اثرات میوه زرشک در دورهٔ جنینی

حساس‌ترین دورهٔ زندگی انسان، دوره جنینی است که تداوم آن مستلزم رشد و نمو لایه‌های آندومتر، میومتر و غدد مترشحه رحم می‌باشد. هورمون‌ها در این دورهٔ نقش اساسی را ایفا می‌کنند. به طوری که تحت تاثیر هورمون استروژن آندومتر رشد کرده و غدد مترشحه آن حجیم و طویل می‌گردد و بافت عضلانی رحم دارای حرکات ضربانی منظم می‌شود. هورمون پروژسترون نیز رشد و تکثیر اپی‌تلیوم رحم را کاهش می‌دهد و آن را برای ترشح به حالت فعال در می‌آورد.۱
تغذیه مادر از جمله مواردی است که در پایداری دوره جنینی دارای اهمیت فراوان می‌باشد. استفاده صحیح از مواد غذایی و ادویه‌ای می‌تواند موجب رشد و نمو جنین شده و سلامت جنین را تضمین نماید. از طرف دیگر مصرف ناصحیح و نامتعادل می‌تواند باعث بروز ناهنجاری‌های جنینی گردد.
اطباء و دانشمندان از قرن‌ها قبل به اثرات برخی از میوه‌ها و سبزیجات در دوره جنینی آگاهی داشته‌اند. به طوری که ابن‌سینا در کتاب ارزشمند قانون مصرف برخی از مواد را در بارداری منع نموده است.۲
میوه زرشک یکی از این موارد است که ابن‌سینا برای آن اثرات سقط‌آور قائل شده است. این میوه دارای الکالوئید‌هایی نظیر بربرین، پالماتین، بربامین می‌باشد. همچنین ترکیبات فنلی از قبیل آنتوسیانین‌ها، کاته‌شین‌ها، فلاونول‌ها و اسیدهای کلروژنیک در آن گزارش شده‌است. از دیگر ترکیبات میوه می‌توان قندها، تانن‌ها، اسید‌های آلی، مواد معدنی و کاروتنوییدها را نام برد.۳
میوه زرشک از نظر درمانی اثرات بیولوژیکی و فارماکولوژیکی متعددی را شامل است که می‌توان اثرات خلط‌آور، ضدسرفه، ضدمیکروب، ضدقارچ، کاهنده فشار خون و ضدتب را نام برد و همچنین می‌توان از آن در درمان بیماری‌های کبدی و صفراوی، روماتیسم، نقرس استفاده نمود.۴
تحقیقات جدید در مدل‌های حیوانی، نقطه نظرات اطباء گذشته، در مورد منع مصرف زرشک در بارداری را مورد تایید قرار می‌دهد. به طوری که مشخص گردید که بربرین که یکی از آلکالوئید‌های اصلی میوه زرشک است، می‌تواند موجب انقباضات عضلانی صاف رحم گردد و افزایش انقباض می‌تواند منجر به سقط شود. لازم به ذکر است که بربرین علاوه بر اثرات سقط‌آور آن به علت سمیت در دوز‌های بالای آن موجب اثرات تراتوژنیک می‌شود.
همچنین ماده دی‌ئیدرواکسید بالمیتینیوم (DPH) Dihydropalimitinum hydroxide موجود در میوه زرشک دارای خاصیت ضد استروژنی است که باعث آتروفیه شدن آندومتر و سیر برگشتی غدد استرومائی و چروکیده شده آن می‌شود. این تغییرات باعث عدم تغذیه کامل جنین و اختلال در عملکرد رشد و نمو جنین می‌گردد. در ضمن بررسی‌های انجام شده بر روی مدل حیوانی مشخص نمود که تجویز kg/g ۵/۳ عصاره آبی میوه زرشک در موش‌های سوری‌نژاد Balb/c در روز‌های ۷، ۸ و ۹ بارداری که برابر ۳ ماهگی در انسان است، می‌تواند موجب توقف رشد جنین‌ها و بروز ناهنجاری در ستون مهره، دستگاه عصبی، چشم، صورت و دست‌ها گردد.۵
با توجه به این که زرشک در برخی از مناطق ایران از جمله شاهرود، سبزوار، بیرجند و دیگر نقاط ایران در تابستان‌ها به عنوان یک‌ نوشیدنی مفرح مصرف می‌شود، پیگیری اثرات میوه زرشک در یک مطالعه جامع انسانی در بارداری ضروری است و آگاهی جامعه پزشکی و مردم در مورد عوارض این میوه در بارداری حیاتی است تا بتوان با استفاده صحیح از آن، از عوارض احتمالی یاد شده جلوگیری نمود.

منابع:
۱. جوان روح گیوی، مهناز، آئینه‌چی، یعقوب. بررسی فیتوفارماکوگنوزی داروهای ضدبارداری در طب سنتی ایران. پایان‌نامه دانشکده داروسازی تهران، ۱۳۷۱.
۲. سیا، بوعلی. قانون در طب. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی. انتشارت سروش، ۱۳۷۱.
۳. جعفری، محمدمهدی؛ زنگانه، محمدعلی، نشریه استاندارد و کالاهای ایرانی، شماره ۷۲، ۱۳۷۳.
۴. توکلی صابری، محمدرضا؛ صداقت، محمدرضا. گیاهان دارویی. انتشارات روزبهان. چاپ سوم، ۱۳۶۸.
۵. صادقی‌فر، فاطمه، بررسی اثرات بیولوژیک عصاره آبی و الکلی میوه زرشک Berberis vulgaris بر رشد و نمو جنینی موش سوری نژاد Balb/c در روزهای ۷،۸ و ۹ بارداری.

مهندس محمد کمالی‌نژاد دکتر حسین کمیلی زاده