طب پیشگیری از دیدگاه ابن‌سینا

مطالعه شخصیت ابن‌سینا و آثار او نشانگر تجسس دائمی اوست برای دست‌یابی به هم‌آهنگی و وحدتی که فرهنگ‌اسلامی را مشخص می‌کند. فرهنگی که در آن تناقضی میان جسم و روح، فرد و جامعه، علم وایمان، طبیعت و انسان نیست و نباید هم باشد. طب مورد نظر ابن‌سینا تمامی تبیینات مبتنی بر سحر و جادو و امور غیر‌عقلانی را، که نه فقط طب دوره باستان را لکه‌دار می‌کرد، بلکه هنوز نیز در نحله‌های مشابه آن در پزشکی جدید یافت می‌شود، برکنار می‌نهد و جنبه علمی می‌یابد. ابن‌سینا طب را به نظری و عملی تقسیم می‌کند و طب عملی را به نوبه خود شامل دو قسمت یعنی «‌طب درمانی‌» و«‌طب پیشگیری‌» می‌داند.
با آگاهی کامل از اهمیت «طب پیشگیری»، ابن‌سینا قلمروهای اصلی کاربرد آن را مشخص می‌کند: «قوانین بنیادی پیشگیری مبتنی بر متعادل کردن شرایط کلی لازمی است که برشمرده شد، ولی باید به هفت اصل زیر توجه بیشتری داشت: بهداشت مزاج (‌محیط داخلی)، انتخاب غذا و نوشابه موافق (بهداشت جهاز هاضمه)، پاک‌سازی دفع، بهداشت بنیه جسمانی، پاکسازی محیط تنفسی(جو)، بهداشت پوشاک، بهداشت فعالیت جسمانی، بهداشت فعالیت ذهنی در خواب و در بیداری.» ابن‌سینا با درنظرگرفتن پویایی و کلیت بهداشت آن‌را از لحاظ شرایط سنی و مزاج شخصی، بنیه و آب‌و‌هوا و جنبه‌های دوگانه روان‌تنی فرد مورد ملاحظه قرار داده‌است.
او صفحات زیادی از کتاب قانون را به بحث در حفظ سلامت کودکان اختصاص داده است: برای استحمام، آب در تابستان باید ملایم و در زمستان نیم‌گرم باشد. بهترین موقع برای استحمام موقعی است که بعد از آن خوابی طولانی حاصل آید. روزانه دو یا سه بار می‌توان استحمام کرد...»
در مورد شیرخوارگی و خوراک، حتی‌المقدور نوزاد باید از شیر مادر تغذیه کند. زیرا شیر مادر از هر چیز دیگری بیشتر به غذائی که او در رحم تغذیه می‌کرده شباهت دارد.... چنانکه تجربه نشان می‌دهد شیرخوردن از پستان مادر عامل موثری است، برای مصونیت از مرض....
ابن‌سینا که در زمینه‌های مختلف علم طب پیشقدم است، کاملاً از اهمیت ورزش آگاه بوده و در این مورد در کتاب قانون نظرهای صائبی ابراز داشته است:
«‌ورزش بهترین وسیله برای پیشگیری از امراض است، به شرطی که به اندازه باشد. ورزش حرارت درونی را فعال می‌‌کند و در بدن نرمش بوجود می‌آورد و به‌این طریق گرمای لطیفی که پدید آمده است، موجب انحلال مواد زایدی می‌شود؛ که به مرور در بدن باقی مانده و انباشته شده‌است. افرادی که از ورزش خودداری می‌کنند اغلب گرفتار تب دقی می‌شوند، زیرا اعضاء به علت عدم تمرین ضعیف می‌شود و دیگر قادر به دریافت نفخه حیاتی، که لازمه بقای هر عضوی است نمی‌باشد.
ابن‌سینا همچنین قایل به اهمیت بهداشت خواب در رابطه با فعالیت ذهنی است: «‌خواب پدیداری است مربوط به وظایف‌الاعضاء که قوا را از لحاظ جسمانی و روانی تجدید می‌کند. در این مورد بهتر است اصولی مراعات شود. مثلاً مدت لازم برای خواب. همچنین از زیاده‌روی در آن باید دوری جست و خواب شب را به استراحت در روز ترجیح داد. باید زود خوابید؛ البته بعد از آنکه عمده عمل هضم انجام گرفته باشد...»
ابن‌سینا در کتاب قانون تاثیر هوا را بر روی انسان و محیط زیست او شرح می‌دهد: «‌هوا مادامی که متعادل باشد و با مواد خارجی ناسازگار با حیات، آلوده نباشد؛ حامی و نگهدار سلامت است. در غیر این صورت خطرناک می‌شود. هوا به عنوان یک عنصر باید فاقد بخار و دودهای نابهنجار باشد. هوا باید باز و آزاد باشد مگر موقعی که هوای بیرون ناسالم‌تر است در غیر این صورت هوای باز به‌هر طریق بهتر است. هوای سازگار، هوای پاک و صاف است. هوائی که با بخارهای مرداب‌ها و دره‌ها و گودال‌ها و محل خروج آب‌های زیرزمینی و باغ‌های جالیز‌کاری... و بادهای ناسالم آلوده نشده باشد.»
در کتاب قانون ابن‌سینا به تفصیل فصول و آب‌و‌هوا و تاثیر آن‌ها را بر سلامت انسان مورد بررسی قرار داده است. اینک به اجمال ناراحتی‌های فصلی برشمرده می‌شود:
بهار: این فصل وقتی که هنوز خواص مشخصه خود را از دست‌ نداده است، مساعد‌ترین فصل‌هاست. با این‌حال می‌توان برخی ناراحتی را در آن تشخیص داد. گروه بیماری‌های زمستانی مثل تورم مثانه و بیماری‌های حلق و بینی (غشاء کاذب و خناق و غیره و...) و تورم دو شاخه قصبهٔ‌الریه و سرفه با خلط خونین. این فصل برای کودکان مساعد است.
زمستان: برای هاضمه سازگار است ولی دراین‌ فصل می‌توان در معرض ناراحتی‌های ناشی از افراط در تغذیه قرار گرفت. بیماری‌های زمستانی اصلاً بیمار‌های بلغمی است. اغلب زکام عارض می‌شود که گاهی شدت می‌یابد و تبدیل به ذات‌الجنب و ذات‌الریه می‌شود. از دیگر بیماریهای این فصل ورم حلق و دردهای حنجره‌ای و دردهای عصبی پهلو و پشت و دیگر ناراحتی‌های عصبی، و سردرد مزمن و حتی سکته ناقص و اغماء است... این فصل برای سالخوردگان نامساعد است.
تابستان: در این فصل گرما خلط‌های بدن را تحلیل می‌برد و به‌این سبب از فعالیت داخلی شخص می‌کاهد (‌احتمالاً اشاره به کاهش آب بدن در اثر شدت گرما است.‌) خون و بلغم کاهش می‌یابد و صفرا افزایش . بیماری‌های این فصل عبارت‌است از کم‌خونی به علت کاهش عناصر خون؛ ضعف عمومی بدن؛ پیدایش زخم‌های چرکین گسترده، ورم امعاء، اسهال، استسقاء و بیماری‌های گوش و ورم ملتحمه؛ و شیوع بیماری‌هایی مثل آبله و سرخک و باد سرخ. این فصل برای سالخوردگان مساعد است.
پائیز: در این فصل بدن به علت تغییرات دفعی درجه حرارت، و مصرف بیش از حد میوه‌ها و خوراک‌های ناسالم، در معرض بیماری‌های متعددی قرار می‌گیرد. این فصل در آغاز برای سالخوردگان مساعد است و در پایان نامساعد. بیماری‌هایی که در این فصل دیده می‌شود؛ عبارت‌است از جرب، تب مختلط، تب ربع، ورم، سپرز، باد مفاصل، سیاتیک، اورام مثانه، اورام مجاری ادرار، اورام امعاء و کرم‌های روده‌‌ای. پائیز برای جراحت‌های ریوی سل نامساعد است و ممکن است آن را آشکار سازد.
سلامت کاملاً وابسته به آب‌و‌هوا ست. افکار ابن‌سینا در مورد سلامت و بهداشت مسکن تا روزگار ما، به طور غیرقابل باوری تازگی خود را حفظ کرده است. خاصه که شهرسازان جدید با همان مسائل روبرو هستند، البته با تعداد بیشتر و به طور حادتر، بدون اینکه موفقیت زیادی در این زمینه حاصل کرده باشند. شرایط مسکن و تاثیر آنها بر روی سلامت بدن، بسته به بلندی و برآمدگی محل آن و نزدیکی آن به کوه و چگونگی زمین آن (‌رسی، باتلاقی، یا پوششی از خاک برگ‌) تغییر می‌کند. همچنین این‌مسئله به ترکیب معدنی، ذخیره آب‌، وجود گیاهان و رگه‌های کانی یا مجاورت یا گورستان و غیره نیز بستگی دارد...
بالاخره شاید غیرمنتظره باشد که در نزد این حکیم قرن هزارم (‌میلادی‌) بتوان راهنمائی‌هایی به این دقت در مورد بهداشت جراحی به دست آورد. به ویژه آن که می‌دانیم تا قرن نوزدهم میلادی در علم پزشکی چندان توجهی به‌آن نمی‌شده است.
«مهمترین مطلبی که در موقع عمل جراحی باید به خاطر داشت، پیشگیری از عفونت است زیرا فقط در این صورت می‌توان زخمی را مداوا کرد. اگر برعکس چرک به صورت خون‌مردگی یا گودی باقی بماند، خون دوباره در محل زخم جمع می‌شود و برای عفونت مساعد می‌گردد و هر نوع اقدام قبل از برطرف کردن آن غیرممکن است . اگر خون در زخم چرک کند، فوراً باید آن را دفع کرد.»

نوشته‌ احمد آروآ