گیاهان دارویی؛ خلأهای آموزشی و پژوهشی

از دیرباز انسانها، بیماری‌هایشان را با استفاده از گیاهان، قسمتهایی از بدن جانوران و مواد معدنی درمان می‌کردند. شواهد استفاده از درمان گیاهی توسط انسان به ۶۰ هزار سال پیش برمی‌گردد. ایرانیان، هندی‌ها و چینی‌ها همواره در کشف آثار مفید و اثرات گیاهان دارویی و استفاده از آنان پیشگام بوده‌اند. یکی از قدیمی‌ترین مفردات پزشکی که درزمان آشوربانیپال پادشاه سومری‌ها و به دستور او نوشته شده‌ بود، از ۲۵۰ داروی گیاهی نام می‌برد. از طرفی در آثار و تالیفات افتخار آمیز دانشمندان نام‌دار ایرانی مانند ذکریای رازی، علی‌بن عباس‌اهوازی، شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا و سیداسماعیل جرجانی، متون با ارزشی در زمینه خواص و اثرات گیاهان دارویی به ثبت رسیده، که در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است. این آثار در پایه‌گذاری و تحول آموزش پزشکی، در مغرب زمین مورد استفاده فراوان بوده است.
شناخت تاثیر شگفت‌آور گیاهان دارویی از سویی و کشف اثرات زیان‌آور داروها و ترکیبهای شیمیایی از سوی دیگر، باعث رویکرد وسیع جهان به مقوله گیاهان دارویی شده است. تاکید بسیار سایر کشورها به‌خصوص کشورهای غربی براستفاده از گیاهان دارویی، و پرورش وسیع و بهره‌برداری از آن، ایجاد ایستگاهها و مراکز تحقیقاتی، گسترش ترویج و آموزش در این خصوص از جمله ایجاد شبکه اطلاع‌رسانی گیاهان معطر و دارویی آسیا و اقیانوسیه (APINMAP ) به‌عنوان پایگاه اطلاعاتی در منطقه با عضویت ۱۴ کشور، جهت ارتقای توانایی درگردآوری، فرآوری و کاربرد داده‌های پژوهشی، اجرای طرح انتشار فهرست تنظیم بین‌المللی طب سنتی و مردمی در آسیای شمال شرقی توسط یونسکو که به شناسایی و بررسی عوامل فعال در گونه‌های گیاهان دارویی منطقه جهت سهولت تحقیقات گیاهان دارویی می‌پردازد، ایجاد باغهای دارویی در کشورهای مختلف و نمونه‌های دیگر از فعالیتهای صورت گرفته جهانی می‌باشد.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) نیز حامی و مشوق کشورها، برای یافتن شیوه‌های سالم و موثر درمان و استفاده از آن‌ها، در خدمات بهداشتی است. بیشتر مردم کشورهای درحال توسعه در زمینه مراقبتهای اولیه بهداشتی هنوز هم به طور عمده بر حکیمان سنتی و گیاهان دارویی محلی متکی هستند. در کشورهای صنعتی هم توجه به نظامهای سنتی و جایگزین طب، طی دهه اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است.
متأسفانه در کشور ما که دارای سابقه درخشان علمی طب گیاهی و موقعیت مساعد پرورش گیاهان است، منابع این گیاهان آنچنان‌که باید و شاید مورد توجه خاص و بهره‌برداری مناسب قرار نمی‌گیرد.
جای امیدواری است که در سالهای اخیر حرکتی دراین زمینه صورت گرفته و مراکز علمی ـ تحقیقاتی فرآیندی رو به رشد را در این زمینه آغاز نموده‌‌اند. با این وجود هنوز هم خلا یک جایگاه ویژه در امر آموزش‌های رسمی گیاهان دارویی احساس می‌شود. به‌خوبی می‌توان به فضای خالی و پرنشده در پله‌های آموزش‌عالی به‌خصوص در سطح کارشناسی، با التزام به طی چندین واحد تحصیلی تخصصی اجباری نه اختیاری، در سطح رشته‌های علوم پایه ‌(شاخه‌علوم‌گیاهی) و یا اختصاص گرایشی مجزا به آن اشاره نمود. این در حالی است که به گفته کارشناسان فعلاً این مرحله، تنها مقطع کاردانی در رشته تحصیلی تولیدات گیاهان دارویی و یا دو الی سه واحد درسی در رشته‌های علوم‌کشاورزی (گرایش‌های زراعت و باغبانی) را در برمی‌گیرد. اخیراً نیز دانشکده کشاورزی، در مقطع فوق‌لیسانس و دکترای گیاهان دارویی، دانشجو می‌پذیرد. ولی به گفته کارشناسان، هیچ‌گونه امکانات مناسب با این رشته و یا هیات‌علمی متناسب با این رشته موجود نیست. جای آن دارد که به امر خطیر و اساسی آموزش، به‌عنوان پایه هرگونه تحقیقات جامع و کامل در راستای نهادینه کردن فرهنگ بهره‌مندی صحیح و کاربرد علمی و اصولی گیاهان دارویی اشاره شود.
همکاری ارزنده موسسات و نهادهای اجرایی دست‌اندرکار با دانشجویان طالب این علم در مقاطع تحصیلی دانشگاهی نیز می‌تواند، گام بسیار ارزنده در القای فرهنگ پژوهشی، تحقیقاتی و اجرایی این مهم در کشورمان به ارمغان آورد.

نیکی پاک بین کارشناس ارشد علوم گیاهی