مروری بر رویداد های دنیای رسانه ها در سال ۲۰۰۵

سالِ روزهای خاکستری
اعتبار اخبار و اعتماد مخاطبان به آنها نیز از جمله چالش های پیش روی صاحبان رسانه ها است که سیری نزولی یافته و نیازمند آن است که رسانه ها روند تهیه گزارش ها و اخبار خود را به شکلی شفاف تر به مخاطبان عرضه کنند و تصمیم گیری در مورد درستی یا نادرستی مطالب را بر عهده آنها بگذارند. به عبارت دیگر، دوران «به من [رسانه] اعتماد کن» سپری شده و زمان «به من [مخاطب] نشان بده» فرا رسیده است. البته رسیدن به این وضعیت نیازمند تربیت نیروهای حرفه ای، داشتن منابع مالی و البته تجربه اندوزی است. به هر حال سال ۲۰۰۵ به پایان رسید تا رسانه ها نیز با تجربیات اندوخته شده در روزهای پرحادثه این سال، روزهای آینده را پیش رو ترسیم کنند. مطلب حاضر مروری است کوتاه بر تحولاتی که دنیای رسانه های سنتی (روزنامه، رادیو و تلویزیون) در سال ۲۰۰۵ از سر گذراند.
• سال کشتار و مرگ
سال ۲۰۰۵ از نظر تعداد خبرنگاران کشته شده رکورددار بود. در این سال ۶۳ روزنامه نگار در حین انجام وظیفه یا به واسطه بیان عقاید جان خود را از دست دادند که از سال ۱۹۹۵ با ۶۴ کشته (۲۲ نفر فقط در الجزایر)، سابقه نداشته است. در سال ۲۰۰۴ تعداد خبرنگارهای جان باخته ۵۳ نفر بود. اما خبرنگارها تنها جان باختگان حرفه خبررسانی نیستند. دستیاران رسانه (مترجم، راننده، تکنسین و...) نیز که آنها را همراهی می کنند در معرض همان خطرات هستند و در سال ۲۰۰۵ تعداد این کشته ها به ۵ نفر رسید.
در سال ۲۰۰۴ ، ۱۵ دستیار رسانه جانشان را از دست داده بودند. سال ۲۰۰۵ سومین سال متوالی بود که عراق عنوان «خطرناک ترین کشور برای رسانه ها» را از آن خود کرد. در این سال ۲۴ خبرنگار و ۵ دستیار رسانه در عراق کشته شدند تا مجموع کشته شدگان این حرفه از آغاز جنگ آمریکا با عراق در مارس ۲۰۰۳ به ۷۶ نفر برسد؛ بیش از کل خبرنگارانی که طی ۲۰ سال جنگ با ویتنام (۷۵-۱۹۵۵) جان خود را بر سر تهیه اخبار نهادند.
پارتیزان های عراقی و تروریست ها، اصلی ترین عامل قتل خبرنگاران هستند، اما سه خبرنگار نیز به دست نیروهای آمریکایی کشته شده اند. وائل البکری تهیه کننده ۳۰ ساله تلویزیون عراق در ۲۸ ژوئن ۲۰۰۵ به ضرب گلوله نیروهای آمریکایی جان باخت. فردای آن روز آمریکایی ها کشته شدن این عراقی به دست نیروهای خود را تایید و اعلام کردند که موضوع را در دست بررسی دارند. اما نه در این مورد و نه در دیگر مواردی که تحقیقات درباره آنها انجام شده است، هیچ نتیجه ای اعلام نشده است. در لبنان نیز دو روزنامه نگار برجسته در جریان بمب گذاری کشته شدند.
سمیر قصیر که ستون نویس روزنامه النهار بود در دوم ژوئن و جبران توینی ناشر همان روزنامه در ۱۲ دسامبر کشته شدند. هر دو این افراد از منتقدان سوریه و مخالف حضور نیروهای این کشور در لبنان بودند. مای چیدیاک مجری مشهور تلویزیون LBC لبنان نیز در ۲۵ سپتامبر از انفجار بمبی که در ماشینش کار گذاشته شده بود جان به در برد، گرچه یک پا و دست خود را از دست داد. اما دیگر کشورهایی که در سال ۲۰۰۵ قتلگاه خبرنگاران بودند از این قرارند: آذربایجان، افغانستان، اکوادور، برزیل، بلاروس، بنگلادش، پاکستان، جمهوری دموکراتیک کنگو، روسیه، سریلانکا، سومالی، سیرالئون، فیلیپین، قزاقستان، کلمبیا، کوزوو، لیبی، مکزیک، نپال و هائیتی. جز فیلیپین که ۷ خبرنگار در آن کشته شدند، در سایر کشورها تعداد کشتگان بین ۱ و ۲ نفر در تغییر بود. اما در آخرین روزهای سال ۲۰۰۵ حادثه ای روی داد که فدراسیون بین المللی روزنامه نگاران آن را «بدترین فاجعه ای که تاکنون برای رسانه ها پیش آمده» توصیف کرد.
سه شنبه ۶ دسامبر ۲۰۰۵ یک فروند هواپیمای سی-۱۳۰ که برای پوشش مانوری نظامی عازم جنوب ایران بود، ۲۹ دقیقه پس از پرواز و در حالی که به دلیل نقص فنی در حال بازگشت به فرودگاه مهرآباد بود، در یک مجتمع مسکونی در جنوب غرب تهران سقوط کرد و تمام سرنشینان آن و تعدادی از ساکنان مجتمع را به کام مرگ فرستاد. در این حادثه که علل آن همچنان تحت بررسی است و تا زمان نوشتن این مطلب هنوز نتایج آن اعلام نشده است، ۶۸ خبرنگار و دستیار رسانه جان باختند.
در سال ۲۰۰۵ چند روزنامه نگار قدیمی نیز درگذشتند. جانی کارسون هنرپیشه، کمدین و نویسنده ای بود که بیش از هر چیز به خاطر اجرای برنامه شبانه «نمایش امشب» مشهور بود. او این برنامه را (که شامل گفت وگو، نمایش، موسیقی، گفتارهای طنزآمیز و... بود) از ۱۹۶۲ تا ۱۹۹۲ برای شبکه تلویزیونی NBC در آمریکا اجرا کرد. کارسون متولد ۱۹۲۵ بود و ۲۳ ژانویه ۲۰۰۵ در اثر یک بیماری تنفسی مزمن در سن ۷۹ سالگی در بیمارستانی در لس آنجلس درگذشت. ریچارد وایتلی متولد ،۱۹۴۳ روزنامه نگار و مجری تلویزیون در انگلستان بود که مدت ۲۳ سال به اجرای برنامه «شمارش معکوس» که مسابقه حروف و کلمات بود قناعت کرد.
او از ۲ نوامبر ۱۹۸۲ همزمان با افتتاح شبکه تلویزیونی «کانال ۴» برنامه اش را آغاز کرد. وایتلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۵ در ۶۱ سالگی درگذشت. پیتر جنینگز گوینده و مجری اخبار شبکه تلویزیونی ABC در آمریکا بود که ۷ آگوست ۲۰۰۵ در اثر سرطان ریه از دنیا رفت. او از ۱۹۷۸ برنامه «امشب با خبرهای جهان» را اجرا می کرد و از ۱۹۸۳ تا آوریل ۲۰۰۵ تنها گوینده و مجری این برنامه بود. جنینگز متولد ۱۹۳۸ بود و در زمان مرگ ۶۷ سال داشت.
• سال زندان و سانسور
سال ۲۰۰۵ در حالی به پایان رسید که ۱۲۶ روزنامه نگار و ۳ دستیار رسانه در ۲۳ کشور در زندان بودند. چین با ۳۲ زندانی رتبه اول را داشت و پس از آن به ترتیب کشورهای کوبا، اتیوپی، اریتره و برمه قرار داشتند.در سال ۲۰۰۵ حداقل ۸۰۷ روزنامه نگار دستگیر و ۱۳۰۸ نفر مورد حمله قرار گرفته یا تهدید شدند.در سال ۲۰۰۴ تعداد دستگیرشدگان ۹۰۷ نفر بود و ۱۱۴۶ نفر در اثر حملات فیزیکی آسیب دیده یا تهدید شده بودند. تعداد روزنامه نگاران دستگیرشده، تنها شاخصی بود که در سال ۲۰۰۵ نسبت به سال پیش از آن کاهش نشان می داد؛ اما همین مقدار نیز بیشتر از زیاد بود: بیش از ۲ نفر در هر روز. موارد سانسور و تعطیلی رسانه ها در سال ۲۰۰۵ نیز دست کم ۱۰۰۶ مورد بود که بیش از نیمی از آن (۵۶۷ مورد) به نپال تعلق داشت.
با اعلام حالت فوق العاده از سوی پادشاه این کشور از اول فوریه، وضعیت آزادی رسانه ها روز به روز بدتر شد. تعطیل کردن یک ایستگاه رادیویی FM از جمله اقدامات دولت نپال برای محدود کردن رسانه ها در سال ۲۰۰۵ بود. در چین نیز وضعیت سختی بر رسانه ها حاکم بود. این کشور با خرید دستگاه هایی از یک شرکت فرانسوی، اقدام به فرستادن پارازیت روی ایستگاه های رادیویی می کرد که «صدای تبت»، «بی بی سی»، «صدای امید» و «رادیو آزاد آسیا» از جمله آنها بودند. سردبیران رسانه ها نیز تقریباً هر روز فهرستی از موضوعات ممنوعه را از وزارت تبلیغات دریافت می کردند.
در بلاروس، قزاقستان و اغلب کشورهای آسیای میانه نیز سانسور همچنان بیداد می کرد و روزنامه ها تنها به جرم انتقاد از دولت بسته می شدند. بنابر «شاخص آزادی مطبوعات» که سازمان خبرنگاران بدون مرز تعیین می کند، سه کشور کره شمالی، اریتره و ترکمنستان در میان ۱۶۷ کشور به ترتیب پایین ترین جایگاه ها را به دست آوردند تا «سیاه چاله های خبر» در دنیا لقب بگیرند.
ایران تنها یک پله بالاتر از این سه کشور ایستاده بود. آمریکا بیش از ۲۰ پله سقوط کرده و در رتبه ۴۴ ایستاده بود. علت اصلی این تنزل، زندانی کردن جودیث میلر خبرنگار نیویورک تایمز و تلاش های حقوقی برای نقض پنهان ماندن منابع خبری بوده است. کانادا نیز به خاطر تصمیماتی که حق فاش نشدن منابع خبری را نقض می کند چندین رتبه تنزل کرده و در رتبه بیست ویکم قرار گرفته بود.
فرانسه نیز با چند پله تنزل در رتبه سی ام ایستاده بود که دلیل اصلی آن تفتیش دفاتر رسانه ها، بازجویی از روزنامه نگاران و تعرض های دیگر به مطبوعات بوده است. کشورهای شمال اروپا بار دیگر بالاترین جایگاه های این فهرست را به خود اختصاص دادند.
در دانمارک، فنلاند، ایرلند، ایسلند، نروژ و هلند آزادی های مطبوعاتی کاملاً استقرار یافته و ریشه دوانده است. در مجموع نیز ۱۰ کشور اول فهرست همگی اروپایی بودند. در میان کشورهای سایر قاره ها، نیوزیلند (۱۲)، ترینیداد و توباگو (۱۲)، بنین (۲۵) و کره جنوبی (۳۴) بالاترین رتبه ها را داشتند.• سال تغییر و تحول
رسانه ها همان طور که از دنیایی پرتکاپو گزارش می کنند، خود نیز دنیایی پرشتاب و سرشار از تغییر و تحول هستند. تغییر قطع و ظاهر روزنامه ها، توسعه ایستگاه های رادیویی و تلویزیونی، خرید و فروش بنگاه های رسانه ای و تعدیل یا افزایش کارکنان نمونه هایی از این تحولات هستند که سال ۲۰۰۵ نیز شاهد مواردی از آنها بود. در پنجم مه سازمان تحقیقات فضایی هند دو ماهواره را به مدار زمین فرستاد که یکی از آنها موسوم به HAMSAT، به فرستنده های رادیو آماتوری در جنوب آسیا سرویس دهی می کند. عمر این ماهواره دو سال خواهد بود. اما در ۲۴ مه یازده هزار روزنامه نگار و کارمند بی بی سی در اعتراض به طرح تعدیل حدود چهارهزار شغل، به اعتصابی ۲۴ساعته دست زدند. برنامه های رادیویی و تلویزیونی این شبکه بیش از دیگر خروجی های آن در اثر این اعتصاب آسیب دیدند، به طوری که تنها شبحی از برنامه های روزانه بی بی سی به جا مانده بود. در ۱۵ آگوست نیز شبکه ملی رادیو تلویزیونی کانادا (CBC) دچار وضعیتی شد که بیرون آمدن از آن ۷ هفته به طول انجامید. ۵۵۰۰ کارمند این شبکه که عضو اتحادیه رسانه های کانادا بودند و به سیاست های جدید CBC برای استخدام کارمندان قراردادیِ بیشتر معترض، از صبح ۱۵ آگوست از ورود به محل کار خود منع شدند.
اما سرانجام در ۹ اکتبر با رأی ۴/۸۸ درصدی اعضای منع شده به توافق جدید میان کارمندان و شبکه، برنامه های عادی CBC از سر گرفته شد تا پس از هفته ها پخش برنامه های تکراری و مستند و اخبار تلویزیون بی بی سی و...، به تدریج روال برنامه ها به حالت عادی برگردد. در سوم اکتبر بزرگترین شرکت تلویزیون کابلی، ارتباطات تلفنی و سرویس دهنده اینترنت در انگلستان موسوم به NTL، در یک معامله چندمیلیارد پوندی شرکت «تله وست» را که دومین شرکت بزرگ صنعت رسانه های کابلی در این کشور بود، خریداری کرد و به یکی از بزرگترین شرکت ها در صنعت رسانه های انگلستان تبدیل شد.سرویس جهانی بی بی سی در ۲۵ اکتبر اعلام کرد که در سال ۲۰۰۷ یک شبکه خبری تلویزیونی به زبان عربی راه اندازی خواهد کرد. برای کاهش هزینه ها و تأمین بودجه برای تاسیس این شبکه اعلام شد که در اوایل ۲۰۰۶ ده سرویس رادیویی این شبکه به زبان های خارجی (اغلب مربوط به اروپای میانه به علاوه زبان های قزاقی و تایلندی) تعطیل خواهند شد.
سال ۲۰۰۵ برای رادیوهای ماهواره ای سالی پربار بود. رادیوی ماهواره ای «سیریوس» اعلام کرد که تعداد مشترکانش در سال ۲۰۰۵ نزدیک به ۱۹۰ درصد افزایش یافته و در مجموع به بیش از ۳/۳ میلیون نفر رسیده است. مجموع مشترکان این شبکه رادیویی ماهواره ای بنا به اعلام مدیران آن تا پایان ۲۰۰۶ به بیش از ۶ میلیون نفر بالغ خواهد شد. رادیوی ماهواره ای XM نیز ۸۴ درصد افزایش در تعداد مشترکان خود را در سال ۲۰۰۵ تجربه کرد تا مجموع آنها به حدود ۶ میلیون نفر برسد.
این شبکه ماهواره ای اعلام کرده که تا پایان ۲۰۰۶ تعداد مشترکان خود را به ۹ میلیون نفر خواهد رساند. در سال ۲۰۰۵ یکی از مطرح ترین روزنامه های انگلستان با تغییر قطع و طراحی خود برای دستیابی به گروه تازه ای از خوانندگان خیز برداشت. از ۱۲ سپتامبر، روزنامه گاردین که تا پیش از آن در قطع بزرگ (برادشیت) منتشر می شد، به قطع میانه (برلینر) و چاپ تمام رنگی رو آورد تا اولین روزنامه غیرزرد و سراسری تمام رنگی در انگلستان باشد. آماده سازی برای این تغییرات که ۱۸ ماه زمان برده بود، ۸۰ میلیون پوند هزینه برداشت.
طرح و قطع تازه، روزانه بیش از ۶۰ هزار نسخه بر فروش گاردین افزود، اما ناظران معتقدند که بعد از روند افزایشی و پرشتاب اولیه، میزان فروش به نقطه ثبات رسیده است. تغییر قطع گاردین در ادامه تغییراتی بود که روزنامه های ایندیپندنت و تایمز (هر دو چاپ انگلستان) در سال های پیش تجربه کرده و با روی آوردن به قطع کوچک (تابلوئید) تیراژ خود را بالا برده بودند. اما دیگر روزنامه ای که در سال ۲۰۰۵ به قطع میانه تغییر اندازه داد، روزنامه بلژیکی «لوسوآ» [به معنای عصر] بود. لوسوآ که روزنامه ای باکیفیت (غیرزرد) و مهم ترین روزنامه فرانسوی زبان بلژیک است، از ۱۵ نوامبر در قطع تازه منتشر شد.
• ...و سالِ چیزهای دیگر
اما سال ۲۰۰۵ آبستن رویدادهای دیگری هم بود که البته پرداختن به همه آنها از حوصله این مقاله خارج است و تنها تعدادی از آنها را مرور می کنیم: ۱۱ فوریه ایسون جردن از سمت خود در سی ان ان به عنوان سردبیر اخبار و معاون اجرایی استعفا داد. ماجرایی که به استعفای او منجر شد، از یک ماه پیش از آن در اجلاس جهانی اقتصاد در داوس سوئیس آغاز شده بود. به گفته شاهدان او گفته بود که ارتش آمریکا روزنامه نگارها را هدف گلوله قرار می دهد. اول مارس رئیس جمهور اوکراین اعلام کرد که افراد مظنون به قتل یک روزنامه نگار این کشور به نام گئورگی گنگادزه دستگیر شده اند.
در ۴ مارس یک روزنامه نگار ایتالیایی که در عراق ربوده شده بود، آزاد شد. اما زمانی که خودروی حامل او به یک ایستگاه کنترل آمریکایی ها نزدیک می شد، ظاهراً به دلیل کم نکردن سرعت زیر رگبار گلوله قرار گرفت که در این جریان یک عضو سرویس مخفی ایتالیا کشته شد. در سوم مه، روز جهانی آزادی مطبوعات، هزاران روزنامه نگار در نپال در اعتراض به نقض این آزادی ها در کشور خود تظاهرات کردند. در ۹ مه دو مقام مسئول رادیو واتیکان در ایتالیا به نام های کاردینال روبرتو توچی و پدر پاسکال بورگومه، به جرم آلوده کردن جو با امواج الکترومغناطیسی قدرتمند اما غیرضروری (که می تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد) به ۱۰ روز زندان تعلیقی محکوم شدند.
در ۲۴ مه یک شبکه تلویزیونی اسرائیلی موسوم به «کانال ۱۰»، فیلمی را پخش کرد که نشان می داد نیروهای دفاعی اسرائیل (IDF) از یک جوان فلسطینی به عنوان سپر انسانی در برابر سنگ پرانی ها در کرانه باختری استفاده کرده اند؛ اتهامی که البته IDF آن را رد کرد. در اول ژوئن حییم یاوین یکی از مشهورترین گویندگان خبر تلویزیون در اسرائیل، اشغال سرزمین های فلسطینی را محکوم کرد و آن را «بی رحمانه» خواند. این نخستین بار بود که او درباره این موضوع در برابر عموم صحبت می کرد. در دوم ژوئن ده ها نظامی پیشین صربستان پس از نمایش یک نوار ویدئویی در تلویزیون این کشور که آنها را در حال اعدام شش مرد بوسنیایی اهل سربرنیتسا در جولای ۱۹۹۵ نشان می داد، دستگیر شدند.
در ۴ ژوئن، یک دادگاه فرانسوی روزنامه لوموند را به دلیل چاپ مقاله ای در سال ۲۰۰۲ که در آن واژه های «یهودیان» و «اسرائیل» در یک معنا استفاده شده بود، مقصر شناخت. در این مقاله با تیتر «اسرائیل-فلسطین: سرطان»، به زعم دادگاه از «یهودیان اسرائیل» معنای «یهودیان در کل» برداشت می شد؛ یعنی در حالی که «برخی اسرائیلی ها» مورد نظر بودند، از واژه «یهودیان» استفاده شده بود. به حکم دادگاه، ژان-ماری کلمبانی سردبیر و سه نویسنده مقاله لوموند به پرداخت خسارت نمادینِ یک یورویی به انجمن فرانسه-اسرائیل و وکلای بدون مرز محکوم شدند.
رسانه های فرانسه اغلب به طرفداری از فلسطینیان متهم می شوند. در ۱۲ ژوئن فلورانس آوبوناس خبرنگار روزنامه فرانسوی لیبراسیون و مترجم عراقی اش، پس از پنج ماه اسارت در دست گروگانگیران (از ۷ ژانویه)، سرانجام آزاد شدند. در ۱۱ جولای دولت اندونزی از ایستگاه های تلویزیونی خواست تا به مدت ۶ ماه از ساعت ۱ تا ۵ بامداد برنامه های خود را تعطیل کنند تا پس از افزایش اخیر بهای نفت خام، بتواند انرژی ذخیره کند. اما پخش زنده فوتبال های اروپایی که پرطرفدار بوده و در ساعات نیمه شب به وقت اندونزی انجام می شوند، از این امر مستثنی شدند.
در ۱۹ جولای ده ها سردبیر عضو انجمن روزنامه نگاران تایلند در اعتراض به قوانین فوق العاده تازه که اجازه سانسور رسانه ها و شنود تلفنی را می داد، تظاهرات کردند. در ۲۶ سپتامبر تیسر علونی خبرنگار شبکه تلویزیونی الجزیره به اتهام همکاری با گروه های تروریستی در دادگاهی در اسپانیا به ۷ سال زندان محکوم شد. در ۳۰ سپتامبر جودیت میلر خبرنگار نیویورک تایمز در برابر دادگاه فدرال شهادت داد که لویس لیبی رئیس دفتر دیک چنی (معاون بوش) منبع خبری محرمانه او برای نوشتن گزارش منتشرنشده ای درباره یکی از عوامل سیا در سال ۲۰۰۳ بوده است. میلر به دلیل امتناع از فاش کردن این منبع، ۱۲ هفته پیش از آن را در زندان به سر برده بود. در ۳۰ اکتبر و در جریان ناآرامی های شبانه محله های حومه پاریس، روزنامه نگاران در کنار نیروهای پلیس مورد حمله افراد شورشی قرار گرفتند.
در ۲۲ نوامبر روزنامه «دیلی میرور» محتوای یک یادداشت سری دولت انگلستان را منتشر کرد که در آن از طرح تونی بلر و جورج بوش برای بمباران دفاتر شبکه تلویزیونی الجزیره در دوحه (قطر) و دیگر کشورها نوشته شده بود. به دنبال انتشار این خبر، دادستان کل انگلستان تهدید کرد که هرگونه افشاگری بیشتر در مورد یادداشت سری مذکور را بنابر بند ۵ قانون اطلاعات طبقه بندی شده دولتی، مورد پیگرد قرار خواهد داد. دفاتر الجزیره در کابل و بغداد قبلاً هدف بمب های آمریکایی قرار گرفته بود، اما مقامات آمریکایی هدف قرار دادن عمدی آنها را رد کرده بودند.
یک سخنگوی کاخ سفید نیز گزارش دیلی میرور را «عجیب و غریب» خواند. در ۲۴ نوامبر همسر طارق ایوب خبرنگار کشته شده الجزیره در جریان بمباران دفتر این شبکه در بغداد در سال ،۲۰۰۳ اعلام کرد که قصد دارد از دولت آمریکا شکایت کند و کارمندان تمامی دفاتر الجزیره در کشورهای مختلف نیز در اعتراضی نمادین به این قضایا، به مدت ۱۵دقیقه دست از کار کشیدند. سرانجام در سی ام نوامبر فاش شد که ارتش آمریکا مخفیانه به روزنامه های عراقی پول می داده تا اخبار و گزارش های نوشته شده توسط نظامیان آمریکایی را منتشر کنند. هدف از این اقدام، نشان دادن چهره ای مثبت از آمریکا در میان مردم عراق بوده است.

علی اکبر قزوینی

منبع : روزنامه شرق