل‌های غیرمجاز در صنعت پرورش دام و طیور

در سالیانی نه چندان دور ، بسیاری از مردم در نازل خود مرغ و ماکیان پرورش می‌دادند و در صورت لزوم یکی از آنها را برای مصرف ذبح می‌کردند. اما با افزایش روزافزون جمعیت و توسعه زندگی شهری و صنعتی ، امکان استفاده از روشهای سنتی پروش مرغ برای تامین نیاز مصرف‌کنندگان وجود ندارد. از طرفی ، نمی‌توان منتظر ماند تا یک مرغ روال طبیعی و طولانی خود را برای رشد مناسب طی کند. در این میان ، مرغداری‌های صنعتی راه تبدیل جوجه‌های یک‌روزه به مرغی با وزن مناسب کشتار را کوتاه کرده‌اند. امروزه به مدد داروها و مکملهای غذایی برای تبدیل یک جوجه تازه از تخم در‌آمده به یک مرغ سوخاری دلچسب و لذیذ بین ۴۵ تا ۶۰ روز بیشتر زمان لازم نیست ، اما آیا مکمل‌های غذایی ، واکسن‌ها و داروهای مورد استفاده در صنعت پرورش دام و طیور می‌تواند سلامت مواد غذایی تولید شده از آنها را تحت‌الشعاع قرار دهد؟
برای رشد مرغ فاکتورهایی لازم است که این فاکتورها به صورت مواد غذایی ، گاهی اوقات داروها ، واکسن‌ها و یک‌سری ترکیبات تقویت کننده و شاید هم محرک رشد به مرغ داده میشود . نقش واکسن‌ها در روند پرورش مرغ پیشگیری از ابتلا به برخی بیماری‌هاست و داروها نیز برای درمان طیور مبتلا به بیماری و در نهایت پیشگیری از تلفات آنها مورد استفاده قرار می‌گیرند. داروهای تقویت کننده و محرک رشد نیز طبیعتا باعث رشد و وزن‌گیری سریع‌تر مرغ می‌شوند.
متاسفانه گاهی برخی مرغدارها برای صرفه‌جویی در هزینه از داروهای تاریخ گذشته ، تقلبی و داروهایی که مصرف آنها در داخل کشور ممنوع است استفاده می‌کنند که خطر بعضی از این داروها مشخص است. برای مثال ، سرطانزا بودن فورازولیدون ثابت شده و به همین دلیل مصرف آن ممنوع شده است. مواد غذایی و بعضی از موادی که به همراه غذا در اختیار مرغ قرار داده می‌شود ، در بدن متابولیزه می‌شود و به شکلهای مختلف درمی‌آید. بعضی از این مواد در عضلات ، بعضی در پوست و بعضی که در چربی حلال‌تر هستند در چربی باقی می‌مانند که به این مواد اکثرا باقی‌مانده دارویی گفته می‌شود. باقیمانده دارویی به ویژه درباره آنتی‌بیوتیک‌ها زیاد است و مصرف مواد غذایی که باقی‌مانده‌های دارویی در آن وجود دارد باعث افزایش ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان می‌شود و از طرف دیگر سن ابتلا به این بیماری را کاهش می‌دهد.
همچنین در رشد و پرورش مرغ بعضی از مواد مثل بعضی محرک‌های رشد خاص و هورمون‌ها، غیرمجاز است که به دلیل قیمت بالا اصولا استفاده نمی‌شوند و یا مصرف آنها بسیار محدود است. ولی در صورت استفاده ممکن است باقیمانده دارویی آنتروژن‌ها در مواد غذایی مختلف مانند مرغ و گوشت، افزودنی‌ها و طعم‌دهنده‌ها و همچنین نگهدارنده‌ها ، برخی عوارض هورمونی مثل ایجاد ظواهر مردانه در زنان را به دنبال داشته باشد.
طبق آمار ارائه شده در مقالات کنگره بیماری‌های طیور دانشگاه شیراز (۱۳۸۱) ، در بیش از ۹۰ درصد مرغهای مورد آزمایش ، باقی‌مانده‌های دارویی مشاهده‌ شده است که همان موادی هستند که به دام و طیور داده می‌شود. لذا برای کاهش اثرات منفی ناشی از مصرف مرغهایی که با روش‌های غیرطبیعی پرورش یافته‌اند ، از آنجا که مواد محلول در چربی در غده‌های چربی و زیر پوست تجمع پیدا می‌کنند ، بهتر است مصرف کننده برای مقابله با اثرات ناشی از این گونه داروها از مصرف این قسمتها خودداری کند. همین‌طور جگر به این دلیل که محل متابولیزه کردن بسیاری از مواد است و ترکیبات بسیاری وارد آن می‌شود ، بیشتر در معرض آلودگی قرار دارد . البته جگر به تنهایی مشکلی ندارد ، بخصوص اگر سالم باشد و نظارت کافی روی آن انجام شود و باقیمانده دارویی در آن نباشد.
به دلیل رعایت نشدن بهداشت و عدم انجام به موقع واکسیناسیون و کافی نبودن نظارت فنی صحیح بر مرغداری‌ها ، مرغدار برای پیشگیری از ضرر اقتصادی ، گاه تا آخرین روزهای انتقال به کشتارگاه از دارو استفاده می‌کند، لذا مصرف دارو در کشور ما بسیار زیاد است و از طرف دیگر بسیاری از مرغداری‌ها در حالیکه باید از یک دامپزشک آشنا به داروها و عوارض آن به عنوان مسوول فنی استفاده کنند ، به دلیل صرفه اقتصادی از مهندسان دامپرور که فقط در زمینه پرورش و این که چند درصد از چه ماده‌ای می‌تواند رشد را بیشتر کند ، استفاده می‌کنند و لذا نظارت مناسب برای جلوگیری از تقلبات در پرورش دهندگان مرغ، ماهی ، میگو و غیره وجود ندارد.
از طرف دیگر طبق قانون باید ۸ واکسیناسیون ضروری برای مرغها انجام شود تا در سنین بالاتر مریض نشوند و بنابراین مجبور به استفاده از دارو نباشند. اما متاسفانه مرغدارها تزریق این واکسن‌ها را به طور خودسرانه و ناقص انجام می‌دهند و در نتیجه مرغها بیشتر مریض می‌شوند و لذا بیش از حد مجاز دارو مصرف می‌شود ، در حالیکه از آنجا که موضوع واکسن طیور به بخش خصوصی واگذار شده ، این کار باید زیر نظر درمانگاههای خصوصی دامپزشکی انجام شود.
در این میان با رعایت پرهیز دارویی پیش از انتقال طیور به کشتارگاه می‌توان تا حد زیادی عوارض ناشی از داروها و ترکیبات شیمیایی مورد استفاده در مرغداری‌ها را کاهش داد. در حقیقت دارو نباید در مرغداری‌ها به مقدار زیاد مصرف شود. طبق بخشنامه سازمان دامپزشکی در صورتی که در مرغداری‌ها از فورازولیدون استفاده شده باشد، مرغها باید معدوم شوند و حتی اجازه فروش پیدا نکنند و درباره داروهای مجاز باید حداقل ۱۵ روز قبل از کشتار ، مصرف دارو قطع شود. ولی متاسفانه بعضی از شبکه‌های دامپزشکی روی این قضیه حساس نبوده و آن را پیگیری نمی‌کنند و استدلالشان این است که مرغها در کشتارگاه بازبینی و در صورت وجود آلودگی حذف می‌شوند، در حالیکه طیور در کشتارگاه تنها از لحاظ میکربی بررسی می‌شوند و باقیمانده داروهای شیمیایی در کشتارگاه قابل تشخیص نیست. بلکه دامپزشک مجاز باید طبق فرمولی خاص که در اختیار دارد ، تایید کند که این مرغ سالم و قابل مصرف است.
اثرات بعضی از داروهای مصرفی پس از دو هفته از بدن پاک و مرغ قابل مصرف می‌شود ولی برخی داروها مثل فورازولیدون یا کلرامفنیکل که پس از مصرف تا مدت زیادی در جگر یا گوشت باقی می‌مانند ، اثرات سرطانزایی بسیار بالایی دارند و بطور کلی ممنوع شده‌اند ، اما در کشور ما عده‌ای این داروها را به صورت غیرمجاز وارد می‌کنند و در اختیار مرغداران قرار می‌دهند و مرغدار نیز خودسرانه این داروها را از دفاتر مرغداری یا جاهای دیگر تهیه و برای کاهش تلفات از آن استفاده می‌کند. بنابراین مصرف این داروها برای مرغدار توجیه اقتصادی دارد ولی برای مصرف‌کننده سرطانزا است.
در نهایت باید به این نکته توجه داشت که اکثریت افراد جامعه به عنوان مصرف‌کننده در سلامت مواد پروتئینی مورد مصرف خود نقشی ندارند ، بلکه تنها با اعتماد و اتکا به حساسیت و توجه مسوولان امر امید می‌رود که مواد غذایی که در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد از هر نظر سالم و بهداشتی باشد.

دکتر علیرضا خانی - عضو جامعه دامپزشکان ایران- پوستر

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران