معرفی کتاب اخلاق عملی

هدف اصلی اخلاق نظری، کشف بنیادهایی است که همهٔ کردارهای انسانی باید برآن استوار شود. در آیین اسلام، همهٔ تعالیم اخلاقی از سرچشمه های زلال وحی و تعالیم انبیا نشأت گرفته اند؛ رنگ غالب دین اسلام، اخلاق است و آیات قرآن کریم و احادیث معصوم ما سرشار از آموزه های تربیتی و اخلاقی می باشد. علاوه براین، در طول تاریخ حیات اسلام،‌بزرگان دانش و اخلاق کتابهای اخلاقی بسیاری با الهام از قرآن و روایات تألیف کرده اند. ادبیات فارسی نیز همچون آیینه أی تجلیگاه اخلاقیات اسلامی می باشد به عنوان نمونه از گلستان و بوستان سعدی، دیوان شمس ، مثنوی معنوی و … می توان نام برد. کتابهای اخلاقی علامهٔ مجلسی (م ۱۱۰ق)، معراج السعادهٔ و مثنوی ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۴ق) نیز از نمونه های برجستهٔ کتب اخلاقی اند. علاوه بر کتب فوق که بنوعی تفسیر و تبیین آموزه های اخلاقی آیات و روایات می باشند، در روزگار ما نیز تلاشهایی به منظور تنظیم و طرح ریزی نظام اخلاقی اسلام و در راستای دستیابی به باطن مفاهیم اخلاقی آن صورت گرفته است، مثلاً کتاب ارزشمند فلسفهٔ اخلاق استاد مطهری نمونهٔ چنین کوششهایی است.
متأسفانه باید اذعان نمود که در دهه های اخیر کوششهایی چنان که باید و شاید در راستای تدوین کتب اخلاقی توسط محققان شیعه صورت نگرفته است و با عنایت به این که شاکلهٔ اصلی آیین مقدس اسلام، اخلاق و اصلی ترین هدف آن سعادت است، به نظر می رسد که باید تلاشهای جدی در طرح ریزی و تدوین کتب متنوع اخلاقی توسط صاحبنظران حوزه و دانشگاه صورت پذیرد و نظام اخلاقی اسلام با توجه به روشهای جدید علوم انسانی سامان داده شود و صد البته، پرداختن به مباحثی همچون فلسفه اخلاق، اخلاق در مدیریت، اخلاق سیاسی، اخلاق و رویارویی با تقدیر تکنولوژیک و … باید در زمرهٔ اولویتهای پژوهندگان مسلمان قرار گیرد.
در میان کتابهای اخلاقی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به زیور طبع آراسته شده اند، کتاب اخلاق عملی حضرت آیت الله مهدوی کنی جایگاه ویژه ای دارد. این کتاب ـ که در سال ۱۳۷۱ ش. به عنوان کتاب سال برگزیده شد ـ مجموعه سخنرانیهای معظم له در جلسات درس اخلاق دانشگاه امام صادق(ع) می باشد که پس از تنظیم و گردآوری توسط حضرت حجت الاسلام علیدوست به علاقمندان ارائه گردیده است.
مؤلف در مقدمهٔ کتاب با اشاره به تاریخ علم اخلاق در اسلام به دیدگاههای گوناگون در این باره اشاره نموده و با تقسیم بندی اخلاق به اخلاق نظری، اخلاق تطبیقی و اخلاق عملی، به بحث پیرامون اخلاق عملی پرداخته است. ایشان اخلاق عملی را مشتمل بر آداب و دستورهای خاصی که در مسیر تزکیه و تهذیب، التزام به آنها ضرورت دارد و از طریق عمل، ما را به هدف نزدیکی سازد دانسته اند.
ناگفته نماند، مؤلف در مقدمهٔ کتاب ضمن اینکه، اخلاق عملی را ثمرهٔ نیت مؤمن ـ که اصل و سرچشمهٔ فضیلتهای اخلاقی اوست ـ می دانند، به بیست و یک نقطهٔ آغاز در اخلاق عملی نیز ـ که سرفصلهای مختلف این اثر راتشکیل می دهند، اشاره کرده اند. البته ایشان یادآور شده اند که تحدید و مرزبندی در امور معنوی و جریانات مستمر کیفیات باطنی و اخلاقی بسیار دشوار است و طبقه بندی مورد نظرـ که از معرفت فوق که از معرفت نفس آغاز شده و به زهد و قناعت ختم می شود ـ نسبت به افراد وا شخاص و شرایط، شدت و ضعف پیدا می کند و نمی توان نسخه أی و احد برای همهٔ سالکان الی الله تجویز نمود؛ چرا که اصول کلی حاکم براخلاق و مصادیق واجب و مستحب و حرام ومکروه و مباح برای همه یکسان نیست.
معظّم له، در ذیل هر یک از عناوین مورد بحث با ذکر آیات و روایاتی به شرح و بسط موضوع پرداخته و با توضیح و تبیین هر یک سعی در روشن کردن موضوع نموده اند. به دلیل این که این کتاب برگرفته از مجموعه سخنرانیهای حضرت آیت الله مهدوی کنی می باشد، شیوهٔ طرح مباحث آن بسیار مناسب و قابل توجه بوده و از روانی و سلاست خاصی برخوردار است؛ و از آنجا که برای جمع حاضر بیان شده است، برخلاف برخی آثار تألیفی دچار برخی تکلفات و پیچیدگیها نشده است؛ تا آنجا که گویی خواننده، همواره خود را در محضر استاد، حاضر یافته و زیبایی کلام او را حس می کند. از این جهت، به کتابهای استاد شهید مرتضی مطهری شباهت دارد که مطالب دشوار علمی را بیانی ساده و دلپذیر بیان کرده است.
با این اوصاف مطالعهٔ‌کتاب حاضر و آشنایی با نقطه های آغازین می تواند شروع خوبی برای حرکت در صراط مستقیم اخلاق و تعالی انسانی و اسلامی و رسیدن به قله های عالیترین خصلتهای انسانی باشد؛ انسانی که می تواند به یاری خدا و مجاهدت و ریاضت به مرتبهٔ «نفس مطمئنّه» نائل آید و در مقام قرب الوهی جای گیرد.‍

نوشته: محسن داوری